41 dywizjon artylerii lekkiej (41 dal) – to pododdział artylerii lekkiej Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Nie był on częścią pokojowej struktury armii. Został utworzony na podstawie 32 dywizjonu artylerii lekkiej z Rembertowa.
41 dal w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
41 dywizjon artylerii lekkiej został zorganizowany według planu mobilizacyjnego „W” podczas pierwszej fazy powszechnej mobilizacji, z terminem gotowości na 3 września o godzinie 24:00. Mobilizacja miała miejsce w miejscowości Zielona, a jednostka osiągnęła praktyczną gotowość już 2 września. Mobilizującym był 32 dywizjon artylerii lekkiej stacjonujący w garnizonie Rembertów (OK Nr I). Organizacja wojenna dywizjonu była taka sama jak w przypadku dywizjonu wchodzącego w skład pułku artylerii lekkiej, co oznaczało, że składał się on z dowództwa, trzech baterii armat oraz kolumny amunicyjnej. Każda bateria miała być wyposażona w cztery armaty kal. 75 mm wz. 1897. Dywizjon miał pełnić rolę artylerii odwodowej Naczelnego Wodza.
Działania bojowe
3 września dowódca dywizjonu, mjr Stefan Hernik, został wezwany przez generała Waleriana Czumę, dowódcę obrony Warszawy, gdzie otrzymał nominację na dowódcę artylerii Warszawy, a 41 dal został przekazany do dyspozycji Dowództwa Obrony Warszawy. Dywizjon dotarł do stolicy w nocy z 3 na 4 września. Już rano 3 bateria została skierowana jako przeciwpancerna na Wolę, zajmując pozycje po obu stronach ul. Wolskiej, aby wspierać batalion stołeczny. 1 bateria zajęła stanowiska na ul. Górczewskiej, a 2 bateria, jako odwód, rozwinęła się w Cytadeli. Od 5 września jeden pluton 2 baterii obsadził dwa mosty na Wiśle, a reszta baterii zajęła pozycje na Marymoncie, gdzie od 6 września cała 2 bateria była już rozlokowana. 7 września dokonano korekty stanowisk baterii i rozpoczęto rozbudowę przeszkód przeciwpancernych. Ostateczne rozmieszczenie w odcinku Warszawa-Zachód miało miejsce 8 września i wyglądało następująco:
1 bateria – rejon ulic Górczewskiej i Księcia Janusza, wspierająca batalion III/40 pp,
2 bateria – rejon Fortu Bema;
3 bateria – rejon Reduty Ordona, ul. Wolskiej oraz cmentarza prawosławnego.
Na tych pozycjach, z niewielkimi zmianami, dywizjon pozostał do momentu kapitulacji. 9 września kolumna amunicyjna dywizjonu ucierpiała w wyniku bombardowania, co spowodowało panikę i utratę części wozów amunicyjnych. W trakcie walk 2 bateria była podporządkowana pododcinkowi „Północ” ppłk. dypl. Waleriana Tewzadze jako artyleria towarzysząca i przeciwpancerna, natomiast reszta 41 dywizjonu podlegała dowództwu pododcinka „Zachód” (Wola) ppłk. Józefa Kalandyka, również jako artyleria towarzysząca i przeciwpancerna. Z magazynów Fortu Bema pobrano dodatkowe 7 armat (w tym dwie bez przyrządów celowniczych) i złożono z nich nowe działony w bateriach. 9 września baterie 1 i 3 brały udział w odparciu ataku niemieckiej 4 Dywizji Pancernej na pozycje obronne na Woli, niszcząc kilka niemieckich wozów pancernych. Rola artylerii towarzyszącej, która znajdowała się na pierwszej linii frontu, była niezwykle trudna i niebezpieczna; obok stanowisk armat zbudowano schrony bojowe, w których przebywano w czasie, gdy nie prowadzono ostrzału. Prowadziły ostrzał na korzyść piechoty w kierunku niemieckich środków ogniowych, grup piechoty, wozów bojowych oraz umocnień zajętych przez wroga. Były narażone na stały ostrzał artylerii niemieckiej oraz broni piechoty. Kolumna amunicyjna, tabor dywizjonu oraz drużyna dowódcy musiały przemieszczać się przez zadrzewione obszary Warszawy, z uwagi na ataki artylerii niemieckiej, które były często kierowane przez niemieckich dywersantów. W wyniku ostrzału artylerii i broni piechoty, 41 dal poniósł znaczne straty w poległych, rannych i kontuzjowanych, a także straty wśród koni. Jedna z niemieckich nawałnic artyleryjskich w rejonie Woli wywołała panikę w taborze żywnościowym oraz w sekcji medycznej i weterynaryjnej, prowadząc do chaosu wśród lekarzy i oficerów żywnościowych. Tabor żywnościowy zatrzymał się dopiero na Pradze, a sekcje medyczna i weterynaryjna, w panice, dotarły do Wawra, skąd przeszły przez Mińsk Mazowiecki i Kałuszyn do niewoli niemieckiej pod Siedlcami. 41 dal uczestniczył w obronie Warszawy aż do jej kapitulacji, pozostając na pozycjach ogniowych w gotowości bojowej do 29 września 1939 roku, chroniąc rozmowy kapitulacyjne i będąc gwarantem przestrzegania warunków kapitulacji przez stronę niemiecką do tego dnia.
Obsada personalna 41 dal
Dowództwo
dowódca dywizjonu – mjr Stefan Hernik (do 3 IX 1939), kpt. Józef Rylski
adiutant – ppor. rez. Eugeniusz Zakrzewski
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Tadeusz Łapiński
oficer łączności – por. rez. Lucjan Żochowski
oficer łącznikowy – ppor. rez. Wiesław Wolfram
oficer płatnik – kpt. rez. Władysław Maćkowiak
oficer żywnościowy – ppor. rez. Władysław Żyro
lekarz – ppor. rez. lek. Jan Poloch
lekarz weterynarii – ppor. rez. lek. wet. Eugeniusz Plewiński
dowódca kolumny amunicyjnej – ppor. rez. Witold Paciorkowski
1 bateria
dowódca baterii – por. Jan Karbowski
oficer ogniowy – por. rez. Abraham Loew (Adam Przemski)
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Zygmunt Wójcik
dowódca I plutonu – ppor. rez. mgr Stanisław Bończa-Skarzyński
dowódca II plutonu – ppor. rez. Wacław Dębek
2 bateria
dowódca baterii – kpt. rez. dr Bronisław Dobrzański
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Andrzej Wewiórski
oficer ogniowy – ppor. rez. Zbigniew Aleksander Słubicki
dowódca I plutonu – ogn. pchor. rez. mgr inż. Władysław Klimaszewski
dowódca II plutonu – ogn. pchor. rez. Manduk
3 bateria
dowódca baterii – kpt. Józef Rylski (do 3 IX 1939), ppor. rez. Stanisław Jan Kasper Jarosiński
oficer ogniowy – ppor. rez. Ludwik Herniczek
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Władysław Straszak
dowódca I plutonu – ppor. rez. Mieczysław Konwicki
dowódca II plutonu – ogn. pchor. rez. Witold Pauli
bateria dział 75 mm do specjalnych zadań
dowódca baterii – por. Ludwik Gibbel
oficer zwiadowczy – por. Stefan Fordymacki (b. dca 1/48 dal)
Przypisy
Bibliografia
Piotr Zarzycki: 32 Dywizjon Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 64. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1998. ISBN 83-87103-49-7.
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914 – 1939. Londyn: 1975.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Ludwik Głowacki: Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1985. ISBN 83-11-07109-8.