43 eskadra towarzysząca – pododdział lotnictwa Wojska Polskiego działający w II Rzeczypospolitej.
W 1929 roku w Toruniu powstała 43 eskadra towarzysząca. W trakcie kampanii wrześniowej, pełniąc rolę eskadry obserwacyjnej, brała udział w działaniach w ramach Armii „Pomorze”.
Godło eskadry:
„Chrabąszcz” w kolorze czarnym, z błękitnobiałymi końcówkami skrzydeł, umieszczonym na tle białego pięcioboku z czerwoną obwódką.
Formowanie, szkolenie i zmiany organizacyjne
43 eskadra towarzysząca została sformowana na podstawie rozkazu dowódcy 4 pułku lotniczego w Toruniu nr 150/29 z dnia 1 lipca 1929, w wykonaniu rozkazu Ministra Spraw Wojskowych nr 1513/29 tjn. Og.-Org.
Początkowo powstały dwa plutony, każdy złożony z trzech samolotów. W uzbrojeniu znajdowały się różne typy samolotów, m.in. Potez XV, Potez XXVII, Hanriot 28 oraz PWS-5. Eskadra była częścią I dywizjonu liniowego.
W lipcu 1930 roku eskadra odbyła swoją pierwszą szkołę ognia lotniczego na poligonie Toruń-Podgórze.
W drugiej połowie 1930 roku rozpoczęto organizację III/43 plutonu.
Na przełomie czerwca i lipca 1931 roku, I/43 pluton uczestniczył w ćwiczeniach szkieletowych w rejonie Brześcia. Wyniki pracy załóg potwierdziły przydatność lotnictwa towarzyszącego do bliskiego wsparcia i łączności lotniczej między sztabami. W lipcu eskadra otrzymała pierwsze samoloty PZL Ł-2.
W sierpniu i wrześniu I/43 pluton współpracował podczas ćwiczeń na Pomorzu z Brygadą Kawalerii „Toruń”. Pozostałe plutony, startując z lotniska Sławkowo, wspierały 18 pułk ułanów. W trakcie lotów w trudnych warunkach atmosferycznych, dwa samoloty PWS-5 zostały uszkodzone. W grudniu wszystkie trzy plutony zostały wyposażone w samoloty PZL Ł-2.
W czerwcu 1932 roku II/43 pluton odleciał na poligon Biedrusko, gdzie ćwiczył z jednostkami DOK nr VII. W sierpniu I/43 pluton odbył ćwiczenia na Pomorzu, a III/43 pluton, startując z lotnisk Ruda, Rozprza, Częstochowa, Olkusz i Chrzanów, wspierał sztaby ogólnowojskowe podczas ćwiczeń międzydywizyjnych.
Na przełomie lat 1932 i 1933 eskadra została wzbogacona o nowe samoloty Lublin R-XIII.
W lutym 1934 roku poszczególne plutony ćwiczyły z pułkami 4 Dywizji Piechoty, a latem współpracowały z 16 Dywizją Piechoty i Brygadą Kawalerii „Poznań”. Na szkole ognia odbywały się ćwiczenia z oddziałami 8 Grupy Artylerii.
W styczniu 1935 roku, podczas zimowych ćwiczeń międzygarnizonowych, plutony współpracowały z jednostkami 16 Dywizji Piechoty. Latem eskadra ćwiczyła w rejonie Włocławka oraz na poligonie Czerwony Bór.
Wzięła również udział w koncentracji lotnictwa w Warszawie.
W zawodach sportowych 4 pułku lotniczego w konkurencji „wielobój oddziałowy”, zespół 43 eskadry zajął II miejsce.
W trakcie letnich ćwiczeń w 1936 roku, I pluton współpracował z 15 Dywizją Piechoty, a II pluton, po ćwiczeniach z 16 Dywizją Piechoty, brał udział w manewrach 16. i 4 Dywizji Piechoty. III pluton wspierał oddziały 10 Dywizji Piechoty.
W wyniku reorganizacji lotnictwa, jesienią zaczęto formować 46 eskadrę towarzyszącą. Jednostka ta powstała na bazie III/43 plutonu. 43 eskadra została zredukowana do dwóch plutonów i weszła w skład nowo tworzonego II/4 dywizjonu towarzyszącego.
W lutym 1938 roku załogi ćwiczyły działania taktyczne, a latem prowadziły strzelania lotnicze na poligonie Toruń.
Działania 43 eskadry obserwacyjnej w 1939 roku
Wzrost zagrożenia militarnego ze strony Niemiec wymusił intensyfikację doskonalenia personelu latającego i technicznego. Już od marca 1939 roku do eskadry przyjmowano rezerwistów powoływanych indywidualnie kartami MOB.
Przygotowywano również sprzęt lotniczy oraz tabor samochodowy dla obu plutonów, umożliwiając im samodzielne działania taktyczne.
Mobilizacja eskadry
Mobilizacja eskadry miała miejsce w dniach 24 i 25 sierpnia 1939 roku na macierzystym lotnisku w Toruniu.
W zasadzie było to jedynie uzupełnienie wyposażenia technicznego oraz taboru samochodowego, ponieważ jednostki bojowe 4 pułku lotniczego wcześniej osiągnęły pełną gotowość bojową z uwagi na bliskość granicy z Niemcami.
Od 26 sierpnia personel eskadry stale przebywał na terenie lotniska. Zgodnie z planem, I/43 pluton został oddany do dyspozycji dowódcy Armii „Pomorze”, natomiast II/43 pluton miał podlegać dowódcy Grupy Operacyjnej „Wschód”.
31 sierpnia rzut kołowy eskadry udał się na lotnisko Toruń-Katarzynki, podczas gdy samoloty obu plutonów pozostawały na lotnisku toruńskim.
Działania eskadry w kampanii wrześniowej
W kampanii wrześniowej eskadra działała w ramach lotnictwa Armii „Pomorze”. Na uzbrojeniu pododdziału znajdowało się początkowo siedem samolotów obserwacyjnych Lublin R-XIIID oraz dwa samoloty łącznikowe RWD-8.
1 września dowódca eskadry oraz załogi II/43 plutonu odleciały na lądowisko Niedźwiedź, natomiast samoloty I/43 plutonu pozostały na lotnisku w Toruniu. Pierwszy lot bojowy zrealizowali por. obs. Tadeusz Galler oraz ppor. pil. Andrzej Wojciechowski. Ich zadaniem było sprawdzenie, czy mosty w Tczewie zostały wysadzone, oraz przekazanie rozkazu dla dowódcy 2 batalionu strzelców o wykonaniu podtopień. Po wykonaniu zadania załoga wróciła na lotnisko.
W tym czasie Luftwaffe bombardowała toruńskie lotnisko. Po kolejnym ataku bombowców, załogi przeniosły się na lotnisko Katarzynki.
Po południu na rozpoznanie w okolicach Nakła nad Notecią poleciała załoga ppor. Bernard Owczarczak oraz kpr. pil. Józef Andrzejewski. Samolot został ostrzelany przez własną obronę przeciwlotniczą i zmuszony do przymusowego lądowania. Ranny obserwator powrócił po trzech dniach do jednostki, a pilot został przewieziony do szpitala w Bydgoszczy.
Kolejna załoga: ppor. obs. Wieczorek oraz kpr. pil. Jasiński rozpoznawali obszar Brodnica–Grudziądz. Zostali ostrzelani przez niemieckie samoloty, a przy lądowaniu przypadkowo rozbili samolot. Żaden z członków załogi nie odniósł poważniejszych obrażeń.
W tym samym czasie załogi II/43 plutonu prowadziły rozpoznanie na wschodnim brzegu Wisły. Rejon jeziora Święte oraz okolice Freistadt były rozpoznawane przez załogę ppor. obs. Marian Stefański oraz kpr. Michał Andrzejewski. Po południu sytuację w kierunku Jabłonowa obserwowali ppor. obs. Włodzimierz Scheunert oraz kpr. pil. Kazimierz Gawenda. Obie załogi wróciły na lotnisko z postrzelanymi samolotami.
2 września załoga: por. obs. Eugeniusz Siedlecki oraz ppor. pil. Andrzej Wojciechowski zrealizowali lot rozpoznawczy na rzecz sztabu armii. Por. obs. Tadeusz Galler poleciał na RWD-8 z meldunkami do Kwatery Głównej, lądując na lotnisku Mokotowskim. Z powodu ciemności, w locie powrotnym, wylądował w Płocku, skąd następnego dnia przybył do Torunia.
W tym dniu II/43 pluton przeniósł się na lądowisko Kiełpin. W południe, załoga ppor. Słomiński oraz ppor. Targowski kierowała ogniem artylerii. W trakcie zadania Polacy byli dwukrotnie osłaniani przez Messerschmitty, które chroniły własny samolot rozpoznawczy. Po południu kpt. Władysław Dawidek oraz kpr. Ryszard Kopytowski prowadzili rozpoznanie na rzecz dowódcy armii. Tego dnia, z rozkazu dowódcy Pomorskiej Brygady Kawalerii, do Torunia przyleciały trzy samoloty I/46 plutonu, które, wraz z załogami, dołączono do I/43 plutonu.
3 września por. obs. Eugeniusz Siedlecki z ppor. pil. Jerzym Sobolewskim rozpoznawali obszar Świecia, a por. obs. Mirosław Pszczółkowski z ppor. pil. Janem Elsnerem patrolowali teren na zachód od przeprawy pod Chełmnem. Po południu por. Tadeusz Jesionowski z kpr. Michałem Andrzejewskim polecieli na rozpoznanie Wisły na odcinkach Fordon–Grudziądz oraz Gniew–Grudziądz. Załoga wylądowała w rejonie stanowiska dowodzenia 65 pułku piechoty, gdzie przekazała wyniki rozpoznania.
4 września I/43 pluton przeniósł się na lotnisko Toruń-Podgórz. Stamtąd por. Siedlecki z kpr. Michałem Andrzejewskim prowadził rozpoznanie terenów na zachód od Inowrocławia. II/43 pluton udał się na lądowisko Chełmoniec, skąd wykonał dwa loty rozpoznawcze na rzecz GO „Wschód”.
5 września miały miejsce kolejne zmiany lokalizacji lotnisk. II pluton został przeniesiony na lądowisko Jastrzębie, gdzie miał nadal pracować dla potrzeb Grupy Operacyjnej generała Mikołaja Bołtucia, z zadaniem rozpoznania ubezpieczeń czołowych wroga. I/43 pluton odszedł na lądowisko Popioły, do dyspozycji Grupy Operacyjnej gen. Juliusza Drapelli. Po południu kpt. obs. Władysław Dawidek z kpr. Ryszardem Kopytowskim prowadzili rozpoznanie rejonu Grudziądza, a podporucznicy Wieczorek i Elsner współpracowali z artylerią 16 Dywizji Piechoty.
Po południu ppor. Słomiński z ppor. Targowskim rozpoznawali kolumny wzdłuż dróg Kowalewo–Chełmża–Unisław–Lubicz. W okolicy Grębocina ich samolot został ostrzelany przez oddziały własne, jednak załoga nie odniosła obrażeń. W tym czasie ppor. Stefański oraz kpr. Gawenda penetrowali drogi Kowalewo–Wąbrzeźno–Golub-Dobrzyń. Wieczorem samoloty II/43 odleciały do Poczałkowej, a podczas lądowania st. sierż. Henryk Rejchel rozbił swój samolot.
6 września załogi obu plutonów zrealizowały po kilka zadań rozpoznawczych.
7 września I/43 pluton przeniósł się na lądowisko Walentynowo. Stamtąd latano m.in. w rejonie Torunia, prowadząc rozpoznanie na rzecz dowódcy grupy operacyjnej. O zmroku także II/43 pluton zmienił lokalizację – samoloty poleciały do Wieńca.
8 września I pluton zrealizował trzy loty rozpoznawcze w rejonie Chełmży oraz jeden lot łącznikowy. Wieczorem przeniósł się na lotnisko Folborz, natomiast załogi II/43 odleciały do Łagiewnik.
9 września załoga ppor. Słomiński i st. sierż. Rejchel prowadziła rozpoznanie dróg Brześć Kujawski–Piotrków Kujawski–Sępólno–Koło. Dodatkowo mieli sprawdzić, czy most na Warcie w Kole został zniszczony, a w drodze powrotnej rozpoznać drogę Koło–Kłodawa–Krośniewice. Równolegle por. Jesionowski z kpr. M. Andrzejewskim badali sytuację na szosie Koło–Strzałkowo. Tego dnia obie plutony złączyły się na lotnisku Lubień.
10 września loty nie były wykonywane. W dniu tym eskadra dysponowała czterema samolotami R-XIII oraz jednym niesprawnym RWD-8.
11 września załoga: ppor. Słomiński z ppor. Targowskim rozpoznawała drogi Kowal–Włocławek–Nieszawa oraz przeprawy przez Wisłę w okolicy Nieszawy. Na drodze Służewo–Podgórz zauważono niewielkie patrole nieprzyjaciela, jednak nie wykryto żadnych przepraw. Załoga por. Siedleckiego z ppor. Wojciechowskim rozpoznawała w kierunkach Radziejów i Piotrków Kujawski, wykrywając jedynie mały oddział zmotoryzowany w okolicy Radziejowa. W nocy eskadra zmieniła lokalizację, przechodząc do Piotrkowa.
12 września loty prawdopodobnie nie miały miejsca.
13 września por. obs. Pszczółkowski z ppor. pil. Elsnerem polecieli na rozpoznanie rejonu Żyrardów–Łowicz.
Przebieg lotu został opisany przez dowódcę eskadry w wniosku odznaczeniowym dla ppor. Elsnera:
Po południu eskadra przesunęła się na lądowisko Grabów.
14 września eskadra przeniosła się na lotnisko Luszyn. Stamtąd zrealizowano jeden lot rozpoznawczy na rzecz dowódcy Armii „Pomorze”.
15 września załoga kpt. Dawidek i kpr. Andrzejewski wystartowała na rozpoznanie zachodniego skraju Puszczy Kampinoskiej. Po wykonaniu zadania załoga wylądowała na Polu Mokotowskim. W tym czasie lotnisko Luszyn zostało zbombardowane, a eskadra przeniosła się na lądowisko we wsi Brzezia. Podczas startu z Luszyna rozbito ostatni samolot 1/43 plutonu.
16 września do Brzezia przyjechał rzut kołowy. Załoga: ppor. Słomiński i ppor. Targowski wykonała lot rozpoznawczy nad południowym rejonem walk. Było to ostatnie zadanie bojowe eskadry.
17 września dowódca eskadry nakazał odlot trzech załóg do Bazy nr 4 w Lublinie. Wystartowali: ppor. obs. Stefański i kpr. pil. Kopytowski. Ich dalszy los nie jest znany. Kolejnym samolotem leciały: ppor. obs. Słomiński i ppor. pil. Targowski. Z powodu braku paliwa lądowali w pobliżu Białej Podlaskiej. Po uzupełnieniu paliwa, dotarli do Lublina, ale nie zastali tam żadnej jednostki lotniczej. Udali się zatem do Lwowa, a następnie do Brzeżan, gdzie dołączyli do rzutu kołowego 151 eskadry myśliwskiej i przekroczyli granicę rumuńską w Śniatyniu. Trzecia załoga: ppor. obs. Soltysiński i kpr. pil. Gawenda musiała przymusowo lądować w pobliżu Radzynia Podlaskiego, gdzie dostali się do niewoli.
Żołnierze eskadry
Wypadki lotnicze
15 grudnia 1934 roku w wypadku pod Sokołowem zginęli por. pil. Józef Zacharewicz oraz por. obs. Bronisław Dubniewicz.
23 marca 1936 roku w trakcie lotu służbowego na samolocie Lublin R-XIII nr 56.26 w okolicach Jachcic zginęła załoga: ppor. obs. Józef Korsak oraz kpr. pil. Edward Szulc.
Samoloty eskadry
W 1928 roku na uzbrojeniu eskadry znajdowały się samoloty różnych typów, w tym Potez XV, Potez XXVII, Hanriot 28 oraz PWS-5.
W 1935 roku samoloty eskadry otrzymały nowe numery rejestracyjne: od 51T do 66T.
We wrześniu 1939 roku na uzbrojeniu eskadry znajdowało się 7 samolotów Lublin R.XIII.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2022-01-19].
Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1934.
Piotr Bauer, Bogusław Polak: Armia „Poznań” w wojnie obronnej 1939. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1983. ISBN 83-210-0385-0.
Konrad Ciechanowski: Armia „Pomorze” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1982. ISBN 83-11-06793-7.
Izydor Koliński: Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego (lotnictwo). Formowanie, działania bojowe, organizacja i uzbrojenie, metryki jednostek lotniczych. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Cz. 9. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1982. ISBN 83-206-0281-5.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0795-7.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2003. ISBN 83-7188-691-8.
Kazimierz Sławiński: Lotnisko toruńskie 1920-1945. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1983, seria: Biblioteczka Skrzydlatej Polski. ISBN 83-206-0378-1.
Bolesław Stachoń: Sprawozdanie z działań lotnictwa Armii „Pomorze”. [w:] teczka B.I.25b [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1941. [dostęp 2019-08-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-08-24)].
Kazimierz Sławiński: Zarys historii 43 i 46 eskadry obserwacyjnej 1939. Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie. [dostęp 2019-09-11].
Program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. [dostęp 2021-05-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-11)].