42 Batalion Wojsk Ochrony Pogranicza
42 Batalion Wojsk Ochrony Pogranicza, znany również jako Batalion szkolno-odwodowy oraz Jednostka Wojsk Ochrony Pogranicza imienia Ziemi Cieszyńskiej, był samodzielnym pododdziałem Wojsk Ochrony Pogranicza, który zajmował się ochroną granicy polsko-czechosłowackiej. Jednostka została rozwiązana.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Początkowo, jednostki odpowiedzialne za ochronę granicy w rejonie Cieszyna miały swoją siedzibę w Zamku (dowódca: kpt. Alfred Zniczewski). W lipcu 1945 roku przekształcono je w 4 pp 2 DP, a następnie w 45 Komendę Odcinka Jastrzębie Zdrój, która przed wrześniem 1946 roku została przeniesiona do Cieszyna. Na mocy Rozkazu nr 0153 z dnia 24 kwietnia 1948 roku, utworzono 63 Batalion Ochrony Pogranicza, który funkcjonował do jesieni 1949 roku, kiedy to strażnica oraz batalion zostały przeniesione do koszar na ul. Parkowej (obecnie Wojsk Ochrony Pogranicza, a teraz Wojska Polskiego).
Na podstawie rozkazu MBP nr 043/org z 3 czerwca 1950 roku, na bazie 21 Brygady Ochrony Pogranicza, powstała 4 Brygada Wojsk Pogranicza w Gliwicach. 1 stycznia 1951 roku 63 batalion Ochrony Pogranicza został przemianowany na 42 batalion WOP JW 2477.
W kwietniu 1976 roku, w związku z wprowadzeniem dwuszczeblowego systemu dowodzenia, batalion został rozwiązany. W jego miejsce powstał batalion szkolno-odwodowy, który funkcjonował do października 1983 roku, a strażnice zostały podporządkowane bezpośrednio sztabowi Górnośląskiej Brygady WOP w Gliwicach.
Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku, dowódca GB WOP utworzył tzw. „wysunięte stanowiska dowodzenia”, które miały być zalążkiem przyszłych batalionów granicznych. Brygada realizowała zadania związane z ochroną granicy oraz bezpieczeństwem państwa, zgodnie z dekretami o stanie wojennym.
W 1983 roku, na wniosek Wojewody Bielskiego, Minister Spraw Wewnętrznych nadał batalionowi imię Jednostki Wojsk Ochrony Pogranicza im. Ziemi Cieszyńskiej. Akt nadania odbył się 12 października 1983 roku na Rynku Cieszyńskim, w obecności gen. bryg. Feliksa Stramika oraz gen. bryg. Bolesława Bonczara. Jednostka funkcjonowała do drugiej połowy 1984 roku.
Po okresie stanu wojennego, w drugiej połowie 1984 roku, utworzono batalion graniczny GB WOP Cieszyn, który funkcjonował do 15 maja 1991 roku.
Zarządzeniem nr 012 Komendanta Głównego Straży Granicznej z dnia 7 maja 1991 roku, Minister Spraw Wewnętrznych polecił rozwiązanie Batalionu Granicznego Górnośląskiej Brygady WOP w Cieszynie, który w okresie „W” liczył 862 żołnierzy oraz 13 pracowników cywilnych, a w okresie „P” 621 żołnierzy i 13 pracowników cywilnych.
Straż Graniczna:
15 maja 1991 roku Górnośląska Brygada WOP została rozwiązana, a 16 maja 1991 roku powstała Straż Graniczna oraz Beskidzki Oddział Straży Granicznej w Cieszynie, który przejął obiekty koszarowe oraz strażnice. W grudniu 1998 roku część strażnic SG i GPK SG została przekazana Śląskiemu Oddziałowi Straży Granicznej w Raciborzu. Po jego likwidacji 1 lipca 2013 roku, obiekty te trafiły do Śląsko-Małopolskiego Oddziału Straży Granicznej w Raciborzu.
27 lutego 2015 roku, budynki cieszyńskich koszar, zajmowane przez Śląsko-Małopolski Oddział Straży Granicznej, zostały przekazane Starostwu Powiatowemu w Cieszynie. Ostatnim użytkownikiem koszar była Placówka Straży Granicznej w Bielsku-Białej, która miała swoją siedzibę w Cieszynie do 15 lutego 2015 roku.
Struktura organizacyjna
Dowództwo i pododdziały przysztabowe miały siedzibę w Cieszynie.
W 1954 roku batalionowi WOP Cieszyn podlegały:
- 211 strażnica WOP Cieszyn
- 212 strażnica WOP Pogwizdów
- 213 strażnica WOP Zebrzydowice
- 214 strażnica WOP Ruptawa
- 215 strażnica WOP Skrebieńsko
- 216 strażnica WOP Godów.
Na dzień 31 grudnia 1959 roku batalionowi WOP Cieszyn podlegały:
- 20 strażnica WOP III kategorii Godów
- 21 strażnica WOP IV kategorii Skrbeńsko
- 22 strażnica WOP III kategorii Ruptawa
- 23 strażnica WOP II kategorii Zebrzydowice
- 24 strażnica WOP III kategorii Pogwizdów
- 25 strażnica WOP I kategorii Cieszyn
- 26 strażnica WOP III kategorii Leszna Górna.
1 stycznia 1964 roku batalionowi WOP Cieszyn podlegały:
- 20 strażnica WOP lądowa III kategorii Gorzyce
- Placówka Kontroli Małego Ruchu Granicznego II kategorii Olza
- Placówka Kontroli Małego Ruchu Granicznego II kategorii Gorzyczki
- 21 strażnica WOP lądowa III kategorii Godów
- Placówka Kontroli Małego Ruchu Granicznego I kategorii Gołkowice
- Placówka Kontroli Małego Ruchu Granicznego II kategorii Łaziska
- 22 strażnica WOP lądowa IV kategorii Skrbeńsko
- 23 strażnica WOP lądowa IV kategorii Ruptawa (do 1974 roku)
- 24 strażnica WOP lądowa II kategorii Zebrzydowice
- Placówka Kontroli Małego Ruchu Granicznego I kategorii Kaczyce Górne
- Placówka Kontroli Małego Ruchu Granicznego I kategorii Kaczyce Dolne
- 25 strażnica WOP lądowa III kategorii Pogwizdów
- Placówka Kontroli Małego Ruchu Granicznego II kategorii Pogwizdów
- 26 strażnica WOP lądowa I kategorii Cieszyn
- 27 strażnica WOP lądowa III kategorii Leszna Górna
- Placówka Kontroli Małego Ruchu Granicznego I kategorii Leszna Górna
- Placówka Kontroli Małego Ruchu Granicznego II kategorii Puńców
- 28 placówka WOP lądowa II kategorii Poniwiec
- Placówka Kontroli Małego Ruchu Granicznego II kategorii Beskidek
- 29 placówka WOP lądowa II kategorii Wisła
- Placówka Kontroli Małego Ruchu Granicznego II kategorii Stożek Mały
- 30 strażnica WOP lądowa IV kategorii Jaworzynka
- Placówka Kontroli Małego Ruchu Granicznego II kategorii Jasnowice
- Placówka Kontroli Małego Ruchu Granicznego II kategorii Jaworzynka
- Placówka Kontroli Małego Ruchu Granicznego II kategorii Jaworzynka
- 31 strażnica WOP lądowa IV kategorii Krężelka (do 1964 roku).
W 1976 roku dowództwo batalionu wyglądało następująco:
- dowódca batalionu – ppłk Jan Krasowski
- szef sztabu batalionu – mjr Władysław Wodka
- zastępca dowódcy batalionu do spraw politycznych – mjr Edward Trzaska
- zastępca dowódcy batalionu do spraw zwiadu – mjr Zdzisław Wędrowczyk
- kwatermistrz – mjr Aleksander Ozga.
W 1976 roku batalionowi WOP Cieszyn podlegały:
- Placówka kadrowa WOP Jaworzynka
- Placówka kadrowa WOP Wisła
- Placówka kadrowa WOP Poniwiec
- Strażnica WOP Leszna Górna
- Strażnica WOP Cieszyn
- Strażnica WOP Pogwizdów
- Strażnica WOP Zebrzydowice
- Strażnica WOP Skrbeńsko
- Strażnica WOP Godów
- Strażnica WOP Gorzyce
Dowództwo batalionu szkolno-odwodowego:
- dowódca batalionu – mjr/ppłk Stefan Gacek
- szef sztabu – kpt./mjr Janusz Narolski, kpt./mjr Jerzy Rychel
- zastępca do spraw politycznych – mjr/ppłk Edward Trzaska
- kierownik grupy operacyjnej zwiadu – mjr Kazimierz Nowak, mjr/ppłk Włodzimierz Węgierkiewicz
- kierownik grupy zabezpieczenia kwatermistrzowskiego – mjr Aleksander Ozga
- kierownik grupy zabezpieczenia technicznego – mjr Jan Abramczyk.
Od kwietnia 1976 roku do drugiej połowy 1984 roku batalionowi szkolno-odwodowemu podlegały:
- 2 kompanie odwodowe
- kompania dowodzenia
- grupa operacyjna zwiadu
- grupa zabezpieczenia kwatermistrzowskiego
- grupa zabezpieczenia technicznego.
W drugiej połowie 1984 roku dowództwo batalionu wyglądało następująco:
- dowódca batalionu – ppłk/płk Bolesław Cader
- szef sztabu batalionu – mjr/ppłk Zenon Skowron
- zastępca dowódcy batalionu do spraw politycznych – mjr/ppłk Zygmunt Staszewski
- zastępca dowódcy batalionu do spraw zwiadu – ppłk Bolesław Sowa
- zastępca dowódcy batalionu do spraw technicznych i zaopatrzenia – ppłk Aleksander Ozga, por. Józef Ruchała.
W drugiej połowie 1984 roku do maja 1991 batalionowi podlegały:
- Strażnica kadrowa WOP Zawoja – od 10.1989–13.03.1991
- Strażnica kadrowa WOP Korbielów – od 10.1989
- Strażnica kadrowa WOP Soblówka – od 10.1989
- Strażnica kadrowa WOP Rycerka – od 10.1989
- Strażnica kadrowa WOP Zwardoń – od 10.1989
- Strażnica WOP Jaworzynka
- Strażnica WOP Wisła – od 03.1990
- Strażnica WOP Poniwiec
- Strażnica WOP Leszna Górna
- Strażnica WOP Cieszyn
- Strażnica WOP Pogwizdów
- Strażnica WOP Zebrzydowice
- Strażnica WOP Skrbeńsko – do 12.12.1989
- Strażnica WOP Godów
- Strażnica WOP Gorzyce
- grupa operacyjna zwiadu
- Wisła – kpt. Mirosław Orawiec
- Wodzisław – mjr Stanisław Lenart.
Układ organizacyjny oraz personalny batalionu przed rozformowaniem w maju 1991 roku:
- dowódca – płk Bolesław Cader
- szef sztabu – ppłk Zenon Skowron
- zastępca do spraw wychowawczych – ppłk Zygmunt Staszewski
- zastępca do spraw zwiadu – ppłk Bolesław Sowa
- zastępca do spraw techniki i zaopatrzenia – kpt. Henryk Kamrowski
- grupa operacyjna w Żywcu – ppłk mgr Albin Kłodnicki
- kompania odwodowa – kpt. Krzysztof Olejnik
- Strażnica kadrowa WOP Korbielów
- Strażnica kadrowa WOP Soblówka
- Strażnica kadrowa WOP Rycerka
- Strażnica kadrowa WOP Zwardoń
- Strażnica kadrowa WOP Jaworzynka
- Strażnica kadrowa WOP Wisła
- Strażnica kadrowa WOP Poniwiec
- Strażnica kadrowa WOP Leszna Górna
- Strażnica kadrowa WOP Cieszyn
- Strażnica kadrowa WOP Pogwizdów
- Strażnica kadrowa WOP Zebrzydowice
- Strażnica kadrowa WOP Godów
- Strażnica kadrowa WOP Gorzyce.
Wydarzenia
W czerwcu i lipcu 1956 roku, podczas tzw. „Wypadków poznańskich”, na linii granicznej oraz w jej strefie odkryto pakunki z ulotkami, przytwierdzonymi do balonów, które znajdowały się na ziemi. W związku z nasileniem tego zjawiska, żołnierze otrzymali zezwolenie na użycie broni w celu zestrzelenia nisko przelatujących balonów, nawet jeśli były one na terenie Czechosłowacji, pod warunkiem że znajdowały się w zasięgu ognia. Podobne działania podejmowali czechosłowaccy pogranicznicy.
W 1964 roku rozformowano Strażnicę WOP Krężelka.
W grudniu 1971 roku w Wodzisławiu Śląskim sformowano Referat Zwiadu, który podlegał sekcji zwiadu batalionu.
W 1974 roku sztab batalionu odwiedził wiceminister Ministerstwa Spraw Wewnętrznych gen. bryg. Tadeusz Pietrzak oraz dowódca WOP gen. bryg. Czesław Stopiński.
W tym samym roku, rozformowano Strażnicę WOP Ruptawa.
W 1976 roku nastąpiło rozformowanie batalionu granicznego i przekształcenie go w batalion szkolno-odwodowy. Strażnice przeszły pod dowództwo sztabu brygady, a obowiązki dowództw batalionów przejęli oficerowie kierunkowi ze sztabu brygady, wydziału zwiadu i politycznego.
W 1980 roku, dla uczczenia zasług żołnierzy batalionu, Rada Miejska w Cieszynie nadała ulicy Parkowej imię Wojsk Ochrony Pogranicza.
Od 13 grudnia 1981 do 22 lipca 1983 roku, w czasie stanu wojennego w Polsce, normę służby granicznej dla żołnierzy zwiększono z 8 do 12 godzin na dobę. Zwiększono również kontrolę całej strefy nadgranicznej oraz zamknięto szlaki turystyczne. Pododdziały odwodowe zostały postawione w stan gotowości.
W 1984 roku w Cieszynie ponownie sformowano batalion graniczny WOP Cieszyn, wprowadzając nowy system dowodzenia.
W tym samym roku batalion odwiedził jeden z jego twórców, oficer Armii Radzieckiej i Wojska Polskiego płk Wasilij Chomienko.
31 grudnia 1989 roku rozformowano Strażnicę WOP Skrbeńsko.
W marcu 1990 roku odtworzono Strażnicę WOP Wisła.
13 marca 1991 roku Strażnica WOP Zawoja została przekazana Karpackiej Brygadzie WOP w Nowym Sączu.
15 maja 1991 roku rozwiązano wszystkie struktury Górnośląskiej Brygady WOP.
Dowódcy batalionu
- kpt. Bronisław Wasowski (1952)
- mjr Jan Baran (1958–1962)
- płk Jan Krasowski (1962–1976)
- mjr Stefan Gacek (1976–1983) – batalion szkolno-odwodowy
- ppłk Stefan Gacek (1983–21.11.1984) – Jednostka Wojsk Ochrony Pogranicza im. Ziemi Cieszyńskiej
- ppłk/płk Bolesław Cader (22.11.1984–15.05.1991) – batalion graniczny WOP.
Upamiętnienie
17 czerwca 2015 roku w Cieszynie odbyła się uroczystość odsłonięcia Tablicy Pamięci, poświęconej żołnierzom, funkcjonariuszom oraz pracownikom polskich formacji granicznych na Śląsku Cieszyńskim. Tablica została umieszczona na froncie budynku dawnych koszar przy ul. Wojska Polskiego 5.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Stefan Gacek: Górnośląska Brygada WOP. Rys historyczny 1945–1991. Gliwice: Wydawnictwo Byłych Żołnierzy Zawodowych i Oficerów Rezerwy Wojska Polskiego, 2005.
Sławomir Żurawlow: Pododdziały Ochrony Pogranicza w Jaworzynce, Istebnej i Koniakowie – Rys historyczny 1922–2008. Gliwice: Gminny Ośrodek Kultury w Istebnej, 2011.
Zenon Jackiewicz: Wojska Ochrony Pogranicza : (1945–1991) : krótki informator historyczny. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej, 1998. ISBN 83-909304-3-9.
Jan Ławski: Ochrona granic Polski Ludowej 1945–1948. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1974.
Jerzy Prochwicz: Wojska Ochrony Pogranicza 1945–1965. Piotrków Trybunalski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie, 2011. ISBN 978-83-7726-027-2.
Józef Margules: Druga Warszawska Dywizja Piechoty 1943–1947. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej, 1984.
Grzegorz Goryński: Trudne początki – nieznane dokumenty dotyczące narodzin Straży Granicznej i ruchu związkowego. W: Biuletyn 1–2/2012. T. Z historii ochrony granic. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej, 2012, s. 153–204. (pol.).
Mirosław Kudasiewicz. Z archiwum odkrywcy – Balonowa propaganda. „Tygodnik Prudnicki”. 19(649), s. 8, 2003-05-07. ISSN 1231-904X.
Straż Graniczna od 1991 – Beskidzki Oddział Straży Granicznej. [w:] Muzeum Polskich Formacji Granicznych im. Władysława Raginisa [on-line]. muzeumsg.pl. [dostęp 2016-12-27]. (pol.).
Archiwum Straży Granicznej, D WOP sygn. 2825/1. Rejestr główny jednostek WOP.