42. eskadra rozpoznawcza – jednostka lotnictwa Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
Eskadra została utworzona w 1924 roku jako 42. eskadra wywiadowcza. W 1925 roku zmieniono jej nazwę na 42. eskadrę lotniczą, a cztery lata później na 42. eskadrę liniową. W sierpniu 1939 roku, po przeprowadzeniu mobilizacji, przyjęła nazwę 42. eskadry rozpoznawczej. W jej skład wchodziły wówczas samoloty PZL-23 „Karaś”.
Godła eskadry:
- czerwona czteroramienna gwiazda na białym tle z czerwoną obwódką – na samolotach „Potez” i „Breguet”
- czerwony uskrzydlony słoń na białym pięcioboku z czerwoną obwódką – na samolotach PZL-23 „Karaś”
42. eskadra w okresie pokoju
W 1924 roku rozpoczęto organizację 4. pułku lotniczego w Toruniu. 23 maja 1924 roku zainaugurowano formowanie 42. eskadry wywiadowczej.
W początkowym okresie brakowało personelu oraz sprawnych samolotów. Eskadra otrzymała mocno wyeksploatowane i przestarzałe maszyny, takie jak Breguet 14, Ansaldo A.300, a nawet 1 SE-5A. Pierwsze lata istnienia eskadry charakteryzowały się sporadycznymi lotami oraz powolnym rozwojem organizacyjnym.
W maju 1925 roku przemianowano ją na 42. eskadrę lotniczą. W tym samym roku przydzielono jej kilka samolotów Potez XV, co umożliwiło załogom regularne ćwiczenia. Pełny stan etatowy 6 samolotów osiągnięto do połowy 1926 roku. Niefortunne „wypadki majowe” uniemożliwiły jednak udział w ćwiczeniach jednostek wojsk lądowych. Eskadra była uzupełniana osobami, które ukończyły Oficerską Szkołę Lotnictwa w Grudziądzu (obserwatorzy) oraz Centralną Szkołę Podoficerów Pilotów w Bydgoszczy.
Po zakończeniu kursu ognia w 1928 roku, w sierpniu część eskadry wzięła udział w ćwiczeniach z 15. Dywizją Piechoty.
Reorganizacja lotnictwa w 1929 roku skutkowała zwiększeniem etatu samolotów z 6 do 10 oraz przemianowaniem jednostki na 42. eskadrę liniową. W szkole ognia uczestniczył tylko klucz por. pil. Jerzego Marszyckiego. Drugi klucz, dowodzony przez por. pil. Edmunda Surmasiewicza, został przydzielony do „eskadry manewrowej”, zorganizowanej przez 4. pułk lotniczy na czas letnich ćwiczeń na Pomorzu. „Klucz manewrowy” operował z lotniska Lubiejewo.
W lipcu 1930 roku na poligonie toruńskim, ppor. obs. Walenty Azarewicz prowadził pokazową współpracę lotnictwa z artylerią dla słuchaczy Wyższej Szkoły Wojennej. Latem załogi uczestniczyły w ćwiczeniach Brygady Kawalerii „Toruń”.
W styczniu 1931 roku piloci eskadry przeszli szkolenie w nocnym pilotażu na kursie zorganizowanym przez eskadrę treningową 4. pułku lotniczego. W tym czasie rozpoczęto również stopniowe wycofywanie samolotów Potez XXVII z eskadr liniowych.
W ich miejsce wprowadzono samoloty Breguet XIX.
W 1932 roku eskadra brała udział w ćwiczeniach w rejonie Skierniewic z 26. Dywizją Piechoty.
Latem 1933 roku pluton 42. eskadry przebywający na lotnisku Rumia odbył ćwiczenia z jednostkami kawalerii, podczas gdy pozostałe załogi współpracowały z 14. pułkiem piechoty w manewrach międzygarnizonowych w rejonie Włocławka.
W lecie 1934 roku eskadra najpierw uczestniczyła w ćwiczeniach międzydywizyjnych, a następnie odleciała na koncentrację lotnictwa zorganizowaną na lotnisku Skniłów koło Lwowa.
W październiku 1934 roku nastąpiła wymiana samolotów Breguet 19 na Potez XXV. Aby je odróżnić, samoloty 42. eskadry miały malowane kołpaki kół w kolorze czerwonym, podczas gdy Potezy 41. eskadry – w niebieskim.
W 1935 roku eskadra uczestniczyła w koncentracji jednostek lotniczych w Warszawie, a później załogi brały udział w ćwiczeniu letnim na terenie Pomorza.
Zgodnie z rozkazem pułkowym nr 246/35 z 28 października, samoloty 42. eskadry otrzymały numerację od 11T do 20T.
Latem 1936 roku eskadra brała udział w koncentracji lotnictwa w Warszawie i defiladzie powietrznej. Następnie, podczas ćwiczeń międzydywizyjnych na Pomorzu, eskadra współpracowała z sztabami wielkich jednostek, uzyskując dobre wyniki.
We wrześniu 1937 roku na Pomorzu odbyły się duże manewry różnych rodzajów wojsk. Załogi eskadry zrealizowały szereg zadań doświadczalnych dotyczących współdziałania lotnictwa z jednostkami różnych rodzajów broni.
W związku z planowanym przezbrojeniem dywizjonu liniowego w samoloty PZL-23 „Karaś”, obserwatorzy i mechanicy eskadry odbyli kurs obsługi i eksploatacji tych samolotów. Wymiana samolotów miała miejsce na przełomie 1937 i 1938 roku. W marcu 1938 roku załogi 42. eskadry odleciały w trybie alarmu na lotnisko Lida. Po zakończeniu konfliktu polsko-litewskiego dywizjon powrócił 23 marca do Torunia.
Wiosną i latem trwało intensywne doskonalenie załóg na nowym sprzęcie w rejonie lotniska oraz na poligonie Toruń-Podgórz. W trakcie akcji „Zaolzie” załogi były w pogotowiu na terenie macierzystego lotniska.
Działania 42. eskadry rozpoznawczej w 1939 roku
W 1939 roku personel eskadry intensywnie przygotowywał się do sprawnego przesunięcia samolotów i wyposażenia na lotnisko polowe. Załogi odbyły szkołę ognia, a następnie ćwiczyły obronę przed atakami z powietrza we współpracy z myśliwcami.
Na przełomie lipca i sierpnia załoga 42. eskadry, w składzie ppor. obs. Witold Bukowski, kpr. pil. Aleksander Sowiński oraz kpr. strz. sam. Mieczysław Kieres, zrealizowała kilka specjalnych lotów nad Prusami Wschodnimi w rejonie Malborka, wykorzystując aparat fotograficzny marki „Kolberg” przystosowany do zdjęć panoramicznych. W tym czasie do jednostki dołączono 5 podchorążych absolwentów Szkoły Podchorążych Lotnictwa oraz 3 podchorążych rezerwy.
Mobilizacja eskadry
W dniach 24 i 25 sierpnia 1939 roku przeprowadzono mobilizację eskadry. Przydzielono jej dwóch podporuczników rezerwy jako obserwatorów. Rzut kołowy odjechał 27 sierpnia na lotnisko alarmowe Łatkowo, a załogi oraz samoloty były rozproszone, oczekując na rozkaz odlotu z części lotniska wykorzystywanej przez Aeroklub. Jednostka została przekształcona w 42. eskadrę rozpoznawczą i przydzielona do lotnictwa Armii „Pomorze”.
Walki eskadry w kampanii wrześniowej
W wrześniu 1939 roku eskadra brała udział w walkach w ramach lotnictwa Armii „Pomorze”.
O godzinie 8.00, 1 września, dowódca eskadry otrzymał rozkaz odesłania 3 „Karasi” do Zdun, a pozostałe 7 maszyn miało pozostać w Toruniu.
Od godziny 9.00 rozpoczęły się loty rozpoznawcze. Por. obs. Palka, kpr. pil. Perkowski oraz st. szer. strz. Tracz polecieli w rejon Brodnicy, obserwując ruchy wojsk niemieckich na granicy z Prusami Wschodnimi. Por. obs. Bukowski, kpr. pil. Sowiński oraz strz. Kieres sprawdzali granicę państwową na odcinku Schneidemuhl–Flattau, gdzie ich załoga ostrzelała z niskiego lotu kolumnę niemieckiej piechoty. Por. obs. Daab, kpr. pil. Hajdukiewicz oraz kpr. strz. Aranowski śledzili ruchy jednostki pancernej w rejonie Sępólna.
W tym czasie toruńskie lotnisko było bombardowane przez niemieckie samoloty. Kapitan Waltera otrzymał rozkaz przesunięcia dwóch, a następnie jeszcze trzech „Karasi” na lotnisko Zduny. Tam również przeniesiono rzut kołowy z Łatkowa. Pozostałe 2 załogi zostały oddane do dyspozycji dowódcy lotnictwa Armii „Pomorze”.
2 września, w godzinach rannych, wykonano dwa loty. Por. obs. Starowicz, kpr. pil. Steinke oraz st. szer. Tracz prowadząc rozpoznanie w rejonie Brodnicy, zostali zestrzelili przez własną OPL. Pilotowi udało się wylądować, ale „Karaś” został zniszczony.
W tym samym czasie ppor. obs. Kretowicz, kpr. pil. Ligęza oraz kpr. strz. Manasiak rozpoznawali teren na zachód od Nakła. Z braku informacji o załodze por. Starowicza, ich zadanie dublowali pchor. obs. Makowski, kpr. pil. Muchowski i st. szer. strz. Pęczak.
W trakcie działań dowódca lotnictwa armii zakazał używania radiostacji z powodu braku nowych szyfrów.
3 września jako pierwsi wystartowali: ppor. obs. Bukowski, kpr. pil. Sowiński oraz kpr. strz. Frąckiewicz, rozpoznając linię Wisły od Grudziądza do Chełmna. Zauważono duży ruch wojsk własnych na moście w okolicy Grudziądza oraz przeprawę promem oddziałów niemieckich w rejonie Chełmna. Samolot był nieustannie ostrzeliwany zarówno przez niemiecką, jak i własną OPL.
Po południu w rejon Nakła polecieli: ppor. obs. Mazurkiewicz, kpr. pil. Banaszuk oraz kpr. strz. Więckowski. W locie powrotnym, w pobliżu macierzystego lotniska, „Karaś” został zaatakowany przez dwa samoloty 141. eskadry myśliwskiej. W wyniku tragicznej pomyłki samolot zapalił się, a ppor. Mazurkiewicz zmarł w szpitalu.
4 września załoga pchor. obs. Pflegera wykryła przeprawy wojsk niemieckich przez Wisłę oraz duże zgrupowanie pancerno-motorowe na postoju w majątku Nowy Dwór. Meldunek rozpoznawczy do sztabu armii dostarczył lotem por. Lewandowski. Eskadra otrzymała zadanie zorganizowania wyprawy bombowej. Wcześniej w rejon Nakła polecieli: por. obs. Palka, por. pil. Suliński oraz kpr. strz. Frąckiewicz, a po nich ponownie: pchor. obs. Makowski, kpr. pil. Muchowski oraz st. szer. strz. Pęczak. Podczas wykonywania zadania „Karaś” został zaatakowany przez Messerschmitty Me 110. Mocno postrzelany samolot z ciężko rannym pchor. Makowskim wrócił do Zdun. Obserwator zmarł w drodze do szpitala.
W południe eskadra otrzymała rozkaz wykonania bombardowania zgrupowania nieprzyjacielskiego w Nowym Dworze oraz mostu na Wiśle pod Grudziądzem. Dowódcą wyprawy był oficer taktyczny eskadry kpt. obs. Wiktor Szumbarski. Wystartowało 5 „Karasi”. Leciały samotnie mimo obiecanej osłony myśliwskiej. Po wykonaniu zadania wszystkie załogi wróciły na lotnisko. O godzinie 21.00 kpt. Wacław Waltera otrzymał pisemny rozkaz przesunięcia eskadry na lotnisko Folbórz.
5 września w rejonie Chełmna rozpoznawali: pchor. obs. Pfleger, kpr. pil. Wojciechowski oraz kpr. strz. Jasiński. W godzinach popołudniowych odleciało do Folborza 8 „Karasi” i 1 RWD-8. Część personelu zakwaterowano w pałacyku majątku, pozostałych w zabudowaniach dworskich. W celu naprawy odesłano do PZL w Warszawie postrzelany samolot pchor. Makowskiego, którym opiekowali się ppor. obs. Olearczyk oraz kpr. pil. Muchowski.
Rano 6 września rozpoznanie w rejonie Grudziądza prowadzili: por. obs. Daab, kpr. pil. Hajdukiewicz oraz kpr. strz. Aranowski. Po wykryciu celu, załoga zbombardowała 300 kg bomb kolumnę samochodów pod Grudziądzem. Na rozpoznanie rejonu walk polecieli również pchor. obs. Siuda, kpr. pil. Ligęza oraz kpr. strz. Manasiak. Obie załogi wróciły bez strat.
O godzinie 23.00, na odprawie dowódców jednostek lotnictwa armijnego, płk Stachoń nakazał eskadrze przygotować rzut powietrzny do odlotu na lotnisko Butlerów, gdzie miała przejść pod rozkazy dowódcy lotnictwa Naczelnego Wodza. Pozostały personel latający miał być przewieziony samochodami, a personel naziemny pod dowództwem por. Lewandowskiego miał oczekiwać na dalsze rozkazy na lotnisku Folbórz.
7 września przygotowywano się do ewakuacji lotniska, typowano załogi oraz rozdzielano resztę personelu.
Rano 8 września samoloty eskadry odleciały do Butlerowa. Część załóg została podporządkowana dowódcy VI dywizjonu bombowego lekkiego. Tego dnia rzut kołowy eskadry został zbombardowany i ostrzelany pod Kałuszynem. Transport rozproszył się, a ciężko ranny pchor. Danielewicz zmarł w szpitalu.
9 września 1 „Karaś” eskadry odleciał wraz z rzutem powietrznym VI dywizjonu na Lotnisko Franopol.
11 września kpt. Szumbarski przekazał pozostałe 6 „Karasi” oraz 3 pilotów dowódcy dywizjonu mjr. Alfredowi Peszke. W tym czasie RWD-8 pilotowany przez kpr. pil. Zbigniewa Perkowskiego z rozkazami do Warszawy „zaginął” na lotnisku Okęcie. Pozostały personel wieczorem wyruszył do Brześcia.
W dniach 12-16 września dwa samochody eskadry przebyły do Łucka. W sztabie naczelnego dowódcy lotnictwa nie było żadnych rozkazów dla lotników. Kapitan Waltera zdecydował się udać do Kołomyi.
17 września w Kołomyi szef sztabu lotnictwa Armii „Pomorze” ppłk Stanisław Skarżyński nakazał kpt. Walterze skierować personel latający do Kut, a personel naziemny odesłać do Bazy nr 4 w Serafińcu.
W Kutach dotarł rozkaz o przekraczaniu granicy polsko-rumuńskiej. Poszczególne człony eskadry wykonały go 17 i 18 września.
Obsada personalna eskadry
Wypadki lotnicze
- 27 października 1924 roku podczas lotu ćwiczebnego zginęli kpr. pil. Ignacy Żmuda oraz por. obs. Jan Wajda.
- 7 sierpnia 1931 roku na samolocie Potez XXVII nr 41.216 zginęli sierż. pil. Andrzej Ujejski i sierż. pchor. rez. pil. Tadeusz Żukiewicz.
- 12 października 1933 roku w wypadku lotniczym zginął por. pil. Adolf Gicala, który był odkomenderowany z 42. eskadry do Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie na kurs instruktorów pilotażu.
- 8 września 1934 roku podczas ćwiczeń uległ wypadkowi ppor. pil. Jerzy Apenzeller, został umieszczony w szpitalu.
- 27 lipca 1935 roku w trakcie ćwiczeń jednostek lotnictwa, ppor. pil. Jerzy Apenzeller i por. obs. Tadeusz Stankiewicz na samolocie Potez XXV zderzyli się nad miejscowością Domosławek z samolotem P-11 należącym do 3. pułku lotniczego. Ppor. Apenzeller zginął starając się dolecieć na lotnisko, a ppor. Stankiewicz wyskoczył na spadochronie.
- 7 grudnia 1939 roku, podczas ćwiczeń, samolot „Karaś” z 42. eskadry zderzył się z samolotem myśliwskim. Z załogi uratowali się skacząc na spadochronie ppor. obs. Zygmunt Mazurkiewicz oraz kpr. pil. Paweł Przybylak, natomiast zginął st. szer. strz. sam. Mirosław Stasiak.
Samoloty eskadry
W 1939 roku eskadra dysponowała 10 samolotami PZL.23B „Karaś” oraz 1 samolotem RWD-8.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Konrad Ciechanowski: Armia „Pomorze” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1982. ISBN 83-11-06793-7.
Izydor Koliński: Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego (lotnictwo). Formowanie, działania bojowe, organizacja i uzbrojenie, metryki jednostek lotniczych. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Cz. 9. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1982. ISBN 83-206-0281-5.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej. Wrzesień 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0795-7.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik Oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Kazimierz Sławiński: Lotnisko toruńskie 1920-1945. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1983, seria: Biblioteczka Skrzydlatej Polski. ISBN 83-206-0378-1.
Bolesław Stachoń: Sprawozdanie z działań lotnictwa Armii „Pomorze”. [w:] teczka B.I.25b [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1941. [dostęp 2019-08-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-08-24)].