40 mm armata przeciwlotnicza wz. 36 Bofors

Armata przeciwlotnicza 40 mm wz. 36 Bofors

Armata przeciwlotnicza 40 mm wz. 36 Bofors to polski wariant szwedzkiego działa Bofors 40 mm, które zostało wyprodukowane na licencji w Polsce. Przed wybuchem II wojny światowej zostało przyjęte na uzbrojenie Wojska Polskiego i eksportowane do takich krajów jak Wielka Brytania i Francja.

40 mm L/60

Opracowanie armaty miało miejsce w 1933 roku w szwedzkiej firmie Bofors. Działo to zostało przyjęte do uzbrojenia przez wiele państw na świecie. Pomimo swojego wieku, w niektórych krajach nadal jest używane. Mimo iż firma Bofors przyjęła oznaczenie L/60, wszystkie produkowane na świecie armaty tego typu miały długość lufy 56¼ kalibra, z wyjątkiem dział wytwarzanych w Japonii. Bofors produkował również wcześniejszą wersję tych dział, 40 mm L/43 ubåtsautomatkanon Model 1932, które były przeznaczone dla okrętów podwodnych i miały krótszą lufę o 52 cm. Wbrew powszechnym informacjom, działa L/43 nigdy nie były zainstalowane na polskich okrętach.

W trakcie swojej produkcji armata była wielokrotnie modernizowana oraz wytwarzana w różnych wersjach, w zależności od kraju i daty produkcji. Armata mogła być montowana na różnych podstawach – lądowych, morskich oraz na pojazdach. Produkowano ją zarówno w wersjach pojedynczych, jak i podwójnie oraz poczwórnie sprzężonych. Licencyjną produkcję działa 40 mm prowadziła także Wielka Brytania, jednak z powodu potrzeby szybkiego uzbrojenia swoich sił zbrojnych, rząd brytyjski zamawiał dostawy Bofors 40 mm również w Polsce i na Węgrzech. Francja również wyrażała chęć produkcji tych dział, ale ostatecznie zakupiła je w Polsce.

Użycie w Wojsku Polskim

Polska Marynarka Wojenna była pierwszym użytkownikiem armat 40 mm Bofors, nabywając dwa zdwojone zestawy morskie w maju 1934 roku, a cztery kolejne w grudniu tego samego roku.

Pierwsze armaty tego typu, przeznaczone dla wojsk lądowych, w liczbie 60 sztuk, zostały zakupione w Szwecji w grudniu 1935 roku. Następnie rozpoczęto produkcję licencyjną tych armat w Polsce.

Armata charakteryzowała się dobrymi właściwościami balistycznymi i była skuteczna w zwalczaniu celów powietrznych na wysokości do 3000 m. Przed wojną planowano osiągnięcie liczby 638 armat. Mimo niedoborów w armii, firma SePeWe sprzedała 168 armat za granicę, m.in. do Wielkiej Brytanii, Rumunii i Holandii. Prawdopodobnie nie wszystkie z tych dział dotarły do odbiorców, bowiem na wybrzeżu odkryto 8 dział, które utworzyły dwie baterie: jedną dla Gdyni, a drugą dla Helu. W wojskach polowych armatę ciągnięto za pomocą ciągnika artyleryjskiego C2P, który również służył jako siła pociągowa dla przyczep amunicyjnych i sprzętowych.

10 grudnia 1937 roku I Wiceminister Spraw Wojskowych, generał brygady Janusz Głuchowski, wprowadził do użytku regulamin artylerii przeciwlotniczej „Działoczyny przy 40 mm armacie przeciwlotniczej wz. 1936”. Regulamin określał, że obsługa działonu składała się z dziewięciu kanonierów pod dowództwem działonowego: celowniczy kierunku, celowniczy wysokości, celownikowy, ładowniczy, przelicznikowy, amunicyjny, wręczyciel, kierowca ciągnika z działem oraz kierowca ciągnika z przyczepką amunicyjną. Dwa działony tworzyły pluton ogniowy, w skład którego wchodził również dowódca plutonu, „pomiarowy” zastępca dowódcy plutonu oraz dowódca drużyny pomiarowej, patrol radiowy i dowódca wozów bojowych.

Pod koniec 1938 roku opracowano polską wersję armaty z dolną lawetą półstałą (wz. 38). Te armaty były mniej mobilne i przeznaczone do ochrony obiektów. Uproszczona laweta była tańsza w produkcji, a do jej przetaczania wystarczył ciężarowy samochód.

We wrześniu 1939 roku Wojsko Polskie dysponowało 358 armatami tego typu, co umożliwiło sformowanie 40 czterodziałowych baterii dla dywizji piechoty, 2 czterodziałowych baterii dla brygad pancerno-motorowych, 11 dwudziałowych baterii dla brygad kawalerii oraz 81 plutonów lotniczych, wojskowych i fabrycznych składających się z 2 armat. Po klęsce wrześniowej armata ponownie trafiła do jednostek PSZ na Zachodzie, m.in. do 1 Dywizji Pancernej i 2 Korpusu Polskiego.

Na początku wojny polska Marynarka Wojenna korzystała z 6 zestawów zdwojonych na okrętach nawodnych (OORP „Grom”, „Błyskawica”, „Gryf”) z lufami chłodzonymi wodą oraz 2 zestawów zdwojonych na okrętach podwodnych (OORP „Orzeł”, „Sęp”) z lufami chłodzonymi powietrzem. Wszystkie te działa miały jednak tę samą długość lufy wynoszącą 56 kalibrów i strzelały tymi samymi typami amunicji. Różnice dotyczyły jedynie zestawów dla okrętów podwodnych, które nie miały systemu stabilizacji poprzecznej, a ich podstawa była częściowo składana na czas chowania działa w wodoszczelnej studzience, co związane było z ich wysuwaniem i chowaniem przez stosunkowo mały właz pokrywy studzienki. Po wojnie marynarze z ORP „Sęp” demonstrowali, że w razie potrzeby można było podnieść czterech członków obsługi wraz z działem ze studzienki.

Na tabliczce znamionowej korpusu zestawu dla okrętów nawodnych zestaw opisywany był jako A.B. BOFORS, SVERIGE, DZ.40 MM L/60 WZ 36, natomiast na samych działach jako BOFORS 1936, DZ.PLTN.40mm. WZ.36, zaś na działach okrętów podwodnych jako BOFORS 1937, DZ.PLTN.40mm. WZ.36, co mogło prowadzić do błędów w oznaczaniu wzoru działa. Liczba aktywnie używanych na polskich okrętach zestawów zdwojonych dział 40 mm Bofors wynosiła 8 sztuk, co nie zgadza się z danymi podanymi w Księdze zamówień firmy Bofors za lata 1932–1939, gdzie wspomniano o 6 sztukach, co zostało podane w książce „The Bofors gun” autorstwa Terry’ego Gandera, który nie uwzględnił polskich źródeł. Według polskich dokumentów, faktyczne zamówienia złożone w firmie Bofors dotyczące morskich zestawów dział 40 mm przedstawia poniższa tabela.

Dane taktyczno-techniczne

Data opracowania: 1936

Data wejścia do służby (wybrane kraje): Wielka Brytania – 1941, USA – 1942, Niemcy – 1944

Masa działa: 462 kg (japońska wersja chłodzona powietrzem) – 528 kg (brytyjska wersja chłodzona wodą)

Długość działa: 369.1–378 cm

Długość lufy: 225–240 cm

Szybkostrzelność: 120 strzałów na minutę (do 160 strzałów na minutę w pozycji horyzontalnej)

Masa pocisku: 894–1002 g

Masa naboju: 2100–2221 g

Masa i rodzaj materiału wybuchowego w pocisku: 67 g TNT – 92 g heksatonalu. Pociski przeciwpancerne jednorodne – bez materiału wybuchowego

Długość pocisku: 184 mm

Długość naboju: 447–451 mm

Masa ładunku miotającego: 280–326 g

Wymiary łuski: 40×311 mm

Prędkość wylotowa pocisku: ok. 850 m/s

Żywotność lufy: 9500–10000 strzałów

Zasięg maksymalny (zależy od wersji i amunicji): do 10200 m poziomo i 7200 m pionowo

Przebijalność pancerza na dystansie 1000 m: do 69 mm

Przebijalność pancerza na dystansie 2000 m: do 30 mm

Chłodzenie: wodą lub powietrzem

W Wojsku Polskim II RP do 40 mm armaty przeciwlotniczej wz. 36 stosowano jednostkę ognia (JO) liczącą 200 nabojów z granatem kruszącym. JO mieściła się w 17 skrzynkach (faktycznie 204 naboje), a masa JO w skrzynkach wynosiła 629 kg.

Przypisy

Bibliografia

Chris Bishop: The Illustrated Encyclopedia of Weapons Of World War II. London: Amber Books, 2014. ISBN 978-1-78274-167-1. Brak numerów stron w książce.