4 Pułk Ułanów Zaniemeńskich (4 puł.) – był to oddział kawalerii Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Pułk miał swoją siedzibę w garnizonie w Wilnie.
Święto pułkowe obchodzono 9 lipca, upamiętniając rocznicę szarży pod Hrebionką z 1920 roku.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Wiosną 1918 roku gen. Józef Dowbor-Muśnicki wydał rozkaz o utworzeniu 4 pułku ułanów w ramach I Korpusu Polskiego w Rosji, jednak z powodu rozbrojenia korpusu pułk ten nie został sformowany.
Na nowo 4 Pułk Ułanów został utworzony 1 listopada 1918 roku w Warszawie, a poszczególne szwadrony były tworzone również w Łomży, Mławie, Płocku, Włocławku, Białymstoku i Koninie.
Pułk 4 Ułanów Zaniemeńskich nawiązywał do tradycji 4 pułku ułanów Królestwa Polskiego.
Od 1921 roku pułk mógł posługiwać się nazwą „pułk 4-ty ułanów Zaniemeńskich”.
Wojna polsko-ukraińska i polsko-bolszewicka
Od stycznia 1919 roku pułk brał udział w działaniach wojennych w trakcie wojny polsko-ukraińskiej, szczególnie w rejonie Lwowa. 10 maja 1919 roku został skierowany do Białegostoku, gdzie dokonano uzupełnienia, a następnie, już w pełnym składzie, wysłano go w rejon Mosty-Lida, gdzie jako pierwszy polski pułk przekroczył rzekę Niemen. Wziął także udział w zajęciu Wilna oraz walkach na Białorusi. W lipcu 1920 roku, w obliczu ofensywy wojsk bolszewickich, pułk prowadził działania opóźniające, tocząc szereg starć, w tym pod Hrebionką (9 lipca 1920), gdzie zadał ciężkie straty trzem pułkom piechoty Armii Czerwonej. W trakcie walk odwrotowych dotarł na przedpola Warszawy. Od 15 sierpnia 1920 roku uczestniczył w polskiej kontrofensywie, ponownie docierając do Niemna, gdzie stoczył walki z wojskami litewskimi. Udział w wojnie zakończył na linii rzeki Berezyny, w rejonie Dokszyc, gdzie zajmował pozycje aż do zawarcia Traktatu Ryskiego w 1921 roku.
Mapy walk pułku
Kawalerowie Virtuti Militari
Okres międzywojenny
Po zakończeniu działań wojennych pułk został skierowany do Wilna, które przez cały okres II Rzeczypospolitej pełniło rolę jego garnizonu pokojowego.
W 1921 roku naczelne władze wojskowe zezwoliły na stosowanie nazwy „Zaniemeńskich”. W 1927 roku oficjalnie nadano mu nazwę – 4 pułk Ułanów Zaniemeńskich, aby uczcić fakt, że był to pierwszy polski pułk, który przekroczył Niemen w walkach o wschodnie granice Polski.
W 1929 roku w Zakładach Graficznych „Polska Zjednoczona” w Warszawie opublikowano pracę „Zarys historji wojennej 4-go Pułku Ułanów Zaniemeńskich” autorstwa porucznika Stefana Kajetana Bayera, oficera pułku, odznaczonego dwukrotnie Krzyżem Walecznych.
Wojna obronna 1939
W kampanii wrześniowej pułk, pod dowództwem ppłk. Ludomira Wysockiego, walczył w składzie Wileńskiej Brygady Kawalerii.
Pułk został zmobilizowany 23 sierpnia 1939 roku, a dodatkowo w szwadronie zapasowym 4 pułku w Wołkowysku mobilizowano Ośrodek Zapasowy Wileńskiej Brygady Kawalerii. Załadunek do transportu kolejowego miał miejsce 30 sierpnia na stacjach kolejowych w Wilnie i Porubanek. W związku z tym dotarł do rejonów koncentracji dla Armii „Prusy” dopiero 2 września, skupiając się w lesie na północny wschód od Piotrkowa Trybunalskiego, a następnie 3 września przemieszczał się w rejon miejscowości Lubień.
W nocy z 5 na 6 września pułk przeszedł do rejonu Sulejowa, gdzie miał organizować obronę na rzece Pilica. 7 września skoncentrował się w okolicach Przysuchy.
8 września zorganizował obronę na południe od Radomia, gdzie przez cały dzień toczył walki z niemieckimi wojskami pancernymi. W nocy wycofał się do rejonu przyczółka mostowego pod Maciejowicami, gdzie stawiał opór następnego dnia.
W nocy z 9 na 10 września pułk, w trakcie przeprawy przez Wisłę w rejonie Magnuszewa, poniósł znaczne straty (ciężka broń została zatopiona, wielu żołnierzy zginęło, a jeszcze więcej koni utonęło) i został rozproszony. Skoncentrował się ponownie nad Wieprzem, gdzie nastąpiła jego reorganizacja. Z pierwotnego składu pozostało jedynie dowództwo pułku oraz 2 szwadron. Do pułku dołączono szwadron 13 pułku Ułanów Wileńskich, szwadron kawalerii dywizyjnej 36 Dywizji Piechoty, 7 szwadron pionierów oraz 7 szwadron łączności. W pułku znalazło się również kilka czołgów z 61 kompanii czołgów rozpoznawczych. Zreorganizowany pułk przemaszerował w rejon Świdnika.
Następnie włączono go do Brygady Kawalerii płk. Jerzego Grobickiego z Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Władysława Andersa. 20 września, w zaciętych walkach, zdobył miejscowość Cześniki, a 22 września atakował na Komorów.
24 września pułk, wraz z innymi jednostkami GO Kaw., próbował przedostać się na Węgry. 26 września zdołał przebić się przez drogę Lwów-Przemyśl, lecz w nocy napotkał oddziały Armii Czerwonej i musiał się wycofać w lasy.
27 września pułk, na czele z dowódcą, złożył broń koło Medyki, uzyskując honorową kapitulację od Niemców.
Symbole pułkowe
Sztandar
4 pułk Ułanów Zaniemeńskich otrzymał dwa sztandary. Pierwszy z nich został przekazany przez Pogotowie Wojenne Ziemi Kujawskiej we Włocławku. Drugi, regulaminowy sztandar, ufundowali mieszkańcy Ziemi Lidzkiej, Mińskiej i Ejszyskiej w 1920 roku. Uroczyste wręczenie sztandaru miało miejsce 14 kwietnia 1922 roku w Wilnie, a dokonał go marszałek Józef Piłsudski, w trzecią rocznicę wyzwolenia Wilna z rąk bolszewików. Losy obu sztandarów Pułku nie były znane aż do 2019 roku.
Jesienią 2019 roku, dzięki współpracy kadry Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, członków Stowarzyszenia Grupa Historyczna „Zgrupowanie Radosław”, ministra Michała Dworczyka oraz Fundacji Wolność i Demokracja, udało się odnaleźć sztandar ufundowany przez mieszkańców Ziemi Lidzkiej, Mińskiej i Ejszyskiej. Sztandar ten, pod koniec września 1939 roku, po walkach został ukryty w rejonie Medyki i przez 80 lat pozostawał w ukryciu. 29 listopada 2019 roku, w Pałacu Prezydenckim, w obecności Prezydenta RP Andrzeja Dudy, Ministra Obrony Narodowej oraz przedstawicieli 9 Warmińskiego Pułku Rozpoznawczego, Prezes Fundacji Wolność i Demokracja, Pani Lila Luboniewicz, przekazała sztandar do Muzeum Wojska Polskiego.
Odznaka pamiątkowa
Odznaka została zatwierdzona na podstawie Dz. Rozk. MSWojsk. nr 49, poz. 872 z 13 grudnia 1921 roku. Ma kształt Krzyża Orderu Virtuti Militari, którego ramiona pokryte są chabrową emalią z białym obramowaniem. Na krzyż nałożony jest orzeł z rozpostartymi skrzydłami, trzymający w szponach wieniec. Nad głową orła znajduje się złota otwarta korona. Na ramionach krzyża umieszczono datę odzyskania niepodległości 11 XI 1918, a na dolnym ramieniu, w wieńcu, znajduje się numer 4 oraz inicjał U. Odznaka oficerska jest czteroczęściowa, wykonana w srebrze i emaliowana. Jej wymiary to 38×38 mm. Projekt wykonał Witold Łada-Zabłocki. Produkcję zrealizował Teodor Filipski – Wilno.
Barwy
Żurawiejki
Zaniemeńscy ułani
Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku
Żołnierze 4 pułku ułanów – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Tradycje pułku
Tradycje Pułku kultywuje:
- 9 Warmiński pułk rozpoznawczy im. pułkownika Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”.
- 4 Małopolska Drużyna Kawalerii Harcerskiej z Blachowni, która w 1983 roku przyjęła imię pułku 4 Ułanów Zaniemeńskich.
- Fundacja „Oddział Kawalerii Ochotniczej im. Pułku 4. Ułanów Zaniemeńskich”.
- Stowarzyszenie Szwadron im. Pułku 4 Ułanów Zaniemeńskich z siedzibą w Skowarczu.
Tradycje 4 pułku Ułanów Zaniemeńskich kontynuowały:
- 3 Brygada Pancerna z Trzebiatowa,
- 3 Mazurski Batalion Rozpoznawczy im. płk. Jana Hipolita Kozietulskiego.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Stefan Bayer: Zarys historji wojennej 4-go pułku ułanów zaniemeńskich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Feniks editions, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
„Księga jazdy polskiej”: pod protektoratem marsz. Edwarda Śmigłego–Rydza. Warszawa 1936. Reprint: Wydawnictwo Bellona. Warszawa 1993.
„Rocznik Oficerów Kawalerji 1930”, Nakładem „Przeglądu Kawaleryjskiego”, Warszawa 1930.
Ludwik Głowacki: Działania wojenne na Lubelszczyźnie w 1939. Wyd. 2. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1986. ISBN 83-222-0377-2.
Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
Lesław Kukawski: Historia pułku. W: 4 Pułk Ułanów Zaniemeńskich. Krzysztof Mijakowski (red.). Lublin: Edipresse Polska S.A., 2012, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. ISBN 978-7769-266-0.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Rocznik Lekarski Rzeczypospolitej Polskiej na 1938 rok. Warszawa: Naczelna Izba Lekarska, 1938.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-2043299-2.
Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914–1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2003. ISBN 83-7188-691-8.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. [dostęp 2021-05-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-11)].
Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
Zdzisław Żygulski (jun.), Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-03-01483-8.
Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych z lat 1928, 1931 i 1934. [dostęp 2016-02-15].
Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, 1934. [dostęp 2016-06-11].
Urzędowy spis: lekarzy, lekarzy dentystów, farmaceutów, felczerów, pielęgniarek, położnych, uprawnionych i samodzielnych techników dentystycznych oraz wykazy: aptek, szpitali, ubezpieczalni społecznych, ośrodków zdrowia, przychodni samodzielnych oraz centrali i filii Państwowej Szkoły Higieny. Warszawa: Ministerstwo Opieki Społecznej, 1939.