46 dywizjon artylerii ciężkiej (46 dac) to pododdział artylerii ciężkiej w Wojsku Polskim.
Nie był on częścią pokojowej organizacji wojska. Został zmobilizowany przez 1 pułk artylerii ciężkiej w Modlinie i przeznaczony do odwodu Naczelnego Wodza.
46 dac w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
Dywizjon został utworzony zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, w ramach I rzutu mobilizacji powszechnej, jako dywizjon artylerii ciężkiej typu I. Mobilizującą jednostką był 1 pułk artylerii ciężkiej z Modlina. Mobilizacja odbyła się w dniach 31 sierpnia – 6 września 1939 roku, w lesie na zachód od wsi Rybitew. Do 3 września zgłosiło się do dywizjonu około 90% poborowych, a 100% koni zostało zmobilizowanych. Pobrano 12 armat kal. 120 mm wz. 78/09/31 oraz 2 jednostki ognia. Większość mobilizowanych żołnierzy pochodziła z Warszawy, Płońska i Modlina. Wystąpiły braki w przyrządach oświetleniowych i topograficznych. Podczas formowania oddziału wdrożono specjalne środki bezpieczeństwa, a mobilizację utrudniali niemieccy koloniści. 5 września zatrzymano dywersanta, który wskazywał rakietami miejsce postoju dywizjonu.
Działania bojowe dywizjonu
6 września dywizjon został włączony do Grupy Operacyjnej gen. Zulaufa i otrzymał pierwszy rozkaz bojowy, nakazujący zajęcie stanowisk ogniowych w rejonie Stanisławowa (około 3 km na północny zachód od wsi Rybitew) z posterunkami obserwacyjnymi w rejonie Nowego Modlina i kierunkiem strzału na północny wschód. Wieczorem 6 września, na rozkaz Naczelnego Wodza, 46 dac został podporządkowany dowódcy obrony Warszawy, gen. bryg. W. Czumie. W nocy z 6 na 7 września dywizjon przemaszerował do Warszawy przez Palmiry i Młociny na Żoliborz. Następnie, w nocy z 7 na 8 września, 46 dac został przeniesiony na Pragę, zajmując stanowiska ogniowe: 1 bateria na dziedzińcu koszar 36 pp LA przy ul. 11-Listopada, 2 bateria w Parku Skaryszewskim, 3 bateria w Ogrodzie Zoologicznym, a dowództwo dywizjonu znajdowało się w fabryce czekolady E. Wedell.
8 września 1 bateria została zbombardowana przez niemieckie lotnictwo. Odpowiedziała ostrzałem na cele w Skaryszewie, prowadząc ogień według współrzędnych z mapy. Jeden z działonów 2 baterii został wyznaczony do ognia bezpośredniego przeciw pociągom pancernym, podczas gdy w trakcie marszu do torów kolejowych został zbombardowany. W wyniku ataku zginęła niemal cała załoga, 2 kanonierów zostało ciężko rannych, a 1 zdołał się uratować; konie były wybite, a armata uszkodzona. 9 września 2 i 3 baterie 46 dac ostrzeliwały niemieckie oddziały 4. DPanc. atakujące Ochotę, używając danych dowództwa artylerii DOW oraz współrzędnych z mapy. 11 września 1 bateria wspierała I batalion 1 pułku piechoty „Obrony Pragi” w walkach obronnych. 2 bateria przeniosła się w rejon ul. Grochowskiej i ostrzeliwała cele na południowy wschód od Warszawy. Na nowych stanowiskach została zbombardowana, w wyniku czego zginął 1 kanonier, 2 zostało rannych, a ponad 20 koni poległo. Wieczorem powróciła do Parku Skaryszewskiego, gdzie dokonano zmian na stanowiskach dowódcy 2 baterii oraz adiutanta dywizjonu. 12 i 13 września 1 bateria, korzystając z punktu obserwacyjnego na cmentarzu bródnowskim, prowadziła ostrzał niemieckiej piechoty w rejonie Marek. 2 i 3 baterie sporadycznie prowadziły ogień. 14 września baterie 1 i 3 ostrzeliwały rejon przedpola Dworca Wschodniego. 15 września 2 bateria ostrzeliwała rejon Kawęczyna, skąd wyszło natarcie niemieckiej piechoty; w trakcie walk atak niemiecki dotarł do ul. Grochowskiej. Podczas kontrataku ranny został dowódca 2 baterii, por. M. Gierałtowski. Z powodu ograniczonej ilości amunicji kal. 120 mm, od 16 do 18 września rozpoczęto przezbrajanie 46 dac w haubice kal. 100 mm oraz 155 mm.
18 września, z powodu braku odpowiedniego prochu, 2 bateria nie mogła zapewnić właściwego wsparcia artyleryjskiego wszystkim odcinkom w sektorze południowo-wschodnim. Tego samego dnia 1 bateria została ostrzelana celnie przez niemiecką artylerię, a następnie zbombardowana przez bombowce nurkujące, co spowodowało zniszczenie wszystkich armat oraz rany u kilku kanonierów. 19 września otrzymała w zamian 2 haubice 155 mm wz. 1917, a jej stanowiska zostały przeniesione na nowe przy Wybrzeżu Gdańskim. W kolejnych dniach baterie 1 i 3 prowadziły ostrzał w kierunku Tarchomina i Radzymina. 25 września niemiecka artyleria zniszczyła punkty obserwacyjne 1 i 2 baterii, w wyniku czego poległ por. Plewa-Plewiński. Baterie prowadziły ogień przez cały czas walk w Warszawie, wystrzeliwując ostatnie pociski 27 września rano. Nie ma zgodności co do tego, jakie działo miał posiadać 46 dac po 16-18 września; wspomina się o haubicach 100 mm wz. 14/19, 155 mm wz. 17, a także armatach 75 mm wz. 1897 oraz wciąż 120 mm wz. 78/09/31. Wieczorem 27 września 46 dac przemaszerował do Cytadeli, gdzie uszkodzono posiadane działa oraz broń strzelecką, a następnie rozdano żywność. W kolejnych dniach dywizjon trafił do niewoli.
Obsada personalna
Dowódca — kpt. Stanisław Kozłowski
Adiutant dywizjonu — por. rez. Jan Sowa (do 11 IX 1939), por. rez. Wacław Ostaszewski
Oficer płatnik — ppor. rez. mgr Władysław Jarczyk
Dowódca kolumny amunicyjnej — por. rez. Mieczysław Wassowicz
Dowódca 1 baterii — por. Antoni Kulikowski
Oficer ogniowy — ppor. rez. Kazimierz Tylia
Dowódca 2 baterii — por. rez. Wacław Ostaszewski (do 11 IX 1939), por. Marian Gierałtowski (do 15 IX 1939), por. Józef Plewa-Plewiński (do 25 IX 1939)
Oficer ogniowy — por. Marian Gierałtowski (do 11 IX 1939), por. rez. Jan Sowa
Dowódca 3 baterii — por. Stanisław Zelkowski
Przypisy
Bibliografia
Tadeusz Jurga: Obrona Polski 1939. Instytut Wydawnictw PAX. Warszawa 1990.
Piotr Zarzycki: Plan mobilizacyjny „W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny. Pruszków 1995. ISBN 83-85621-87-3.
Piotr Zarzycki: 1 Pułk Artylerii Ciężkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 55. Pruszków: Wydawnictwo „Ajaks”, 1997. ISBN 978-83-87103-27-9.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.