Armata przeciwlotnicza Bofors 40 mm
Armata przeciwlotnicza Bofors 40 mm to rodzina armat o kalibrze 40 mm, zaprojektowanych przez szwedzką firmę Bofors, produkowanych w różnych wersjach rozwojowych, w tym licencyjnych, od lat 30. XX wieku. Była szeroko stosowana na całym świecie, zarówno na platformach morskich, jak i lądowych, przez niemal wszystkie strony biorące udział w II wojnie światowej, a jej użycie trwa do czasów współczesnych. W trakcie działań wojennych w tym konflikcie, działo 40 mm Boforsa uznawane było za najlepsze w swojej klasie na świecie.
Historia
Początki konstrukcji działa Boforsa sięgają 1928 roku, kiedy to szwedzka marynarka wojenna zleciła firmie AB Bofors prace nad lekkim działem przeciwlotniczym. Prototyp nowej konstrukcji powstał w 1930 roku, a następnie zaczęto produkcję zarówno w wersji pojedynczej, jak i podwójnej dla marynarki, a także jako pojedyncze działo holowane dla szwedzkich wojsk lądowych. To ostatnie szybko zdobyło renomę, uznawane było za najlepsze dostępne wówczas działa przeciwlotnicze. Kluczowymi zaletami działa była jego duża prędkość wylotowa pocisku, co czyniło je doskonałą bronią przeciwlotniczą. Działo strzelało dużymi pociskami z istotnym ładunkiem wybuchowym, zdolnymi do zestrzelenia praktycznie każdego trafionego samolotu. W wersji lądowej montowane było na łatwym do obsługi łożu.
W ciągu kilku lat od rozpoczęcia produkcji, AB Bofors z Karlskrony zyskało pełen portfel zamówień na nowe działo. Co ważniejsze, kilka rządów zagranicznych rozpoczęło negocjacje dotyczące licencyjnej produkcji tych armat w swoich krajach. Oprócz Polski, negocjacje prowadziły m.in. Węgrzy, Finowie, Grecy, Norwegowie oraz wielu innych. W rezultacie, w chwili wybuchu wojny w 1939 roku, 40-milimetrowe działa Boforsa produkowano w wielu krajach europejskich, a transakcje międzynarodowe były na porządku dziennym. Na przykład, Wielka Brytania nabyła licencję na produkcję, ale z uwagi na pilną potrzebę uzbrojenia swoich sił zbrojnych, zamawiała również Boforsy 40 mm w Polsce i na Węgrzech. Francja również wyraziła chęć produkcji tych dział, jednak ostatecznie zakupiła je w Polsce.
W Polsce wprowadzono modyfikacje do tych armat, co doprowadziło do powstania modelu 40 mm Bofors wz. 36, który później został zaadaptowany przez Wielką Brytanię. Armata podlegała ciągłemu rozwojowi łożyska oraz systemu celowniczego, zwłaszcza w różnych wariantach i modelach morskich, natomiast sama konstrukcja działa nie uległa większym zmianom.
Działo korzystało z szybkiego mechanizmu ładowania, z amunicją podawaną z łódki, a strzał był inicjowany przez spust działający w trybie automatycznym. Po naciśnięciu spustu, nabój był wsuwany do zamka, który następnie się zamykał, a po strzale, opróżniona łuska była wyrzucana, co czyniło miejsce dla kolejnego naboju. Proces ten powtarzał się automatycznie, dopóki spust był wciśnięty. W przypadku nadmiernego nagrzania lufy, mogła być ona bardzo szybko wymieniana.
Po 1940 roku główne centra produkcyjne Boforsa znajdowały się w Wielkiej Brytanii oraz Stanach Zjednoczonych, gdzie amerykańska wersja Bofors 40 mm /56 Mk1 i Mk2 była produkowana przez firmę York Lock & Safe. Okrętowa wersja tego działa, kierowana radarem, w podstawie dwu lub czterolufowej, była najskuteczniejszą armatą przeciwlotniczą w czasie wojny. Związek Radziecki otrzymał pewną liczbę Boforsów w ramach programu Lend Lease. Po stronie niemieckiej, produkcja 4-cm Flak 28 dla Wehrmachtu była kontynuowana przez Kongsberg Arsenal w Norwegii. Na Dalekim Wschodzie, przejęte w Holenderskich Indiach Wschodnich działa holenderskie były używane przez Japonię.
40 mm L/43
Wcześniejsza odmiana działa, 40 mm L/43 ubåtsautomatkanon Model 1932, była przeznaczona dla okrętów podwodnych i charakteryzowała się krótszą lufą.
40 mm L/60
W 1933 roku w szwedzkiej firmie Bofors opracowano nową wersję, która następnie została przyjęta do uzbrojenia przez wiele krajów na świecie. Pomimo oznaczenia L/60, wszystkie produkowane na świecie tego typu działa miały długość lufy 56 kalibrów, z wyjątkiem dział produkowanych w Japonii.
W ciągu całego okresu produkcji armata była wielokrotnie modernizowana i wytwarzana w różnych wersjach, w zależności od daty i kraju produkcji. Działo montowano na różnych podstawach – lądowych, morskich oraz na pojazdach. Było dostępne w wersjach pojedynczych, podwójnych i poczwórnych.
Użytkownicy
Do krajów korzystających z tej armaty należą: Polska, Szwecja, Niemcy, Japonia, Wielka Brytania, USA, Korea Południowa, ZSRR, Holandia, Australia i wiele innych.
W zależności od kraju, armata miała różne oznaczenia:
- Polska: Armata przeciwlotnicza 40 mm wz. 36 Bofors
- Szwecja: Bofors 40 mm/60 Model 1936
- Węgry: Bofors 40 mm 36M
- Niemcy: 4 cm/56 Flak 28
- Japonia: 4 cm/60 Type 5 (Model 1945)
- Wielka Brytania: 40 mm/56.3 (1.57″) QF Mark I, III, IV, VIII, IX, X, XI, NI, NI/I
- USA: Bofors 40 mm /56 Mark 1, Mark 2 – z lufą o długości 56 kalibrów
Użycie w Wojsku Polskim
W Polsce armata Boforsa została oznaczona jako wz. 36. Jako pierwsza, polska Marynarka Wojenna zakupiła 40 mm działa Bofors. Dwa zestawy morskie w wersji podwójnej zakupiono w maju 1934 roku, a cztery kolejne w grudniu tego samego roku. Pierwsze polskie armaty tego typu dla wojsk lądowych, w liczbie 60 sztuk, zakupiono w Szwecji w grudniu 1935 roku. Następnie rozpoczęto licencyjną produkcję armaty w Polsce.
Użycie w USA
Bofors zezwolił na produkcję swoich dział 40 mm w USA w czerwcu 1941 roku. W Stanach Zjednoczonych, działa Boforsa były używane głównie na platformach morskich, zawsze w zestawach podwójnych lub poczwórnych. Zaczęły być wprowadzane do służby na szeroką skalę od połowy 1942 roku, podczas walk o Guadalcanal. Okręty liniowe – lotniskowce, pancerniki i krążowniki – otrzymywały je w pierwszej kolejności, a wkrótce zaczęły być one montowane również na niszczycielach. Dopiero w połowie 1944 roku zaspokojono potrzeby marynarki amerykańskiej w tym zakresie, a obok uznawanych za najlepsze na świecie w swojej klasie dział uniwersalnych kalibru 127 mm L/38, Boforsy 40 mm stały się kluczowym elementem obrony przeciwlotniczej okrętów US Navy. Skuteczność tego systemu przeciwlotniczego zwiększały podstawy dział sterowane elektrohydraulicznie oraz radarowy system kontroli ognia. Wszystkie chłodzone wodą Boforsy w marynarce amerykańskiej były zestawione w parach – lewa armata była zawsze działem Mark 1, prawa zaś Mark 2, które, poza elementami lufy, nie były wymienne między sobą.
40 mm L/70
Po II wojnie światowej, w związku ze znacznym zwiększeniem prędkości lotu samolotów, zdecydowano się na opracowanie nowej armaty z większym zasięgiem rażenia oraz poprawioną szybkostrzelnością. Nowe działo, opracowane w 1947 roku, mogło wystrzelić 4 pociski na sekundę (240 strzałów/min) i wykorzystywało nieco lżejszy pocisk oraz większą łuskę 40×364R. Zgodnie z innymi publikacjami, teoretyczna szybkostrzelność wynosiła 300 strzałów/min. Opracowano również nową gamę pocisków, w tym prefragmentowany odłamkowy (PFHE), wybuchowy o wysokich możliwościach (HCHE), wybuchowy ze smugaczem (HE-T) oraz przeciwpancerny z czepcem ochronnym i smugaczem (APC-T).
Armata L/70 weszła na uzbrojenie w wersji holowanej w 1951 roku. Konstrukcyjnie różniła się sposobem dosyłania naboju, co zwiększało szybkostrzelność, oraz wyrzucaniem łusek do przodu. Armata wymagała zasilania elektrycznego: w wersji A polegała na zewnętrznym źródle zasilania, podczas gdy wersja B miała własny agregat prądotwórczy zainstalowany z tyłu podwozia. Nadal zasilana była z czteronabojowych łódek, przy czym podajnik nad działem mieścił 26 nabojów gotowych do użycia, a na podwoziu przechowywano 96 nabojów w dwóch stelażach. W wersji holowanej działo osadzono na czterokołowym krzyżowym łożu dolnym, z unoszonymi kołami i opuszczanymi czterema podstawami. Naprowadzanie działa odbywało się za pomocą napędów elektrohydraulicznych z prędkością 45°/s w pionie i 85°/s w poziomie, z rezerwowymi napędami ręcznymi. Obsada liczyła sześć osób, w tym cztery osoby miały miejsca na łożu armaty: dwóch celowniczych odpowiedzialnych za naprowadzanie w pionie i poziomie po obu stronach działa oraz dwóch amunicyjnych.
Działo L/70 produkowano na licencji m.in. w Wielkiej Brytanii, Włoszech, Hiszpanii, Holandii, Republice Federalnej Niemiec i Indiach. Na jego podstawie opracowano również wersje morskie.
Masa w położeniu marszowym wersji A wynosi 4800 kg, a wersji B z agregatem 5150 kg, długość w położeniu marszowym to 7,29 m. Donośność maksymalna wynosi 12 500 m w poziomie i 8700 m w pionie, a skuteczna to 4000 m w pionie. Do działa L/70 mogą być zaadaptowane różne systemy kierowania ogniem, w tym BOFI Boforsa z optronicznym celownikiem dzienno-nocnym, dalmierzem laserowym oraz komputerem kierowania ogniem, a także opcjonalnie radar umieszczony nad lufą.
Przypisy
Bibliografia
Chris Bishop: The Illustrated Encyclopedia of Weapons Of World War II. London: Amber Books, 2014. ISBN 978-1-78274-167-1. Brak numerów stron w książce
John Campbell: Naval Weapons of World War Two. Naval Institute Press, 1985. ISBN 0-87021-459-4. Brak numerów stron w książce