42 Pułk Piechoty im. Generała Jana Henryka Dąbrowskiego (42 pp) to jednostka piechoty wchodząca w skład Armii Polskiej we Francji, Wojska Polskiego oraz Armii Krajowej.
Pułk ma swoje korzenie w 3 Pułku Strzelców im. ks. Józefa Poniatowskiego, który został sformowany w 1918 roku we Włoszech. W marcu 1919 roku jednostka została przetransportowana do Francji, gdzie poddano ją reorganizacji, a następnie przemianowano na 1 instrukcyjny pułk Grenadierów – Woltyżerów, a później na 13 pułk strzelców polskich. Po połączeniu Armii Polskiej we Francji z Wojskiem Polskim, pułk przyjął nazwę 150 pułku Strzelców Kresowych, a wkrótce 42 pułku Strzelców Kresowych, aby w styczniu 1920 roku zyskać ostateczną nazwę 42 pułku piechoty.
Po przyjeździe do Polski pułk uczestniczył w przejmowaniu Pomorza z rąk niemieckich oraz w ceremonii zaślubin Polski z morzem. Chrzest bojowy miał miejsce 19 marca 1920 roku na Podolu, a następnie w ramach 18 Dywizji Piechoty wziął udział w wyprawie kijowskiej. Podczas konfliktu z bolszewikami pułk walczył w rejonie Mławy, a jego szlak wojenny zakończył się nad rzeką Słucz w Kowlu.
Formowanie i zmiany organizacyjne
W grudniu 1918 roku kapitan marynarki Czesław Petelenz, komendant obozu w Santa Maria Capua Vetere, wydał rozkaz o sformowaniu 3 Pułku Strzelców im. ks. Józefa Poniatowskiego. Dowództwo objął kapitan Witold Wartha. Do pułku wcielono Polaków, którzy byli jeńcami wojennymi z cesarskiej i królewskiej armii. W ciągu trzech tygodni zorganizowano trzy bataliony po cztery kompanie, mimo że oddział nie miał uzbrojenia ani ekwipunku, a żołnierze nosili mundury armii c. i k.
4 marca 1919 roku pułk wyjechał z Włoch i dotarł do Francji. W Voulx I i III bataliony zostały połączone z trzema kompaniami instrukcyjnymi (nr 21, 22 i 23), składającymi się z francuskich oficerów i podoficerów oraz Polaków, jeńców armii niemieckiej i ochotników z Ameryki. Z tych połączonych pododdziałów utworzono 1 instrukcyjny pułk Grenadierów – Woltyżerów. Broń i sprzęt jednostka otrzymała od 225 rezerwowego pułku piechoty. W maju tego roku oddział przemianowano na 13 pułk strzelców polskich i włączono go w skład armii generała Józefa Hallera. 20 maja pułk rozpoczął przegrupowanie do Polski. Trzy dni później pierwszy transport kolejowy ze sztabem pułku przekroczył granicę polsko-niemiecką. Po przybyciu do kraju zmieniono nazwę oddziału na 13 pułk strzelców pieszych. Dowództwo pułku oraz II batalion zostały rozlokowane we Włocławku, I batalion w Górnym Szpetalu i Lipnie, a III batalion w Kowalu. 1 września, po zjednoczeniu Armii Polskiej we Francji z Wojskiem Polskim, jednostka przyjęła nazwę 150 pułku Strzelców Kresowych, a 28 października zmieniono ją na 42 pułk Strzelców Kresowych. 29 stycznia 1920 roku pułk po raz ostatni przemianowano na 42 pułk piechoty.
W grudniu 1919 roku batalion zapasowy pułku stacjonował w Białymstoku.
Pułk w walce o granice
Zajęcie Pomorza
Na mocy traktatu wersalskiego Polska otrzymała część Pomorza. W ramach Frontu Pomorskiego powstała Grupa gen. Stanisława Pruszyńskiego, której zadaniem było przejęcie terytorium od Włocławka do wschodniego brzegu Wisły. W skład grupy wszedł również 42 pułk Strzelców Kresowych. W styczniu 1920 roku pułk przybył do Lipna, gdzie pojawiły się również przydzielone mu pododdziały: szwadrony 2 pułku szwoleżerów, baterie 11 pułku artylerii ciężkiej oraz 113 pułku artylerii polowej, pluton łączności, tabory i poczta polowa nr 329 i 318. 14 stycznia 1920 roku pułk wyruszył z Lipna do Kikoła dwoma kolumnami. Kolumna dowodzona przez płk. Jana Szyszkowskiego maszerowała przez Lipnicę, Popowo, Wąbrzeźno, Ostaszewo i Radzyń, natomiast lewą kolumną dowodził początkowo por. Czechowski, a później kpt. Karol Jeżowski, idąc przez Lubicz, Wąbrzeźno, Chełmżę i Chełmno. Obie kolumny dotarły do Kikoła 23 stycznia. Przyjęcie polskich żołnierzy przez mieszkańców Pomorza było zazwyczaj serdeczne, a szczególnie uroczyście przyjęto pułk w Chełmnie i Grudziądzu. W Chełmnie odbyła się msza w katedrze Kapituły Chełmińskiej, a w Grudziądzu pułk zajął byłe pruskie koszary i stacjonował tam z całą swoją siłą. 9 lutego 1920 roku reprezentacja pułku pojechała do Pucka na ceremoniał zaślubin Polski z morzem, gdzie podniesiono maszt z polską flagą, wbito w morze słup graniczny, a gen. Józef Haller wrzucił do morza dwa platynowe pierścienie.
Walki na Podolu
5 marca 1920 roku pułk został przetransportowany kolejowo przez Włocławek, Skierniewice, Kraków, Przemyśl, Lwów i Stanisławów do Podola, w rejon Nowej Uszycy. 10 marca wszedł w skład Grupy gen. Franciszka Krajowskiego, zajmując rejon obrony nad rzeką Wierzbówką. 19 marca pułk wziął udział w wypadzie na Wierzbowiec i Kuryłówkę, co stanowiło jednocześnie jego chrzest bojowy. 12 marca bronił Nowej Uszycy, walcząc również o Korajczyjowiec, Wierzbowiec, Zamiechów i Strugę.
Wyprawa kijowska
W trakcie wyprawy kijowskiej 18 Dywizja Piechoty uderzała na osi Bar – Żmerynka – Niemirów. 42 pułk piechoty rozpoczął marsz z rejonu Zamiechowa, walcząc pod Michałowcami, Doliniami, Szerogrodem, Ilińcami, Krasnem, Muratą i Lipowcem, aż do dotarcia do Oratowa w czerwcu. Pod Oratowem pułk przeprowadził kontratak. Na stacji kolejowej znajdowały się trzy pociągi pancerne i oddziały bolszewickiej kawalerii. 5 czerwca rozpoczęło się natarcie. I/42 pp atakował wzdłuż toru na stację kolejową, a III batalion z 8/18 pap miał odciąć odwrót pociągom pancernym. Nieprzyjaciel otworzył ogień z trzech pociągów pancernych na obchodzącego III batalion w rejonie wiaduktu, co spowodowało, że batalion zaległ. Wsparcie dla batalionu przyniósł pluton 8 baterii pod dowództwem chorążego Jakuba Zielonki, który skutecznym ogniem zniszczył jeden z pociągów pancernych. Niemniej jednak 42 pp nie był w stanie zablokować torów, więc bolszewickie pociągi mogły się wycofać.
Działania odwrotowe
Rozpoczął się odwrót całej 6 Armii spod Kijowa. 13 czerwca 42 pułk piechoty rozpoczął działania opóźniające. 14 czerwca stoczył walki z bolszewicką kawalerią pod Skitkami. W rejonie Bohem, w okolicach Nowokonstantynowa, odpierał przez kilka dni ataki wroga, umożliwiając wycofanie się macierzystej dywizji oraz nawiązanie łączności taktycznej z 3 Armią. Pułk cofał się przez Starokonstantynów, Szczurowiec, Ostróg, Buderoz, Słupcę, Obgów, Dubno, Krzemieniec, Werb, Rutki, Iwaszczuki, Wołoczyski, Radziwiłłów i Brody. Pod Sulżynem pułk rozbił silne oddziały kawalerii rosyjskiej. Razem z dywizją brał udział w natarciu na Ostróg i zajął Kuniów. Następnie toczył zaciętą walkę pod Obgowem, a także ciężką bitwę o Krzemieniec, w której całkowicie rozbite zostały 403, 404 i 405 bolszewickie pułki piechoty. Zdobyto wozy taborowe, a ponad 30 jeńców wzięto do niewoli. Po walkach pułk pozostał w odwodzie.
W połowie lipca 1920 roku pułk załadował się na transporty kolejowe i miał zostać przewieziony do Tarnopola. Część pododdziałów była w drodze, jednak wstrzymano załadunek i skierowano 42 pp do Werb pod Dubno. Następnie pułk walczył jeszcze pod Iwaniami Pustymi i Chotyniem. Pod Iwaniszczukami został okrążony, jednak 24 lipca udało mu się wydostać z okrążenia i ruszyć w kierunku Radziwiłłowa. Już 25 lipca pułk zajął Brody, a po ciężkich walkach wycofał się na Olesko, gdzie do sił głównych dołączył II batalion, który został zawrócony spod Tarnopola i brał udział w walkach pod Wołoczyskami.
Pod Warszawą
W sierpniu 18 Dywizja Piechoty została ściągnięta pod Warszawę. 12 i 13 sierpnia 42 pułk piechoty przybył do rejonu koncentracji w pobliżu Modlina. Do pułku dołączono 200-osobową kompanię marszową. Po reorganizacji pułk przeniósł się do Płońska. W dniach 15 i 16 sierpnia 1920 roku walczył w rejonie Sochocina nad Wkrą. Następnie ścigał nieprzyjaciela i stoczył walki pod Nasielskiem, Ciechanowcem, Olżynem oraz pod Sońskiem. 21 sierpnia zdobył Mławę. Po krótkim odpoczynku pułk został przerzucony nad Bug do rejonu Dubienka – Kowel. Stąd natarł w kierunku Łucka i Kołków. Po przeprawieniu się przez Prypeć do Lubiąża, pułk skierował się na Janów, maszerując przez Jasiołdę, Łabiszyn i Dąbrowę aż do Małkowicz. W rejonie Pińska, Łunińca i Łachwy nad Słuczą żołnierze 42 pp zostali zaskoczeni przez zawieszenie broni, a następnie przez rok pełnili służbę na granicy.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej zginęło 11 oficerów oraz 112 szeregowych. Żołnierze 42 pp zostali odznaczeni 32 Orderami Wojskowymi Virtuti Militari V klasy oraz 189 Krzyżami Walecznych za swoje czyny na polu bitwy.
Mapy walk pułku
=== Kawalerowie Virtuti Militari ===
Okres międzywojenny
Po zawieszeniu broni II batalion został skierowany do Dawidgródka, gdzie rozbroił oddziały gen. Stanisława Bułak-Bałachowicza, a następnie powrócił do macierzystego pułku. Dowództwo, I i II batalion stacjonowały w Łachwie, natomiast III baon w Kożangródku. Od 18 marca 1921 roku w Łachwie pozostawał tylko II batalion, a pułk przeniesiono do Łunińca, gdzie pozostał do końca czerwca. W czerwcu II batalion wyjechał koleją do Białegostoku, I batalion pozostał na miejscu, a pułk, bez dwóch batalionów, pojechał do Pińska. 10 października 1921 roku pułk przegrupował się do Twierdzy Osowiec. Dopiero 27 kwietnia 1922 roku 42 pułk piechoty (bez III baonu) został przewieziony na teren Okręgu Korpusu Nr I do Białegostoku. W Białymstoku, w dawnych koszarach 64 Kazańskiego pułku piechoty, już od lipca 1919 roku przebywał batalion zapasowy pułku, który przygotowywał pomieszczenia do przyjęcia macierzystego oddziału.
Szkolenie w pułku
Oficerowie i podoficerowie z 42 pp odbywali szkolenie metodą kursową w Komorowie, Bydgoszczy, Grudziądzu oraz w ośrodkach dywizyjnych. Ćwiczenia w terenie miały miejsce w pobliżu Białegostoku, a także w Osowcu, Czerwonym Borze, Pohulance koło Wilna oraz w okolicach Grodna. Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych dotyczącego wprowadzenia organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 42 pułk piechoty został zaliczony do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). Co roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym jednostka dysponowała batalionem starszego rocznika, batalionem szkolnym oraz skadrowanym, a w okresie letnim batalionem starszego rocznika i dwoma batalionami poborowych. W pułku zorganizowano również specjalną kompanię dla opóźnionych, której celem było szkolenie rekrutów dla potrzeb całego DOK. Żołnierze ci z różnych przyczyn opóźnili swoje stawiennictwo w macierzystej jednostce.
Oświata
Dzięki wsparciu Polskiego Białego Krzyża w pułku rozwijano kształcenie na poziomie szkoły powszechnej. Uczono czytania i pisania, a naukę prowadziły nauczyciele z białostockich szkół. Realizowano także przysposobienie zawodowe przy pomocy Izby Rolniczej, a także specjalny kurs rolniczy. Miejscem, gdzie koncentrowała się działalność oświatowa i kulturalna pułku, była świetlica żołnierska, w której można było napić się herbaty, nabyć czasopisma, materiały piśmiennicze, posłuchać radia oraz uczestniczyć w prelekcjach organizowanych przez Zarząd Miasta. Od 1938 roku działało kino pułkowe, sfinansowane przez władze miasta. Dla zawodowych podoficerów zorganizowano Uniwersytet Żołnierski.
Działalność kulturalna
Już w 1921 roku w białostockim garnizonie powstała orkiestra pułkowa, która występowała w mieście, grając w Ogrodzie Miejskim i teatrze „Palace”. Brała udział w konkursach na szczeblu okręgu korpusu i dywizji. Była atrakcją podczas świąt 3 Maja, 11 Listopada, Bożego Ciała, Święta Żołnierza oraz święta pułkowego, grając na balach, festynach, zabawach karnawałowych, a przede wszystkim na przysięgach i defiladach.
W pułku działał również chór oraz teatr amatorski, które występowały w koszarach, w Ogrodzie Miejskim na Plantach oraz w pobliskich Pietraszach. Siedzibą teatru 42 pułku piechoty był budynek byłej Misji Amerykańskiej, a szczególnym uznaniem cieszyły się „rewie żołnierskie” organizowane dla mieszkańców miasta.
Pomnik żołnierzy 42 pp
W 1928 roku, pod przewodnictwem wojewody białostockiego Mariana Kirsta, zawiązał się komitet budowy pomnika żołnierzy 42 pp. Na uroczystości poświęcenia kamienia węgielnego obecny był biskup polowy WP Stanisław Gall, inspektor armii gen. Edward Śmigły-Rydz, dowódca DOK gen. Jan Wróblewski oraz wielu innych przedstawicieli wojska, administracji państwowej i samorządowej. Dwa lata później, 30 listopada 1930 roku, odsłonięto pomnik zaprojektowany przez braci Jakuba i Kazimierza Juszczyków na skwerze w Parku Konstytucji 3 Maja.
Inne wydarzenia
W 1920 roku powstał Wojskowy Klub Sportowy 42 Pułku Piechoty Białystok, który od 1932 roku znany był jako Jagiellonia Białystok.
19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił dzień 23 maja jako datę święta pułkowego. Pułk obchodził swoje święto w rocznicę przekroczenia ówczesnej granicy polsko-niemieckiej w 1919 roku przez pierwszy transport pułku. Później święto pułku obchodzono 12 lipca, w rocznicę bitwy pod Krzemieniem, w 1920 roku.
10 października 1938 roku minister spraw wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki nadał 42 pułkowi piechoty nazwę „42 pułk piechoty im. generała Jana Henryka Dąbrowskiego.”
3 maja 1939 roku u stóp Pomnika Niepodległości – Kościoła Św. Rocha odbyła się msza święta, którą odprawił ks. dziekan Aleksander Chodyko. Po mszy miało miejsce przekazanie armii sprzętu wojskowego – daru społeczeństwa Białegostoku. Pracownicy węzła kolejowego podarowali ciężki karabin maszynowy z zaprzęgiem i oporządzeniem, a Huta Szkła przekazała ckm. Nauczyciele i uczniowie Gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza ofiarowali ckm z podstawą, a Gimnazjum Mechaniczno-Stolarskie dwa ckm z podstawami. Pracownicy warsztatów kolejowych w Starosielcach przekazali żołnierzom ręczny karabin maszynowy i 20 masek przeciwgazowych.
12 lipca 1938 roku odbyła się konsekracja kościoła garnizonowego przy koszarach 42 pp, którą dokonał biskup polowy WP Józef Gawlina w obecności kapelana 42 pp ks. Teofila Wdzięcznego oraz kadry dowódczej pułku.
42 pp w kampanii wrześniowej
Przygotowania do wojny
Plany użycia 42 pp
23 marca 1939 roku sformowano Samodzielną Grupę Operacyjną „Narew” pod dowództwem gen. bryg. Czesława Młota-Fijałkowskiego. W skład grupy wchodziła 18 Dywizja Piechoty, której zadaniem było zorganizowanie obrony na linii rzek Narew – Biebrza oraz zajęcie pozycji między Ostrołęką a Łomżą. 42 pułk piechoty, wsparty batalionem ON „Kurpie”, szwadronem 5 pułku ułanów oraz jednym dywizjonem 18 pal, miał bronić przepraw na Narwi w rejonie Wojciechowice – Kamionka.
Mobilizacja
Mobilizację alarmową w pułku rozpoczęto 24 sierpnia 1939 roku o godzinie 6:00 w koszarach w Białymstoku oraz obiektach na terenie miasta. Pułk mobilizował własne oddziały i pododdziały w dwóch grupach:
w grupie brązowej w czasie G20 + 30:
kompania przeciwlotniczych karabinów maszynowych typ B nr 38
kompania przeciwlotniczych karabinów maszynowych typ B nr 39
w grupie niebieskiej w czasie od A+24 do A+48:
42 pułk piechoty (w organizacji na etatach wojennych)
kompania kolarzy nr 12 (w czasie A+44)
kolumna taborowa nr 111 (w czasie A+48)
kompania przeciwlotniczych karabinów maszynowych typ A nr 9 (w czasie A+52)
w ramach I rzutu mobilizacji powszechnej (w czasie do 4 dnia mobilizacji):
batalion marszowy
uzupełnienie marszowe kompanii kolarzy nr 12.
Mobilizacja przebiegała sprawnie: I batalion zakończył mobilizację około godziny 1:00 25 sierpnia, II batalion wieczorem 25 sierpnia, a III batalion 26 sierpnia około godziny 15:00. Rezerwiści kierowani byli do łaźni, poddawani przeglądowi lekarskiemu, a następnie mundurowani, otrzymywali oporządzenie, broń i amunicję. Stawiennictwo szeregowców było wzorowe, choć niektórzy oficerowie rezerwy dotarli z opóźnieniem. Wystąpiły natomiast problemy z uprzężą do pobranych chłopskich koni i furmanek.
Po osiągnięciu gotowości mobilizacyjnej pododdziały przemieszczały się do okolicznych wiosek: I batalion do Bagnówki, II batalion do Sowlany, III batalion do Ciasnego, natomiast 9 kompania strzelecka została bezpiecznie załadowana do wagonów i wysłana do Ostrołęki, skąd przeszła do miejscowości Łodziska, aby zabezpieczyć koncentrację pułku. 27 sierpnia, przy szosie do Zielonej, odbyła się przysięga wojskowa i msza polowa. W nocy z 27 na 28 sierpnia I batalion odjechał ze stacji Białystok do Ostrołęki, a 28 sierpnia II batalion również wyruszył do Ostrołęki. 29 sierpnia o godzinie 17:00 III batalion (bez 9 kompanii) odjechał ze stacji Białystok Fabryczny do Ostrołęki. 30 sierpnia 42 pułk piechoty zajął stanowiska obronne, zgodnie z planem obrony.
Na miejscu okazało się, że schrony bojowe są jeszcze w trakcie budowy, a brakuje urządzonych stanowisk strzeleckich. III batalion zajął wysuniętą pozycję w rejonie Łodziska – Olszewka. I batalion bronił Ostrołęki, mostu drogowego przez Narew na Myszyniec i Warszawę oraz mostu kolejowego na Chorzele – Szczytno. Jego 3 kompania zajęła stanowiska na lewym skrzydle w rejonie mostu kolejowego, 1 kompania w centrum w rejonie mostu drogowego, cmentarza i więzienia, a 2 kompania na prawym skrzydle aż do Wojciechowic. 31 sierpnia stanowiska pułku inspekcjonował dowódca piechoty dywizyjnej płk Aleksander Hertel.
Działania bojowe
O 4:45 niemieckie samoloty wtargnęły na terytorium Polski, rozpoczynając bombardowanie węzłów komunikacyjnych i miast. II wojna światowa się rozpoczęła. I/42 pp został rozwinięty na odcinku Wojciechowice-Dzbenin, tworząc pierwszy rzut obrony. I batalion zabezpieczał mosty na Narwi, 3 kompanią strzelecką w rejonie mostu kolejowego, a 1 kompanią strzelecką w rejonie mostu drogowego. II/42 pp zajmował obronę na odcinku Dzbenin-Kamianka, umieszczając 4 i 5 kompanię strzelecką w obronie nad Narwią, a 6 kompanię strzelecką w odwodzie 3 kilometry na południowy wschód od Ostrołęki. III/42 pp na północnym skraju Łodzisk, z 8 i 9 kompaniami strzeleckimi po obu stronach szosy Ostrołęka-Łodziska, a z 7 kompanią w odwodzie. Główne siły 42 pułku piechoty ugrupowały się na linii Narwi, mając wysunięty na przedpole w rejonie Łodzisk III batalion. Przed nim, nad granicą, był ugrupowany Oddział Wydzielony w Myszyńcu składający się z oddziału (kompanii) Straży Granicznej, dwóch kompanii Obrony Narodowej i 1 szwadronu 5 pułku ułanów.
Walki pod Myszyńcem
Około 5:00 doszło do potyczek z niemieckimi patrolami wzdłuż prawie całej granicy. W rejonie Myszyńca Niemcy z powodzeniem uderzyli na polskie ubezpieczenia. Bezpośrednie zagrożenie dla zachodniego skrzydła kompanii ON „Myszyniec” spowodowało, że cała obsada obrony Myszyńca wycofała się. Nieudolny kontratak kompanii ON „Kadzidło” nie przyniósł rezultatów i Myszyniec pozostał w rękach nieprzyjaciela. Zaniepokojony przebiegiem akcji w rejonie Myszyńca, dowódca Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” gen. Czesław Młot-Fijałkowski zdecydował się na osobistą interwencję. Około 16:00 udał się do leśniczówki Łodziska, gdzie nakazał dowódcy III/42 pp przejść na rubież Łodziska. Jednocześnie podporządkował mu wszystkie oddziały znajdujące się na przedpolu Ostrołęki. Zdecydował także o wycofaniu kompanii Obrony Narodowej za Narew, a por. Szewczykowi odebrano dowództwo nad kompanią ON „Myszyniec”. W rejon Nowej Wsi została wysunięta kompania zwiadu 42 pp, mająca na celu ubezpieczenie III/42 pp z tego kierunku. III batalion 42 pp zajął stanowiska obronne na rubieżach Siarcza Łąka-Kadzidło-Dylewo.
W nocy z 1 na 2 września pluton 7 kompanii prowadził rozpoznanie w kierunku Myszyńca, stwierdzając, że w miejscowości Wach nie ma Niemców. Od rana 2 września Oddział Wydzielony „Łodziska”, w składzie: III/42 pp, pluton armat ppanc. 37 mm, drużyna kolarzy 42 pp, patrol ze szwadronu pionierów Podlaskiej BK, 2 bateria 18 pal, zajął pozycję obronną pod Ostrołęką wzdłuż rubieży Łodziska – Olszewka. O godzinie 8:00 2 września oddziały niemieckiej 1 Brygady Kawalerii opanowały Wydmusy, a następnie Kadzidło, prowadząc walkę z 7 kompanią strzelecką, którą o 9:30 wyparły z Siarczanej Łąki. 7 kompania wycofała się przez Kadzidło i Dylewo do Łodzisk. W tym czasie główne siły III batalionu dotarły do Kadzidła poprzez Szafarnię i Brzozówkę. Natarcie na Kadzidło nie miało miejsca, gdyż pojawiły się oddziały zmotoryzowane Dywizji Pancernej „Kempf”. W związku z tym, na rozkaz dowódcy mjr. Chmielewskiego, batalion powrócił na poprzednie pozycje w rejonie Łodzisk. III batalion zajął stanowiska: 9 kompanią strzelecką w Olszewce na szosie Myszyniec-Ostrołęką, 8 kompanią strzelecką wzdłuż drogi Łodziska-Durlasy, 7 kompanią strzelecką w odwodzie, oraz 1 szwadronem 5 puł. jako osłoną od strony Szaflarni. O godzinie 17:00 na stanowiska batalionu wyszło niemieckie natarcie z rejonu Dylewa, które zostało odparte. Z uwagi na ciężkie walki batalionu, o godzinie 21:00 do pułku przybyła wzmocniona plutonami ckm i armat ppanc. 6 kompania strzelecka. Wieczorem przeciwnik nawiązał styczność z oddziałami polskimi pod Łodziskami.
W tej sytuacji gen. Młot-Fijałkowski nakazał dowódcy 18 Dywizji Piechoty płk. Stefanowi Kosseckiemu użyć odwodowy 71 pułk piechoty do przeprowadzenia rozpoznania walką w rejonie Kadzidła. Działania te miały być poprzedzone wypadem na Myszyniec siłami 1 kompanii z 71 pp. Kompania zaatakowała Myszyniec już o świcie 3 września. Element zaskoczenia nie został wykorzystany, a straty polskie były znaczne.
3 września 7 kompania 42 pp pod Olszówką odparła kolejne natarcie z kierunku Dylewa, a w pozostałych rejonach obrony pułku panował względny spokój. W Lelisie przygotowywano wspólne natarcie batalionów 71 i 42 pp. III/42 pp miał nacierać w kierunku Dylewa. Natarcie wyszło 4 września dopiero o godzinie 14:00 i okazało się spóźnione o całą dobę. Ani w Kadzidle, ani w Dylewie nie zastano już Niemców, a III batalion z 2 baterią 18 pal powrócił na pozycje w rejonie Łodzisk.
Zagrożenie z kierunku Różana
4 września o 20:00, na stanowisku dowodzenia dowódcy 42 pułku piechoty w Ostrołęce, gen. Młot-Fijałkowski rozpoczął kolejną odprawę, omawiając sytuację w rejonie Różana. Wobec zagrożenia lewego skrzydła SGO, w uzgodnieniu z Wodzem Naczelnym, zdecydowano, by w rejon Ostrołęki przesunąć oddziały 33 Dywizji Piechoty oraz odwodowy 71 pułk piechoty. Te siły miały być gotowe do wsparcia Armii „Modlin”. Pododdziały 42 pp miały pozostać na swoich stanowiskach. Alarmujące meldunki z rana 5 września wymusiły przyspieszenie przegrupowania, a Oddział Wydzielony „Łodziska” miał przejść z dotychczasowych stanowisk i zluzować batalion ON „Kurpie”. Wycofywanie się spod Łodzisk odbywało się sprawnie, a cały III batalion przeszedł nocą za Narew, po odpoczynku pomaszerował na Kamiankę, gdzie zajął pozycję między I/134 pp i II/42 pp. Nad Narwią wystawił placówkę. Kompania zwiadowców również otrzymała rozkaz odwrotu za Narew, jednak przed wycofaniem się o godzinie 16:00 5 września zwiadowcy stoczyli walkę z niemieckim oddziałem rozpoznawczym.
6 września 1939 roku do południa III batalion zajął stanowiska na odcinku Kamianka-Lipianka. Oddział niemieckiej kawalerii dokonał udanego wypadu na kierunku Dzbądz – Brzuze i przed południem zdobył Chełsty. Przeprawiające się przez most w Różanie, oddziały niemieckie dotarły aż pod Czerwin, tworząc przedmoście na rzece Orz. Niejasny podział kompetencji i odpowiedzialności dowódców polskich za utrzymanie obszaru w rejonie Różana, zakłócenia w łączności oraz zbyt skomplikowany proces decyzyjny sprawiły, że polskie oddziały nie zareagowały zbyt energicznie na zaistniałą sytuację. Droga dla niemieckich zagonów pancernych ku przeprawom na Bugu stała otworem. W tym dniu pozycje 42 pp były ostrzeliwane przez artylerię i samoloty wroga, a atakowała niemiecka piechota. Ostrołęka płonęła. Polscy saperzy wysadzili mosty na Narwi, a w wyniku ognia artylerii polskiej zniszczeniu uległ tartak za rzeką, wraz z zapasami drzewa.
Działania odwrotowe
Nocą z 6 na 7 września efektowny sukces osiągnął pluton z I batalionu, który przeprawił się za Narew i zaskoczył w Otoku kompanię z niemieckiej 12 Dywizji Piechoty. W ciągu dnia na odcinku obrony 42 pp panował względny spokój, jedynie artyleria niemiecka ostrzeliwała pozycje polskie. Odpowiadała jej artyleria 18 pułku artylerii lekkiej. Pomimo grożącego niebezpieczeństwa okrążenia, pułk pozostał na swoich pozycjach, a reakcje przełożonych nie uwzględniały tego zagrożenia. Nocą z 7 na 8 września niemiecka 12 DP zajęła bez walki Ostrów Mazowiecką, co doprowadziło do oskrzydlenia części SGO „Narew” od południa. Dopiero wtedy dowódca SGO nakazał zagiąć lewe skrzydło 18 Dywizji Piechoty. 42 pułk piechoty miał opuścić Ostrołękę i wycofać się za rzekę Ruż.
Rano 8 września baterie artylerii nadal prowadziły ogień. Działa niemieckie spowodowały pożary w mieście oraz straty w II batalionie. Polska artyleria odpowiedziała obezwładnieniem baterii przeciwnika usytuowanej we wsi Olszewo. Do dowództwa 42 pułku piechoty dotarł wreszcie mocno spóźniony rozkaz odejścia najkrótszą drogą za Ruż. Bataliony miały obsadzić linię obrony Rybaki – Łątczyn. Przemieszczenie rozpoczęło się po 20:30. Maszerowano po trzech drogach, a piaski i nieznany teren nastręczały niemało trudności piechurom i artylerzystom. Rano 9 września tylko kolumna I batalionu z 1 baterią 18 pal, dowództwami pułku i dywizjonu oraz taborami dotarła o świcie szosą Ostrołęka – Miastkowo – Łomża do lasów pod Tarnowem, osiągając centrum wyznaczonej linii obronnej. Wystawiono ubezpieczenia obok szosy w pobliżu mostu na Rużu. II batalion z 3 baterią 18 pal „odnalazł” zwiadowcy, a dopiero w południe ta kolumna zajęła miejsca na północnym skrzydle. Kolumna III batalionu z 2 baterią 18 pal oraz batalionem ON dostała się pod ogień niemieckich samolotów, a 9 kompania rozproszyła się. Z dużym opóźnieniem ta kolumna zajęła południowe skrzydło ugrupowania obronnego. 9 września pododdziały pułku wypoczywały, nie niepokojone przez Niemców. Walczyło jedynie ubezpieczenie przy moście na szosie. Kompania I batalionu, wsparta plutonem ckm i plutonem armat ppanc., przy moście na rzece Ruż na szosie Ostrołęka-Miastkowo, odparła niemiecki zmotoryzowany oddział rozpoznawczy.
Na odcinku „Nowogród”
W tym czasie trwały ciężkie walki pod Nowogrodem i Łomżą. Dowódca pułku ppłk Wacław Malinowski otrzymał zadanie udzielenia pomocy obsadzie odcinka „Nowogród”. O 22:00 wydał rozkaz, aby pod osłoną nocy przegrupować bataliony w rejon Nowogrodu i zluzować wykrwawiony III batalion 33 pułku piechoty. Następnie pododdziały miały podjąć próbę likwidacji niemieckiego przyczółka na lewym brzegu Narwi, a w razie niepowodzenia zorganizować obronę. W tym czasie, o czym sztab 18 Dywizji Piechoty nie wiedział, w okolicach Ostrowi Mazowieckiej Niemcy wprowadzili cztery wielkie jednostki, a 33 DP i 41 DP odeszły za Bug, a XIX Korpus Pancerny Guderiana przełamał polską obronę pod Wizną. 18 DP była już wówczas okrążona na obszarze od Jakaci do Rutki.
Jako pierwszy na wschód wyruszył I