41 Dywizja Piechoty (II RP)

41 Dywizja Piechoty Rezerwowa

41 Dywizja Piechoty Rezerwowa, znana jako 41 DP (rez.) – to duża jednostka piechoty Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej.

W trakcie kampanii wrześniowej dywizja działała w ramach Grupy Operacyjnej „Wyszków”. Została utworzona na podstawie ośrodków Centrum Wyszkolenia Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej; jej 115 pułk piechoty bronił Różana. Podczas marszu na południe do bitwy pod Pułtuskiem poniosła znaczne straty. W kolejnych dniach osłaniała odcinek Bugu w rejonie Brańszczyka, a także toczyła walki pod Węgrowem i Sawinem. W okolicach Chełma, wsparta przez artylerię oraz piechotę 33 DP, uczestniczyła w II bitwie tomaszowskiej, walcząc pod Tyszowcami i Wożuczynem, a później pod Góreckiem Kościelnym, zbliżając się do Tanwi.

Formowanie dywizji

Dywizja nie funkcjonowała w organizacji pokojowej armii. Została sformowana zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” w ramach mobilizacji mieszanej. Większość dywizji (siedem batalionów piechoty oraz jeden dywizjon artylerii) formowała się w ramach mobilizacji alarmowej (niejawnej), w grupie jednostek oznaczonych kolorem niebieskim, a pozostałe pododdziały (dwa baony piechoty, dwa dywizjony artylerii oraz jednostki dywizyjne) w I rzucie mobilizacji powszechnej. Proces formowania rzutu alarmowego rozpoczął się 24 sierpnia 1939 roku, a pozostałych elementów 31 sierpnia 1939 roku. Mimo trudności związanych z mobilizacją, spowodowanych wydarzeniami na froncie, do 7 września 1939 roku udało się sformować niealarmowe części dywizji.

Dywizja powstała w obrębie Okręgu Korpusu Nr I.

Jednostkami odpowiedzialnymi za mobilizację były następujące oddziały i pododdziały:

• Szkoła Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej dla dowództwa dywizji, 114 pp, 116 pp (bez II i III baonu), komp. asystencyjna nr 199, sąd polowy nr 77,
• Ośrodek Wyszkolenia Rezerw Piechoty w Różanie dla 115 pp (bez III baonu) i kompanii sanitarnej nr 131,
• 13 pułk piechoty w Pułtusku dla III/115 pp,
• 33 pułk piechoty w Łomży dla III/116 pp,
• 71 pułk piechoty w Zambrowie dla II/116 pp,
• Mazowiecka Szkoła Podchorążych Rezerwy Artylerii w Zambrowie dla 61 pal (bez II i III dyonu) oraz samodzielnego patrolu meteo nr 61,
• 9 pułk artylerii lekkiej dla II i III/61 pal,
• 1 batalion saperów legionów w Modlinie dla 61 bsap,
• 1 dywizjon żandarmerii w Warszawie dla pl. pieszego żand. nr 52,
• Centrum Wyszkolenia Łączności w Zegrzu dla kompletu dywizyjnych pododdziałów łączności (bez plutonu radio),
• pułk radio w Warszawie dla plutonu radio nr 52,
• 1 Szpital Okręgowy w Warszawie dla kompletu dywizyjnych oddziałów służby zdrowia z wyjątkiem kompanii sanitarnej,
• Dyrekcja Okręgowa Poczty i Telegrafu w Lublinie dla poczty polowej nr 56.

Zgodnie z założeniami planu operacyjnego „Zachód”, dywizja weszła w skład Grupy Odwodów Naczelnego Wodza „Wyszków”, która podczas kampanii wrześniowej funkcjonowała pod nazwą Grupa Operacyjna „Wyszków”, a następnie jako Grupa Operacyjna gen. Kowalskiego. Na dowódcę dywizji został mianowany gen. bryg. Wacław Piekarski, dotychczasowy szef Departamentu Piechoty Ministerstwa Spraw Wojskowych. Jego zastępcą został płk piech. Marian Raganowicz, dotychczasowy komendant Szkoły Podchorążych Piechoty, a dowódcą artylerii dywizyjnej został płk art. Adam Tymoteusz Sawczyński, komendant Szkoły Podchorążych Artylerii w Toruniu.

Walki dywizji w kampanii wrześniowej

Do 3 września dywizja miała jedynie ograniczony kontakt z wrogiem. 4 września skoncentrowała się w rejonie Różana, mając na celu obronę tego miejsca oraz linii Narwi na północ i południe od miejscowości. Naczelny Wódz, marszałek Edward Śmigły-Rydz, wydał 5 września rozkaz dotyczący działań na północy kraju: Grupa gen. Kowalskiego, w składzie 1 i 41 DP rez. oraz oddziałów znajdujących się na przedmościach w Pułtusku i Różanie, miała zapewnić sobie wyjście w kierunku zachodnim z rzeki Narwi, broniąc przedmościa Pułtusk i Różan. Pozostałą część odcinka miała dozować. Tego dnia dywizja stoczyła ciężkie walki w obronie Różana przeciwko wojskom niemieckiego Korpusu „Wodrig” z 3 Armii. Niemcy wielokrotnie usiłowali zdobyć miasto oraz sforsować Narew, lecz ich ataki zostały odparte z dużymi stratami. Następnego dnia jednak Polacy ponieśli porażkę. Sprzeczne rozkazy Naczelnego Dowództwa doprowadziły do chaosu w dowodzeniu i w efekcie do odwrotu znad Narwi do nowego miejsca koncentracji na północ od Wyszkowa. Tego samego dnia dywizja została przekazana do SGO „Narew” z zadaniem ponownego zajęcia Różana. Jednakże próba odzyskania utraconych pozycji zakończyła się jej rozbiciem z 6 na 7 września.

33 DP (Rez.) skierowana nocnym marszem w rejon Różana, spotkała się z wycofującą się 41 DP (Rez.), która pomyliła 33 DP z Niemcami, co doprowadziło do nocnego starcia obu polskich jednostek. W wyniku tego incydentu 41 DP utraciła 2 bataliony piechoty oraz jeden dywizjon artylerii lekkiej, a oddziały obu dywizji zostały w znacznym stopniu zdezorganizowane.

Rozproszone oddziały wycofały się na południe w kierunku przepraw na rzece Bug (rejon Broku). Następnie dowódca dywizji otrzymał rozkaz ponownego podporządkowania do GO „Wyszków”. W wyniku przedwczesnego wysadzenia mostu w Broku 7 września dywizja była zmuszona do pełnego odwrotu na Wyszków. 116 pp maszerował z Kobylina na Grądy, 114 pp – na Plewki, a 115 pp – na Czarnowo. Do wieczora dywizja skupiła się w rejonie Białebłoto-Stara Wieś-Poręba, w składzie 7 batalionów, osiągając jedynie 35% stanu wyjściowego. 8 września dywizja została przydzielona do Armii „Modlin”. W nocy z 8 na 9 września zdołała zgrupować się pod Łazami, Strachowem i Gwizdałami, nie mając kontaktu z Niemcami. Dowódca zdecydował się wstrzymać dalsze działania, by dać odpocząć zmęczonym oddziałom. Następnie jej jednostki obsadziły rejon między Liwcem a Brokiem. 10 września, gdy dywizja była w marszu, została zaatakowana przez niemiecką Dywizję Pancerną „Kempf” pod Stoczkiem Węgrowskim. Oddziały dywizji, które nie były w stanie kontynuować walki, zostały skierowane w rejon Włodawy. 14 września resztki dywizji gromadziły się w okolicach Chełma. 15 września jej stan liczebny wynosił około 5 tysięcy żołnierzy. Następnie dywizja weszła w skład Frontu Północnego pod dowództwem gen. Stefana Dąba-Biernackiego.

19 września w Majdanie Ostrowskim generał Przedrzymirski przeprowadził reorganizację grupy generała Piekarskiego. Reorganizacja polegała na zintegrowaniu 33 DP z 41 DP w jedną 41 Dywizję Piechoty pod dowództwem generała Piekarskiego. Dotychczasowy dowódca piechoty dywizyjnej 33 DP, pułkownik Stefan Biestek, został II dowódcą piechoty dywizyjnej 41 DP, dotychczasowy dowódca artylerii dywizyjnej 33 DP, pułkownik Bolesław Dziubiński, został II dowódcą artylerii dywizyjnej 41 DP, natomiast dotychczasowy szef sztabu 33 DP, podpułkownik dyplomowany Władysław Niewiarowski, objął stanowisko pierwszego szefa sztabu 41 DP. Drugim szefem sztabu został major dyplomowany Józef Biliński. Nowa dywizja liczyła ponad 6000 żołnierzy oraz 35 dział.

W ciągu całego 19 września dywizja toczyła walki z niemiecką 3 DPanc. w rejonie Włodawy. Następnie walczyła pod Aleksandrowem i Tereszpolem, a po okrążeniu z południa przez niemiecką 8 DP, z zachodu i północy przez VII Korpus, a ze wschodu przez zbliżające się oddziały Armii Czerwonej, 26 września złożyła broń.

Obsada personalna Kwatery Głównej

• dowódca dywizji – gen. bryg. Wacław Piekarski
• dowódca piechoty dywizyjnej – płk piech. Marian Raganowicz
• oficer sztabu – kpt. Tadeusz Makowski
• dowódca artylerii dywizyjnej – płk art. Adam Tymoteusz Sawczyński
• oficer sztabu – mjr Eugeniusz Bajer
• oficer sztabu – mjr Marian Jędrychowski
• dowódca saperów dywizyjnych – mjr Tadeusz II Pisarski
• dowódca kawalerii dywizyjnej – mjr Józef Sienkiewicz
• szef sztabu – mjr dypl. art. Józef Leopold Biliński
• oficer operacyjny – kpt. dypl. Stanisław Piwowarczyk
• oficer informacyjny – kpt. dypl. Kazimierz Rudecki
• pomocnik oficera informacyjnego – kpt. piech. Stefan Wierzyński †1940 Charków
• dowódca łączności – kpt. łącz. Władysław Brejdygant
• kwatermistrz – mjr dypl. Jan Baran-Bilewski

Organizacja wojenna dywizji

Kwatera Główna 41 Dywizji Piechoty

• dowództwo i sztab 41 DP
• dowódcy broni 41 DP
• szefowie służb 41 DP
• komendant Kwatery Głównej 41 DP
• kompania gospodarcza Kwatery Głównej 41 DP
• kompania asystencyjna nr 119 – kpt. piech. Jan Alojzy Kwieciński †1940 Charków
• sąd polowy nr 77
• poczta polowa nr 56

Piechota dywizyjna:

• 114 pułk piechoty – ppłk piech. Zygmunt Fila
• 115 pułk piechoty – ppłk piech. Czesław Rzedzicki
• 116 pułk piechoty – ppłk piech. Mieczysław Chamerski

Artyleria dywizyjna:

• 61 pułk artylerii lekkiej – płk art. Florian Grabczyński
• samodzielny patrol meteorologiczny nr 61 (Mazowiecka Szkoła Podchorążych Rezerwy Artylerii)

Jednostki broni:

• 61 batalion saperów – mjr Tadeusz II Pisarski
• szwadron kawalerii dywizyjnej – mjr Józef Sienkiewicz
• kompania telefoniczna nr 52 – por. Mikulski
• pluton łączności Kwatery Głównej nr 52 – ppor. Niko
• pluton radio nr 52 – por. Piasecki
• drużyna parkowa łączności nr 52
• pluton pieszy żandarmerii nr 52

Jednostki i zakłady służb:

• kompania sanitarna nr 131
• szpital polowy nr 131
• polowa kolumna dezynfekcyjno-kąpielowa nr 131
• polowa pracownia bakteriologiczno-chemiczna nr 131
• polowa pracownia dentystyczna nr 131
• dowództwo grupy marszowej służb typ II nr
• kolumna taborowa parokonna
• warsztat taborowy (parokonny) nr
• park intendentury nr 131
• pluton parkowy uzbrojenia nr

Uwagi

== Przypisy ==

== Bibliografia ==

• Bogusław Cereniewicz: Wrześniowe drogi. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1969.
• Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
• Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Tadeusz Jurga, Władysław Karbowski, Armia „Modlin” 1939, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1987, ISBN 83-11-07274-4.
• Tadeusz Łuniewski. 41 Dywizja Piechoty Rezerwowa we wrześniu 1939 roku. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 4 (254), 2015. Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej. ISSN 1640-6281.
• Marian Porwit, Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku. Plany i bitwy graniczne, tom I, Wydawnictwo „Czytelnik”, Warszawa 1983, wyd. II dopełnione, ISBN 83-07-00645-7.
• Wacław W. Stachiewicz, Wierności dochować żołnierskiej: przygotowania wojenne w Polsce 1935–1939 oraz kampania 1939 w relacjach i rozważaniach szefa Sztabu Głównego i szefa Sztabu Naczelnego Wodza, Warszawa: „Rytm”, 1998, ISBN 83-86678-71-2, OCLC 830510751. Brak numerów stron w książce.
• Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.
• Piotr Zarzycki, Plan mobilizacyjny „W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny, Oficyna Wydawnicza „Ajaks” i Zarząd XII Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Pruszków 1995, ISBN 83-85621-87-3.