40 Pułk Artylerii Lekkiej (40 pal) – jednostka artylerii lekkiej Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
Pułk nie był częścią pokojowej struktury wojska. W ówczesnej terminologii określany był jako oddział „rezerwowy”, mobilizowany w przypadku wojny, jako składnik artylerii 36 Dywizji Piechoty (Rezerwowej). Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, pułk miał być sformowany metodą mieszaną (częściowo w ramach mobilizacji alarmowej i powszechnej).
40 pal w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
W garnizonie Jarosław, 24 pułk artylerii lekkiej formował, w ramach mobilizacji alarmowej, dowództwo pułku oraz III dywizjon. W Czortkowie, dywizjon artylerii lekkiej KOP „Czortków” tworzył I dywizjon w tym samym trybie. W Przemyślu, w I rzucie mobilizacji powszechnej, 22 pułk artylerii lekkiej mobilizował II dywizjon. Oba dywizjony były uzbrojone w 75 mm armaty wzór 1897, a III dywizjon w haubice 100 mm wz. 1914/19P.
Działania bojowe
Podczas kampanii wrześniowej w 1939 roku, pułk nie działał jako całość i nie został włączony do składu 36 Dywizji Piechoty Rezerwowej. III dywizjon dołączył do Artylerii Dywizyjnej 24 Dywizji Piechoty. II dywizjon oraz 1 bateria I dywizjonu weszły w skład improwizowanej Grupy „Jarosław” pod dowództwem ppłk. Jana Wójcika. I dywizjon, początkowo przydzielony do Armii „Kraków”, od 5 września był częścią AD 24 Dywizji Piechoty, a od 9 września przeszedł do Grupy „Stalowa Wola”, a następnie od 14 września 2 i 3 bateria zostały włączone do Artylerii Dywizyjnej 6 Dywizji Piechoty.
Dowództwo 40 pal i 9 bateria haubic
Dowództwo 40 pułku artylerii lekkiej, wraz z III dywizjonem haubic, zostały zmobilizowane przez 24 pal w Jarosławiu. Mobilizacja tych jednostek miała miejsce w ramach mobilizacji alarmowej od 27 sierpnia. Początkowo mobilizacja odbywała się w koszarach w Jarosławiu, a następnie w pobliskich wsiach. W nocy 2/3 września dowództwo pułku oraz 9 bateria wyruszyły ze stacji kolejowej w Jarosławiu transportem kolejowym do Skarżyska, gdzie miało miejsce skoncentrowanie 36 DP rez. Z powodu niemieckich ataków lotniczych, transport dotarł do stacji kolejowej w Ćmielowie w nocy 6/7 września. Po wyładunku otrzymano informację o odcięciu drogi do macierzystej 36 DP, gdyż pod Wierzbnikiem k/Starachowic obecne były oddziały niemieckie. Dowództwo 40 pal oraz 9/40 pal otrzymały rozkaz marszu w kierunku Wisły. W trakcie marszu, 7 września, zostały zaatakowane przez niemiecki oddział pancerno-motorowy i całkowicie rozbite. Dowódca 40 pal, ppłk Paweł Bielecki, wraz z częścią swoich żołnierzy dostał się do niewoli. Resztki 9 baterii, pozbawione haubic, przedostały się przez Wisłę w okolicach Annopola i znalazły się na terenie Lubelszczyzny.
II dywizjon armat 40 pal
Na skutek ogłoszenia mobilizacji powszechnej w dniu 31 sierpnia 1939 roku, II dywizjon był mobilizowany w koszarach 22 pal w Przemyślu między 31 sierpnia a 5 września. Dowództwo II dywizjonu wraz z 4 baterią dotarło do Leżajska transportem kolejowym 8 września, natomiast baterie 5 i 6 przybyły do Leżajska w szyku konnym. Dalszy transport kolejowy nie był możliwy z powodu bombardowań i zniszczenia linii kolejowych. 9 września II dywizjon przekroczył San w Jarosławiu i dołączył do improwizowanej grupy pod dowództwem ppłk. Jana Wójcika, mającej bronić linii Sanu. 10 września dywizjon zajął stanowiska ogniowe w rejonie Koniaczów–Surochów–Makowisko, wspierając obronę batalionu III/155 pułku piechoty. 11 września, przy intensywnym wsparciu artylerii, niemiecka piechota i czołgi z 2 DPanc. po kilkugodzinnej walce sforsowały San i wyparły polską piechotę z pozycji obronnych. Wsparcie ogniowe dywizjonu, mimo zadanych strat wrogowi, nie okazało się skuteczne. 4 bateria strzelała ogniem bezpośrednim do niemieckich czołgów, osłaniając odwrót reszty dywizjonu. 12 września II/40 pal maszerował w kierunku Lwowa, przez Cieszanów i Narol. W majątku Narol, niemiecki oddział pościgowy z 2 DPanc. zaskoczył i rozbił 5 baterię armat. Uratowały się dwa działony z armatami, które zostały wcielone do 4 i 6 baterii dywizjonu. W trakcie dalszego marszu 12/13 września przez Bełżec i Lubyczę Królewską ustalono, że Rawa Ruska jest w rękach niemieckich. 13/14 września dywizjon udał się przez Uhnów w kierunku rzeki Bug, gdzie dołączyła kompania kolarzy Straży Granicznej z Rawy Ruskiej. Rano 14 września doszło do potyczki z niemieckimi pojazdami pancernymi w osadzie Waręż. Dywizjon z kolarzami przeprawił się przez Bug w Sokalu, niszcząc most. Po dotarciu do wsi Podberezie dywizjon odpoczywał 15 i 16 września. 16/17 września podjął dalszy marsz, przekraczając rano rzekę Styr pod Beresteczkiem, dotarł do Dublan. 18 września II dywizjon połączył się ze Zgrupowaniem płk. Stefana Hanki-Kuleszy, które wycofywało się ze wschodniej części kraju. 19 września 4 bateria 33 pułku artylerii lekkiej, dowodzona przez kpt. Janusza Heckera, dołączyła w Szczurowicach do II dywizjonu. 21 września artylerzyści dywizjonu, w rejonie Kamionki Strumiłowej, wspierali ogniem natarcie i obronę oddziału nadwyżek 3 batalionu saperów z Wilna, niszcząc kilka niemieckich czołgów i samochodów. W kolejnych dniach, razem z Grupą „Dubno”, artylerzyści dywizjonu II/40 pal próbowali sforsować niemiecki pierścień okrążenia. 24 września armaty dywizjonu ponownie strzelały do niemieckich czołgów w rejonie wsi Ryczki, wspierając walki Zgrupowania Kawalerii ppłk. Kazimierza Halickiego. Dywizjon skapitulował pod Rawą Ruską 25 września 1939.
III dywizjon haubic 40 pal
Według planu mobilizacyjnego, III dywizjon 40 pal mobilizował 24 pułk artylerii lekkiej w Jarosławiu w ramach mobilizacji alarmowej „kartkowej czerwonej”. Miejscem formowania dywizjonu była pobliska miejscowość Chłopice. Dywizjon był gotowy do działań 2 września. Następnego dnia został załadowany do transportu kolejowego i wysłany do stacji Kraków-Płaszów, gdzie dotarł 5 września. Stamtąd, po rozładunku, został skierowany do Mościc. Od 6 września III dywizjon został przydzielony do wsparcia 17 pułku piechoty i zajął stanowiska ogniowe w rejonie Meszna i Rzuchowa. Dzielił szlak bojowy z pułkami 24 DP, wspierając je w walkach z niemieckimi czołgami i piechotą podczas obrony, opóźniania oraz uderzeń na zamykające drogę oddziały niemieckie. Zgodnie z rozkazem dowódcy armii gen. dyw. Kazimierza Fabrycego, nową linię obrony zaczęto organizować na Wisłoku, co spowodowało, że w nocy 6/7 września rozpoczęto wycofywanie 24 DP z zajmowanych pozycji nad Dunajcem. III/40 pal (bez 9 baterii) podjął marsz odwrotowy w kolumnie z 17 pp i batalionem I/155 pułku piechoty, trasą Ruchów, Jodłowa, most na Wisłoka na północny zachód od Brzostek. III/40 pal (bez 7 i 8 baterii) oraz III/24 pal (bez 9 baterii) maszerowały samodzielnie przez Wielopole Skrzyńskie, Strzyżów, Wysoka Strzyżowska. Po przybyciu do Wysokiej Strzyżowskiej około godz. 16.00, po krótkim odpoczynku, ruszyły przez Węglówkę w kierunku Baryczy. III/40 pal (bez 8 i 9 baterii) wraz z III/24 pal dotarły w rejon Wary, przekroczyły San i zatrzymały się pod Bartkówką. Za kolumną główną 24 DP, około godz. 23.00, sformowano kolumnę marszową artylerii pod dowództwem ppłk. Władysława Kaliszka, dowódcy Artylerii Dywizyjnej 24 DP. Głównymi siłami były 24 pal (bez II dywizjonu) pod dowództwem ppłk. Tadeusza Michałowskiego. W skład kolumny wchodził również zbiorczy dywizjon artylerii ciężkiej mjr. Stanisława Rogoża oraz bateria 7/40 pal. Zgrupowanie artylerii maszerowało przez Lipę Dolną, Malawę, Birczę, Wolę Korzeniecką, Łodzinkę Górną, a jego zabezpieczenie stanowiły dwa bataliony 38 pułku piechoty, pełniące rolę straży przedniej i tylnej. W godzinach popołudniowych 11 września piechota 24 DP zajęła stanowiska na zachodnim skraju lasów, na wschód od Birczy. Dowódca III/40 pal, mjr Antoni Tomaszewski, został dowódcą zgrupowania artylerii, w którego skład wchodziły I dywizjon 24 pal i III dywizjon 40 pal (bez 8 i 9 baterii). Zgrupowanie mjr. Tomaszewskiego zajęło stanowiska przy szosie Łodzianka Dolna-Niżankowice. Bateria 7/40 pal zajęła stanowiska ogniowe w Łodziance Dolnej. Zadaniem dywizjonu było wsparcie obrony na odcinku wzg. 482. 12 września 7 bateria dywizjonu prowadziła walki obronne w szeregach 24 DP w rejonie Birczy. Po intensywnych bombardowaniach niemieckiego lotnictwa i zaciętych walkach, niemiecka piechota częściowo przełamała pozycje obronne 24 DP. 7/40 pal oraz dowództwo dywizjonu zostały częściowo odcięte na stanowiskach ogniowych w Łodziance Dolnej. 7 bateria wycofała się nocą 12/13 września, wraz z dowództwem dywizjonu, przez Cisową do Kruhela Małego. 13 września III/40 pal (tylko z 7 baterią) w towarzystwie I/24 pal oraz 2 i 3 baterii armat zajęli stanowiska ogniowe w Kurhelu Małym, kierując strzał w stronę Prałkowic. Kolejnej nocy zgrupowanie podjęło marsz odwrotowy przez Tatarską Górę, omijając Przemyśl, w kierunku lasów w pobliżu Medyki. W następnych dniach bateria dywizjonu nadal uczestniczyła w odwrocie dywizji przez Tatarską Górę, osiągając Medykę 14 września. W trakcie dalszego marszu 15 września w Hussakowie kolumna artylerii została zbombardowana przez niemieckie lotnictwo, a pod koniec dnia dotarła do Mościsk. Stamtąd, w zgrupowaniu z I/24 pal, dotarła do Chorośnicy, gdzie 15 września do III/40 pal dołączyła 8/40 pal ppor. Jana Pucha, która oddzieliła się od dywizjonu pod Tuchowem. Nastąpiło rozłączenie zgrupowania mjr. Tomaszewskiego. W nocy 16/17 września dywizjon maszerował przez Mużyłowice, Berdychów i Mołoszkowice, wspierając straż tylną 24 DP, w rejonie Nowosielicy. 24 DP skoncentrowała się na południowym skraju lasu Na Chmurowem, z zadaniem obrony wejść do Lasów Janowskich. III/40 pal wspierał obronę pułku zbiorowego na odcinku las Na Chmurowem-Kertyna. Haubice zostały wykorzystane na I linii obrony na skraju lasu jako artyleria towarzysząca i przeciwpancerna. Tego dnia dywizjon dysponował łącznie 5 haubicami w obu bateriach. 17 września III/40 pal wspierał pułk zbiorczy ppłk. Władysława Ziętkiewicza w obronie przed natarciami grupy bojowej niemieckiej 1 DG. Po otrzymaniu rozkazu o oderwaniu się od nieprzyjaciela i marszu wraz z wspieraną piechotą do Janowa, około godz. 17.00-18.00, w trakcie tego manewru została zniszczona bateria 8/40 pal, a ppor. Jan Puch został ranny. Bateria 7/40 pal dołączyła do kolumny marszowej 24 pal i ruszyła w kierunku Janowa. Ostatnie walki żołnierze III dywizjonu stoczyli w rejonie Rzęsny Ruskiej 18 i 19 września, kiedy 7 bateria wspierała natarcie piechoty 24 DP na wieś oraz folwark Rzęsną Ruską i dwór Skitniki. W obliczu słabych postępów natarcia 24 DP i braku odwodów, wieczorem, na rozkaz gen. Sosnkowskiego, przekazanego przez płk. Bolesława Schwarzenberg-Czernego, zniszczono pozostałe haubice 7 baterii. Żołnierze przeszli nocą 18/19 września w rejon Lasów Brzuchowickich, skąd usiłowali przedrzeć się do Lwowa. Większość żołnierzy dywizjonu dostała się do niewoli niemieckiej 20 września 1939 roku.
I dywizjon armat 40 pal
Dywizjon artylerii lekkiej KOP „Czortków” był jednostką mobilizującą. Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, dywizjon formował I dywizjon 40 Pułku Artylerii Lekkiej w ramach mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem zielonym. Mobilizacja dywizjonu rozpoczęła się 27 sierpnia 1939 roku o godzinie 17.00. Po zakończeniu mobilizacji, dywizjon oczekiwał na transport kolejowy od 29 sierpnia 1939 roku. W dniach 2 i 3 września 1939 roku transporty kolejowe wiozące dywizjon wyruszyły do rejonu koncentracji 36 Dywizji Piechoty (rezerwowej), lecz nie dotarły na czas. Zostały wyładowane na stacji Kraków-Płaszów. Dowódcą I dywizjonu (I/40 pal) został dotychczasowy dowódca KOP „Czortków”, ppłk art. Stanisław Stefan Ratajski.
W rejonie Rzeszowa, 8 września, 1. bateria (1/40 pal) dołączyła do 10 Brygady Kawalerii, jednak „przepadła” 11 września 1939 roku pod Jarosławiem. W składzie Grupy „Jarosław” pod dowództwem ppłk. Jana Wójcika, bateria 1/40 pal brała udział w obronie linii rzeki San w rejonie Jarosławia 10 i 11 września, a następnie wycofała się do Lwowa, gdzie weszła w skład Ośrodka Zapasowego Artylerii Lekkiej nr 6, biorąc udział w jego obronie. Dywizjon I/40 pal (bez 1 baterii) od 5 września wspierał obronę 24 DP na linii rzeki Dunajec. Następnie brał udział w walkach tej dywizji nad rzeką Wisłoka pod Dębicą. Z powodu odcięcia od 24 DP przez oddziały niemieckiej 4 Dywizji Lekkiej, 9 września dywizjon dotarł do Rudnika nad Sanem. 10 września 1939 roku, w rejonie Zarzecza, 3. bateria (3/40 pal) została włączona w skład Grupy ppłk. Stanisława Trzebuni, powołanej przez gen. bryg. Monda w celu osłony mostów na Sanie. 14 września, we wsi Sól, 3/40 pal kpt. Kazimierza Jordana dołączyła do II/6 pułku artylerii lekkiej mjr. Gintla. Kapitan Jordan „przyprowadził baterię, z którą od jakiegoś czasu maszerował w odwrocie samodzielnie, ratując się przed okrążeniem. Jego bateria od pięciu dni jechała bez kuchni, czyli bez ciepłej strawy i właściwie żywiła się tylko tym, co po drodze udało jej się zdobyć”. Później w skład II/6 pal została włączona także 2/40 pal kpt. Eugeniusza Kaszubskiego. 14 września około godz. 14.00 II/6 pal stanął na postoju w lesie na zachód od Aleksandrowa. Noc z 14 na 15 września II/6 pal spędził w rejonie wsi Lipowiec. 15 i 16 września obie baterie w składzie II/6 pal wzięły udział w walkach w rejonie wsi Podsośnina Łukowska, a 18 września w walkach o Narol. Kpt. Kazimierz Jordan został 15 września ranny, a dowodzenie 3. baterią objął por. Remigiusz Rekman. 16 września bateria ta, po stracie jednej armaty, została włączona do 6. baterii 6. pal, tworząc 7-działową baterię. 20 września 1939 roku w Wielkim Lesie na południowy wschód od Cieszanowa, obie baterie skapitulowały razem z resztkami 6 DP.
Organizacja i obsada personalna pułku we wrześniu 1939
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
Przemysław Dymek: 24 Pułk Artylerii Lekkiej im. Króla Jana III Sobieskiego. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 134. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2021. ISBN 978-8366508101.
Przemysław Dymek: 24. Dywizja Piechoty 1921–1939. Tom I Meritum. Poznań: Wydawnictwo PIU Geopertius, 2020. ISBN 978-83-951987-6-2.
Przemysław Dymek: 24. Dywizja Piechoty 1921–1939. Tom II Annexis. Poznań: Wydawnictwo PIU Geopertius, 2020. ISBN 978-83-951987-7-9.
Tadeusz Jaruga, Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 7, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939. Organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1975.
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914-1939. Londyn: Nakładem Koła Oficerów Artylerii Polskiej na Obczyźnie, 1975.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Ryszard Dalecki: Armia „Karpaty” w wojnie 1939 roku, wydanie III. Rzeszów: Wydawnictwo Libra, 2009. ISBN 978-8389183-47-7.
Ludwik Głowacki: Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1976.
Jan Pabich: Niezapomniane karty. Z dziejów 6 pułku artylerii lekkiej. Wydawnictwo Literackie Kraków, 1982. ISBN 83-0800402-4.
Robert Osiński: 22 Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 23. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1993. ISBN 83-85621-20-2.
Antoni Tomaszewski: Własną ścieżką przez życie. Fragmenty wspomnień 1913-1970. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1978.
Piotr Zarzycki, Plan mobilizacyjny „W”, Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny, Oficyna Wydawnicza „Ajaks” i Zarząd XII Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Pruszków 1995, ISBN 83-85621-87-3.
Piotr Zarzycki, Walki 36 Dywizji Piechoty Rezerwowej we wrześniu 1939 roku, Przegląd Historyczno-Wojskowy nr 2 (212), Warszawa 2006.
Przemysław Dymek: 22 Dywizja Piechoty Górskiej (2 Dywizja Górska) 1921-1939. T. II Annexis. Poznań: Wydawnictwo PIU Geoperitus, 2019. ISBN 978-83-951987-4-8.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.