46. eskadra towarzysząca – jednostka lotnictwa Wojska Polskiego działająca w II Rzeczypospolitej.
W 1937 roku w Toruń powstała 46. eskadra towarzysząca.
W czasie kampanii wrześniowej pełniła rolę eskadry obserwacyjnej, działając w ramach lotnictwa Armii „Pomorze”.
Godło eskadry:
„Ważka” (brązowo-czarny chrabąszcz) w kolorze zielono-żółtym na tle białego pięcioboku z czerwoną obwódką.
Formowanie i zmiany organizacyjne
46. eskadra towarzysząca została sformowana na mocy rozkazu Ministra Spraw Wojskowych L.dz. 4359/tjn. Org. z dnia 19 lipca 1937. Powstała na bazie rozwiązanej III/43 plutonu. Uzupełnienia etatów dokonano z absolwentów Szkoły Podchorążych Lotnictwa, kursu obserwatorów dla oficerów innych broni oraz wychowanków pułkowej szkoły pilotażu. Wraz z 43. i 49. eskadrą utworzyła II dywizjon towarzyszący. Jednostka została wyposażona w samoloty Lublin R-XIIIC.
W lutym 1938 eskadra uczestniczyła w ćwiczeniach z oddziałami garnizonu Bydgoszcz. Ćwiczenia letnie odbyły się na terenie Pomorza. Jesienią wymieniono samoloty R-XIIIC na R-XIIID.
Działania 46. eskadry obserwacyjnej w 1939
W marcu 1939 eskadra została włączona do zorganizowanego w 4 Pułku Lotniczym II wydzielonego dywizjonu towarzyszącego, przeznaczonego dla Korpusu Interwencyjnego.
W kwietniu załoga por. obs. Jan Wronka oraz st. sierż. Wojciech Katarzyński miała za zadanie przeprowadzenie fotograficznego rozpoznania z powietrza na odcinku granicznym Chojnice – Sępólno Krajeńskie. Z uwagi na specyfikę lotu, zadanie miało być zrealizowane na samolocie RWD-13 aeroklubu w strojach cywilnych. W przypadku przymusowego lądowania na terenie Niemiec, lotnicy mieli udawać, że są członkami Aeroklubu Pomorskiego, który zgubił się w locie. Część zdjęć została wykonana na terytorium III Rzeszy, obejmując rejon Złotowa i Jastrowa. Po powrocie do Toruń, załoga złożyła raport dowódcy 4 pułku, płk. pil. Bolesławowi Stachoniowi, w obecności ppłk. pil. Stanisława Skarżyńskiego oraz kpt. pil. Stanisława Dolińskiego. Przekazano również aparat fotograficzny oraz szczegółowe sprawozdanie z lotu wzbogacone szkicami wykrytych umocnień.
Od marca do eskadry dołączali mobilizowani żołnierze rezerwy, a sprzęt i wyposażenie lotnicze były porządkowane.
15 maja dowództwo II wydzielonego dywizjonu przeniosło się na lotnisko Bydgoszcz-Biedaszkowo.
W obliczu niepowodzenia Korpusu Interwencyjnego, w sierpniu dywizjon został rozwiązany.
Mobilizacja eskadry
W związku z bliskością granicy polsko-niemieckiej, 46. eskadra rozpoczęła mobilizację już w czerwcu 1939, osiągając gotowość bojową w ramach tzw. „cichej” mobilizacji. W dniach 23–24 sierpnia uzupełniono jedynie braki w zakresie wyposażenia i taboru samochodowego. Po rozwiązaniu 49. eskadry towarzyszącej, część jej personelu lotniczego została przydzielona do obu plutonów eskadry. W tym czasie jednostka została przemianowana na 46. eskadrę obserwacyjną.
W wyniku braku użycia Korpusu Interwencyjnego, w skład którego wchodziła również 46. eskadra, jej plutony zostały przydzielone do dyspozycji dowódców wielkich jednostek. I/46 pluton został podporządkowany dowódcy Pomorskiej Brygady Kawalerii, a II/46 pluton pod dowództwo dowódcy 15. Dywizji Piechoty.
30 sierpnia oba plutony odleciały na wyznaczone lotniska: I pluton do Czerska, a II pluton do Biedaszkowa. Wcześniej udały się tam ich rzuty kołowe.
Działania eskadry w kampanii wrześniowej
W kampanii wrześniowej eskadra działała w składzie lotnictwa Armii „Pomorze”. Na uzbrojeniu znajdowało się siedem samolotów Lublin R-XIIID i R-XIIIC oraz dwa samoloty łącznikowe RWD-8.
Od rana 1 września trwało bombardowanie lotniska w Bydgoszczy (Biedaszkowo), a straty były niewielkie. Z lotniska w Czersku wystartowała załoga: por. obs. Wacław Szcześniewski i kpr. pil. Zygfryd Ossowski, z zadaniem rozpoznania kierunków Człuchów–Chojnice oraz Bytów–Kościerzyna. Zauważono jednostkę pancerno-motorową w ruchu w kierunku Chojnic oraz walki w pobliżu tego miasta. Załogi II/46 plutonu przeprowadzały rozpoznanie na obszarze odpowiedzialności 15. Dywizji Piechoty. Por. obs. Kazimierz Szymański i kpr. pil. Edmund Gałężewski polecieli zbadać rejon Pila–Złotów. Por. obs. Jan Wronka i kpr. pil. Piotr Oczki mieli na celu rozpoznać potencjalne przeprawy nieprzyjaciela przez Noteć w okolicach Nakła. Z powodu porannej mgły, to ostatnie zadanie nie zostało zrealizowane.
2 września I/46 pluton przeniósł się na lądowisko Lniano. Stąd załoga por. obs. Mirosława Pszczółkowskiego prowadziła rozpoznanie rejonu Świekatowo–Koronowo, natomiast por. obs. Szcześniewski z kpr. pil. Ossowskim polecieli do rejonu szosy Bydgoszcz–Gdańsk, by przekazać rozkazy dla dowódcy 2 Pułku Szwoleżerów. Zadanie zostało zrealizowane, ale w locie powrotnym samolot został ostrzelany, a pilot odniósł rany w głowę. Samolot został doprowadzony na lotnisko przez obserwatora.
W obliczu niekorzystnej sytuacji militarnej, dowódca Pomorskiej Brygady Kawalerii nakazał odlot załogom I/46 plutonu do Toruń, a rzutowi kołowemu wycofanie w kierunku przepraw na Wiśle pod Chełmnem.
2 września prowadziły również rozpoznanie załogi II/46 plutonu. Por. obs. Tadeusz Kuryłło i kpr. Berezką polecieli do rejonu Świekatowa. Linię jezior w rejonie Koronowa badał por. Wronka i kpr. Oczki, a obszar Pila–Nakło por. Szymański z kpr. Gałężewskim. Ostatnia załoga została ostrzelana przez wroga, a obserwator odniósł ciężkie rany w brzuch, a pilot miał przestrzelone ręce i nogi, lecz z wielkim trudem wylądował w rejonie zajmowanym jeszcze przez polskie oddziały. Obaj lotnicy zostali przetransportowani do szpitala w Bydgoszczy. Porucznik Szymański zmarł następnego dnia, a samolot na lotnisko sprowadził sierż. pil. Alojzy Domżalski. Tego dnia por. Bronisław Stacherski i kpr. Bolesław Sitarz wykonali dwa zadania. Przed południem rozpoznawali w rejonie Koronowa, a około 17:00 próbowali bezskutecznie nawiązać łączność z dowódcą 9 Dywizji Piechoty. W obszarze na północ od Bydgoszczy załoga wykryła kolumny pancerne maszerujące w kierunku Świecia, a meldunek przekazano dowódcy 15 Dywizji Piechoty.
3 września załoga por. Pszczółkowskiego przeprowadzała rozpoznanie przepraw przez Wisłę pod Chełmnem. Dostarczyła również dowódcy 9 Dywizji Piechoty rozkazy od dowódcy armii. W tym czasie rzut kołowy I/46 plutonu, dowodzony przez por. obs. Tadeusza Pokoniewskiego, został w Chełmnem wzięty do niewoli.
Po południu por. Wronka i kpr. Oczki rozpoznawali w rejonie Bydgoszcz–Świecie–Bysław. Wyniki rozpoznania miały być przekazane dowódcy 9 DP. Podczas próby lądowania w Bysławiu, pilot zorientował się, że „płachtę” wyłożyli dywersanci z V kolumny. Polski samolot został ostrzelany ogniem ciężkich karabinów maszynowych. Obserwator przekazał raport z lotu w sztabie 15 Dywizji Piechoty.
4 września załogi I/46, już w ramach I/43 plutonu, zrealizowały kolejne zadania rozpoznawcze. Z II/46 plutonu por. Kazimierz Chominiec i sierż. Domżalski przeprowadzali rozpoznanie w rejonie Świecia, natomiast por. Wronka i kpr. Oczki badali obszar Pruszcz–Koronowo. Przed wieczorem II pluton przegrupował się na lotnisko Zduny.
5 września por. Szumyłowicz i kpr. Bobrzak zrzucili ulotki z apelem o przerwanie ewakuacji przez ludność cywilną. W południe por. Stacherski i kpr. Oczki prowadzili rozpoznanie obszaru Bydgoszczy, gdzie stwierdzono odwrót oddziałów 15 Dywizji Piechoty bez kontaktu z wrogiem.
6 września załogi I/46 plutonu zostały przekazane do dyspozycji dowódcy Grupy Operacyjnej, gen. bryg. Zdzisława Przyjałkowskiego. Samoloty przeleciały na lądowisko Popioły.
7 września załoga: por. Stacherski i kpr. Sitarz rozpoznawała rejon Koło–Konin. Przed zmrokiem II/46 pluton przesunął się na lądowisko Walentynowo, prowadząc rozpoznanie na korzyść dowódcy 15 Dywizji Piechoty.
8 września załoga: por. obs. Kazimierz Sławiński i st. szer. pil. Bernard Musiał przeprowadziła lot rozpoznawczy w rejonie Inowrocławia dla dowódcy 26 Dywizji Piechoty.
9 września eskadra przegrupowała się na lądowisko Kłóbka.
W dniach 9–11 września załogi realizowały loty rozpoznawcze na rzecz 15 i 26 Dywizji Piechoty.
10 września eskadra dysponowała czterema samolotami typu R-XIII. W tym dniu ciężko ranny został por. Witold Szumyłowicz.
Wieczorem 11 września eskadra odleciała na lądowisko Emilianów.
12 września eskadra przeprowadziła jeden lot rozpoznawczy na południe i wschód od Łowicza.
13 września na rozpoznanie rejonu Sobota–Łowicz polecieli: por. Pszczółkowski i ppor. Elsner. Przed wieczorem eskadra została przeniesiona na lotnisko Luszyn.
14 września załoga por. Sławińskiego prowadziła rozpoznanie odcinka Wisły od Wyszogrodu do Płocka, a por. obs. Tadeusz Kuryłło z kpr. Kazimierzem Berezką badali rejon Sochaczewa i Błonia, informując po powrocie o wykryciu kilku kolumn pancernych. Meldunek porucznika Kuryłły miał istotny wpływ na zatrzymanie natarcia Armii „Pomorze” na Skierniewice.
15 września lot w rejon Sochaczewa powtórzył zespół: por. Bronisław Stacherski i kpr. Bolesław Sitarz. Po wylądowaniu por. Stacherski osobiście przekazał meldunek w kwaterze dowództwa Armii „Pomorze”. Z uwagi na ciągłe bombardowania obszaru Luszyna, eskadra przemieściła się na lądowisko Załusków.
16 września loty nie były przeprowadzane.
17 września w kierunku wschodnim wystartowały trzy załogi eskadry. Załoga: kpt. pil. Roman Rypson i st. szer. pil. Bernard Musiał z powodu braku paliwa lądowała w pobliżu Międzyrzeca Podlaskiego. Załoga: por. obs. Tadeusz Kuryłło i ppor. pil. Stanislaw Jara leciała w kierunku Lublina. Przemierzając w stronę Rumunii, zostali internowani przez Armię Czerwoną. Załoga por. obs. Stacherski i kpr. pil. Sitarz z powodu braku paliwa lądowała w pobliżu Rzewusek Starych. Lotnicy, nie mogąc zdobyć benzyny, pozostali w kraju, walcząc następnie w szeregach Armii Krajowej.
Pozostały personel eskadry przebijał się z okrążenia w stronę Modlina lub Warszawy. Część personelu została ujęta przez Niemców.
Personel eskadry
Wypadki lotnicze
22 lutego 1938 roku podczas lotu służbowego na samolocie R-XIIIC nr 56-89 w okolicach Rynarzewa zginęli ppor. obs. Edward Szwaja i kpr. pil. Zbigniew Janiszewski.
Samoloty eskadry
Na 1 września 1939 roku eskadra dysponowała 7 samolotami Lublin R.XIII oraz dwoma samolotami łącznikowymi RWD-8.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Piotr Bauer, Bogusław Polak: Armia „Poznań” w wojnie obronnej 1939. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1983. ISBN 83-210-0385-0.
Konrad Ciechanowski: Armia „Pomorze” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1982. ISBN 83-11-06793-7.
Izydor Koliński: Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego (lotnictwo). Formowanie, działania bojowe, organizacja i uzbrojenie, metryki jednostek lotniczych. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Cz. 9. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1982. ISBN 83-206-0281-5.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0795-7.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik Oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Kazimierz Sławiński: Lotnisko toruńskie 1920-1945. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1983, seria: Biblioteczka Skrzydlatej Polski. ISBN 83-206-0378-1.
Bolesław Stachoń: Sprawozdanie z działań lotnictwa Armii „Pomorze”. [w:] teczka B.I.25b [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1941. [dostęp 2019-08-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-08-24)].
Kazimierz Sławiński: Zarys historii 43 i 46 eskadry obserwacyjnej 1939. Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie. [dostęp 2019-09-11].