Armata morska 45 mm 21-K to radziecka, półautomatyczna, uniwersalna broń morska, która powstała w okresie międzywojennym oraz II wojny światowej.
Historia
Działo zostało opracowane w odpowiedzi na potrzebę małokalibrowej artylerii przeciwlotniczej dla radzieckiej floty. Jego konstrukcja miała swoje korzenie w armacie przeciwpancernej 19-K. Litera „K” wskazuje na biuro konstrukcyjne zakładów nr 8 im. Kalinina, gdzie armata została zaprojektowana. Prototyp został zaprezentowany do prób wojskowych w 1934 roku, a w 1935 roku dokonano ulepszeń w konstrukcji półautomatycznego zamka. W 1936 roku armata 21-K została przyjęta na uzbrojenie i zaczęła być masowo produkowana, znajdując się na większości radzieckich okrętów powyżej kutrów torpedowych. W trakcie produkcji wprowadzano różne ulepszenia technologiczne, w tym zastosowanie lufy monoblokowej, wykonanej z jednego elementu.
Głównym przeznaczeniem armaty była obrona przeciwlotnicza oraz zwalczanie lekkich jednostek pływających. Jako broń przeciwlotnicza wykazywała jednak pewne niedostatki, takie jak niska szybkostrzelność, mało rozwinięty celownik, brak granatów z zapalnikiem czasowym oraz niezrównoważenie zespołu obrotowego w płaszczyźnie poziomej. Dzięki półautomatycznemu zamkowi i ładowaniu pojedynczymi nabojami, szybkostrzelność wynosiła zaledwie do 30 strzałów na minutę, co wymagało bezpośredniego trafienia w cel. Armata była także wykorzystywana na okrętach podwodnych, mogących zanurzać się do 100 m. Do 1944 roku wyprodukowano około 3000 egzemplarzy tego działa.
Istniała także wersja armaty przeznaczona dla monitorów rzecznych, montowana w wieży stanowiącej adaptację wieży czołgu T-28: 40-K z 1936 roku oraz podwójnie sprzężona 41-K z 1937 roku. Opancerzenie wieży miało grubość 25 mm z przodu, 20 mm z boków i tyłu oraz 10 mm od góry.
Po ataku Niemiec na ZSRR wady armaty jako broni przeciwlotniczej stały się bardziej widoczne. Częściowo udało się je usunąć w zmodernizowanej wersji 21-KM, opracowanej na bazie zmodernizowanej armaty przeciwpancernej M-42. Główną różnicą była wydłużona lufa o długości 68,6 kalibrów, co poprawiło jej możliwości przeciwpancerne, co było istotne dla mniejszych kutrów działających na wodach śródlądowych i przybrzeżnych. Wzrosła również donośność oraz w niewielkim stopniu pułap strzału. Wprowadzono nowy, prostszy i bardziej niezawodny zamek półautomatyczny, umożliwiający strzelanie w trybie automatycznym – wystrzał następował po zamknięciu zamka. Mimo że armata nadal była ładowana pojedynczymi nabojami, maksymalna szybkostrzelność wzrosła jedynie do 40 strzałów na minutę. Kolejną istotną zmianą była dwuwarstwowa płaska tarcza ochronna, która chroniła przed pociskami broni strzeleckiej oraz odłamkami, a jednocześnie pozwalała na zrównoważenie działa w płaszczyźnie poziomej (na okrętach podwodnych stosowano zamiast niej balast). Produkcja armat 21-KM rozpoczęła się w 1943 roku.
W roli broni przeciwlotniczej armaty 45 mm były podczas wojny stopniowo zastępowane na większych okrętach przez automatyczne armaty kal. 37 mm 70-K oraz systemy zachodnie z dostaw lend-lease. Niemniej jednak armata 21-KM nadal była produkowana i instalowana na mniejszych jednostkach, takich jak kutry typu MO-4. Po wojnie kontynuowano ich montaż na nowych okrętach w roli dział salutacyjnych.
Opis konstrukcji
Armata miała kaliber 45 mm (46 mm w bruzdach gwintu). Długość całkowita lufy armaty 21-K wynosiła 2072,50 mm (46 kalibrów), z czego część gwintowana mierzyła 1650 mm (36,7 kalibrów). Wewnątrz znajdowało się 16 gwintów o głębokości 0,5 mm, szerokości 6,5 mm i pochyleniu 7°9′45″. Lufa z zamkiem ważyła 107 kg, cała część podnoszona – 222 kg, a całe stanowisko – 506 kg. Armata 21-KM miała lufę o długości 3087 mm (L/68,6). Jej zespół odrzutowy ważył 164 kg, część podnoszona – 295 kg, cały zespół obrotowy – 707 kg, a całe stanowisko – 867 kg.
Zamek był klinowy, pionowy i półautomatyczny (otwierał się automatycznie po strzale, wyrzucając łuskę, a po załadowaniu naboju zamykał się automatycznie). Nad lufą znajdował się cylinder sprężynowego powrotnika, a pod nią hydrauliczny opornik. Lufa była warstwowa, a w trakcie produkcji została zastąpiona przez monoblokową. Armata była montowana na stożkowej podstawie, przytwierdzonej do pokładu 16 śrubami. Celownik SzB-1 oraz ręczne mechanizmy naprowadzania w pionie i poziomie znajdowały się po lewej stronie, obsługiwane przez jednego celowniczego.
Lufa mogła być opuszczana o 10 stopni i podnoszona o 85 stopni od poziomu. W płaszczyźnie poziomej działo mogło obracać się o 360 stopni. Jeden obrót korbami mechanizmów powodował podniesienie lufy o 4 stopnie lub obrót działa o 5 stopni. Szybkość naprowadzania wynosiła do 18° na sekundę w poziomie i 20° na sekundę w pionie (w armacie 21-KM – 10°/s w pionie).
Działo mogło wystrzeliwać pociski unifikowane z armatą przeciwpancerną: odłamkowo-smugowy z zapalnikiem MG-5 (podstawowy do celów przeciwlotniczych), przeciwpancerny z zapalnikiem MD-2 oraz odłamkowo-burzący z zapalnikiem KTM-1. W trakcie wojny wprowadzano także nowe typy pocisków.
Teoretyczna szybkostrzelność wynosiła do 30 strzałów na minutę. Armata 21-KM w trybie automatycznym mogła osiągać szybkostrzelność do 40 strzałów na minutę. Dla pocisku o masie 1,41 kg wystrzeliwanego z armaty 21-K prędkość początkowa wynosiła 760 m/s, a donośność w poziomie wynosiła do 9500 m, a w pionie do 6000 m. Dla armata 21-K prędkość początkowa wynosiła 870 m/s, a donośność w poziomie dochodziła do 11 000 m, a w pionie do 7000 m (według innych źródeł do 10 600 m w poziomie i 6400 m w pionie).
Przypisy
Bibliografia
W. Chromow. Morskaja uniwiersalnaja puszka 21-K. „Morskaja Kampanija”. 5(18)/2008, s. 57-61, sierpień 2008. (ros.)
W. Chromow. Morskaja uniwiersalnaja artustanowka 21-KM. „Morskaja Kampanija”. 1(22)/2009, s. 26-30, luty 2009. (ros.)
A. Płatonow, S. Aprielew, D. Siniajew: Sowietskije bojewyje korabli 1941-1945 gg. IV. Woorużenije. Petersburg: 1997. (ros.)