4 Regiment Pieszy Buławy Wielkiej Koronnej

4 Regiment Pieszy Buławy Wielkiej Koronnej był oddziałem piechoty w armii koronnej I Rzeczypospolitej.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Na sejmie w 1717 roku uchwalono komput wojska koronnego, który przewidywał utworzenie regimentu buławy wielkiej koronnej w liczbie 900 porcji. W rzeczywistości, w 1719 roku stan regimentu wynosił 612 żołnierzy, w tym 132 oficerów i podoficerów oraz 480 szeregowych. Najbardziej wyróżniający się żołnierze byli przydzielani do kompanii grenadierskich. Z każdej dziesiątki żołnierzy wybierano także starszego szeregowca (gefrajtera). Podoficerów mianował szef regimentu spośród zgłoszonych przez kapitanów żołnierzy, którzy wyróżniali się umiejętnościami i piśmiennością, natomiast oficerów mianował hetman na wniosek szefa jednostki.

W 1755 roku regiment liczył 458 żołnierzy, w tym 378 szeregowych.

Sejm w 1776 roku wprowadził nowy etat wojska, znacznie zmieniając jego strukturę. Regiment miał składać się z 8 kompanii, łącznie licząc 467 żołnierzy. W 1786 roku stan wynosił 467 żołnierzy, jednak w rzeczywistości było ich 437. Regiment wchodził w skład Dywizji Małopolskiej.

W 1786 roku wprowadzono numerację regimentów piechoty od 1 do 14, podczas gdy regiment gwardii pozostał bez numeru.

Reformy Sejmu Wielkiego zwiększyły liczebność polskiej piechoty w poszczególnych regimentach. Etaty z października 1789 i maja 1792 roku przewidywały istnienie regimentu składającego się z dwunastu kompanii zorganizowanych w trzy bataliony, w tym jeden grenadierski i dwa fizylierskie. W praktyce jednak nigdy nie osiągnięto takiej organizacji. W przededniu wojny w obronie Konstytucji 3 maja 4 regiment piechoty buławy wielkiej koronnej pod dowództwem Franciszka Branickiego liczył 1315 żołnierzy.

W czasie powstania kościuszkowskiego regiment dysponował 396 pistoletami, 601 szabel i 640 pikami.

Liczebność regimentu

Zmiany w liczebności regimentu po 1777 roku przedstawiały się następująco:

etat z 1777 — 467 żołnierzy
faktycznie V 1786 — 455 żołnierzy
etat z 8 X 1789 — 2153 żołnierzy
etat tymczasowy z 22 I 1790 — 1440 żołnierzy
etat wojenny 22 V 1792 — 2169 żołnierzy
faktycznie 9 VI 1792 — 1315 żołnierzy
faktycznie IX 1793 — 946 żołnierzy
etat z 1 III 1794 — 419 żołnierzy
faktycznie III 1794 — ok. 900 żołnierzy

W 1792 roku liczebność regimentu wynosiła 1313 osób, w marcu 1794 roku 900, w maju 874, a we wrześniu 1204 żołnierzy.

Regiment w powstaniu kościuszkowskim

W marcu 1794 roku stan regimentu wynosił około 900 żołnierzy.

Po przegrupowaniu na lewy brzeg Wisły, pod koniec maja regiment liczył 874 żołnierzy. Jeden z jego batalionów prawdopodobnie brał udział w bitwie pod Szczekocinami, wystawiając 437 ludzi. 6 sierpnia w obu batalionach było 666 żołnierzy, co oznaczało brak 734 do stanu etatowego.

Po zakończeniu oblężenia Warszawy regimentowi podporządkowano batalion milicji sandomierskiej liczący 538 żołnierzy, który stał się jego III batalionem, a dowództwo nad nim objął major Wacław Lewicki. W batalionie służyli m.in.: kpt. Cetys, por. Ostrowicki, ppor. Kamiński, ppor. Rokossowski oraz chor. Korzeniewski.

Dwa bataliony regimentu wzięły udział w wyprawie wielkopolskiej pod dowództwem generała lejtnanta Dąbrowskiego, a w tym czasie łącznie liczyły 664 żołnierzy. III batalion, wraz z pozostałościami I i II, został odkomenderowany na Pragę, gdzie 2 listopada liczył 664 żołnierzy. Na koniec września wszystkie trzy bataliony miały 1204 żołnierzy, co oznaczało brak 956 do nowego etatu. Regiment dysponował 987 karabinami.

Żołnierze regimentu

W czasie powstania regimentem dowodził płk Jan Kanty Karwowski, a jego zastępcą był ppłk Jan Andrzej Dulfuss. Pierwszym majorem był Wacław Lewicki, drugim Jakub Ostrowicki. W kompaniach służyli m.in.: kpt. Aleksander Korzeniewski, kpt. Walerian Poklękowski, ppor. Felicjan Bieniewski oraz chor. Ignacy Strzemiński.

Chorągiew

Chorągiew II batalionu z 1792 roku

Bławat z tkaniny żółtej jedwabnej, o wysokości 100 cm wzdłuż drzewca i szerokości 114 cm. Orzeł Polski trzymający w prawej nodze miecz, a w lewej berło. Napis u góry: „Regiment 4. piechoty”, a pod orłem: „Batalion 2”. Na czterech rogach umieszczone gorejące granaty o jednym płomieniu. Wokół chorągwi znajduje się ornament. Wszystkie napisy, ozdoby i orzeł haftowane są nićmi srebrnymi. Chorągiew była jednostronna. Zgodnie z tradycją, w 1831 roku znajdowała się przy 4 pułku piechoty liniowej, a następnie została złożona przez członków rodziny Bogusławskich do Gabinetu Archeologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

Barwa regimentu

W okresie panowania Sasów nastąpiła całkowita zmiana w kwestii mundurów piechoty polskiej, w porównaniu do wcześniejszych czasów. Zrezygnowano z niebieskich mundurów kroju polskiego, a strój żołnierzy dostosowano do saskiego.

Mundur oficerów składał się z pąsowej kurtki sukiennej z zielonymi wyłogami, złotymi naramiennikami, żółtymi guzikami, białej kamizelki, białych spodni i kamaszy, czarnego kapelusza oraz trzewików. W okresie od 1 maja do 31 października noszono spodnie czarne, a noszenie spodni płóciennych, które wcześniej były w użyciu, zostało zabronione. Mundury podoficerów i szeregowych były podobne do oficerskich, z tym że zamiast kamaszy noszono białe wełniane pończochy. Latem podoficerowie i szeregowi używali białych spodni płóciennych. Pasy były skórzane z mosiężnymi klamrami. Czerwone płaszcze sukienne wydawano tylko po dwa dla kompanii na sześć lat, służyły one jedynie wartownikom od 15 października do 30 kwietnia. Każdy żołnierz miał tornister oraz patrontasz z czerwonej skóry. Zarówno oficerowie, jak i podoficerowie oraz szeregowi nosili harcapy przewiązane czarną wstążką.

W drugiej połowie XVIII wieku nastąpiły pewne zmiany w umundurowaniu. Wzorem innych armii wprowadzono krótkie kurtki z rabatami, a sztywne kapelusze zastąpiono kaszkietami z blachą mosiężną z inicjałami monarchy.

po 1776: wyłogi ciemnozielone, guziki złote

W roku 1789 znacznie zmieniono krój i kolor mundurów piechoty. Mundur składał się z zimowej granatowej kurtki z zielonymi wyłogami, złotymi naramiennikami, białego lejbika ze stojącym kołnierzem, letniego białego koletu sukiennego z podobnymi do wyłogów wykładkami, zapinanego na żółte guziki od dołu do góry, długich białych spodni noszonych do butów kroju węgierskiego, które były wysokie do kolan i wycięte z tyłu, oraz okrągłego filcowego kołpaka o wysokości około 30 cm, z pąsowym wierzchem, daszkiem i mosiężną blachą z orłem. Żołnierze mieli także halsztuki oraz naramienniki z czarnej szmelcowanej blachy z nicianym kutasem, a w mundurze koszarowym nosili kitle i furażerki. Mundury były bardziej komfortowe i pozwalały na większą swobodę ruchów. Strój oficerów różnił się czarnym barankowym obszyciem czapek oraz galonami. Roczny koszt umundurowania piechura (wraz z przymunderunkiem) wynosił 111 zł.

Podczas insurekcji kościuszkowskiej: wyłogi zielone, guziki złote.

Uzbrojenie

Uzbrojenie żołnierza piechoty składało się z karabinu skałkowego z bagnetem oraz pałasza noszonego na czerwonym rzemieniu juchtowym. Podoficerowie posiadali pistolety, pałasze oraz tzw. kurcgewery, które były bardziej oznaką władzy niż rzeczywistą bronią. Oficerowie dysponowali pistoletami i szpadami. Cała broń palna oraz część broni białej pochodziły z Saksonii. Uzbrojenie było zakupowane na dziesięcioletni okres. W każdej kompanii znajdowały się dwa karabiny zapasowe. W 1775 roku ujednolicono uzbrojenie podoficerów i szeregowych, odbierając pierwszym broń krótką, a oficerom pozostawiając jedynie szpady.

Żołnierze regimentu

Regimentem zazwyczaj dowodził pułkownik. Stanowisko szefa regimentu, związane z dużymi poborami, często traktowane było jako synekura. Szefowie mieli prawo rekomendowania oficerów do awansu. Do 1790 roku w sztabie służyło dziesięciu oficerów: szef regimentu, pułkownik, podpułkownik, major, regimentskwatermistrz, adiutant, audytor oraz regimentsfelczer. Szefa i pułkownika w dowodzeniu kompaniami zastępowali kapitanowie sztabowi. W kompaniach było pięciu kapitanów, ośmiu poruczników oraz ośmiu chorążych, co dawało łącznie 30 oficerów, nie licząc kapelana.

W 1790 roku dodano drugiego majora oraz trzeciego kapitana sztabowego, a także ośmiu podporuczników i drugiego adiutanta, co zwiększyło liczbę oficerów do 40.

Szefowie regimentu:

Adam Mikołaj Sieniawski (30 kwietnia 1706 – 18 lutego 1726)
Stanisław Chomętowski (11 października 1726 – 2 września 1728)
Jan Klemens Branicki (5 czerwca 1752 – 9 października 1771)
wakat przez 1,5 roku
Wacław Rzewuski (9 kwietnia 1773 – 16 lutego 1774)
Franciszek Ksawery Branicki (od 8 lutego 1774 do 1793)

Pułkownicy:

gen. Barącz (1718)
gen. mjr Kamiński (1750–1762)
gen. mjr Bernard de Pugget (1767)
gen. mjr Felicjan Korytowski (1 lipca 1770–1790)
Karwowski (25 maja 1790)
Karol Morawski (1792)
kpt. Poklękowski
Oficerowie: kpt. Krzyżewski

Walki regimentu

4 Regiment Pieszy brał udział w 1792 roku w VII wojnie polsko-rosyjskiej, toczonej w obronie Konstytucji 3 Maja. Stan osobowy wynosił 1515 ludzi, a szefem był hetman wielki koronny Piotr Ożarowski z 900 żołnierzami.

Bitwy i potyczki:

pod Zieleńcami (17 czerwca 1792)
Dubniki (7 lipca 1792)
pod Szczekocinami (6 czerwca 1794)
Wawrzyszew (26 sierpnia)
Bielany (1 września)
Praga (4 listopada)

Hierarchia regimentu

Nazwa regimentu odzwierciedlała fakt, iż szefem jednostki miał być każdorazowo hetman wielki koronny. Zasadę tę złamano po śmierci hetmana wielkiego koronnego Adama Mikołaja Sieniawskiego w 1726 roku, kiedy to regiment przeszedł pod szefostwo hetmana polnego koronnego aż do 1752 roku. Jego następca, Stanisław Rzewuski, dotychczasowy hetman polny i szef Regimentu Pieszego Buławy Polnej Koronnej, zabrał ze sobą swój regiment na nowe stanowisko. W ten sposób dotychczasowy Regiment Pieszy Buławy Wielkiej Koronnej przeszedł na miejsce Regimentu Pieszego Buławy Polnej Koronnej.

Regiment powrócił na swoje należne miejsce w 1751 roku, aby w 1790 roku ponownie zostać wyprzedzony przez Regiment Czapskiego. Podobno według Gembarzewskiego numer 4 został nadany w 1789 roku i utrzymany do końca istnienia, czyli do 1795 roku.

Schemat:

regiment pieszy buławy wielkiej koronnej (… 1717–1726) → regiment pieszy buławy polnej koronnej (1726–1751) → regiment pieszy buławy wielkiej koronnej (1751–1786) → regiment 3 pieszy buławy wielkiej koronnej (1786–1990) → regiment 4 pieszy buławy wielkiej koronnej (1790–1793) → od 1793 regiment 4 pieszy koronny ↘ rozformowany w 1795

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Krzysztof Bauer: Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego. Warszawa: 'Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06605-1.

Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.

Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960. T.2 od 1697 do 1794 roku. Warszawa: 1962.

Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1893.

Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.

Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.

Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.

Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.

Bolesław Twardowski: Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań: Księgarnia Katolicka, 1894.

Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.