4 Pułk Strzelców Podhalańskich (4 psp) był oddziałem piechoty Wojska Polskiego w II RP oraz Armii Polskiej we Francji.
Historia 4 pułku strzelców podhalańskich sięga 1919 roku, kiedy to w Włoszech powstał pułk piechoty im. Zawiszy Czarnego, który później działał jako 19 pułk strzelców polskich w armii generała Hallera. Po powrocie do Polski pułk zmienił nazwę na 143 pułk strzelców kresowych, a jego miejsce w strukturze zajęła 18 Dywizja Piechoty. Dnia 1 marca 1920 roku, pułk otrzymał obecną nazwę – 4 pułk strzelców podhalańskich, a po wydzieleniu z 18 DP pozostał na Froncie Podolskim jako rezerwa.
Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej, garnizon pułku zlokalizowano w Cieszynie. 5 października 1924 roku pułk otrzymał sztandar, który został ufundowany przez mieszkańców powiatu cieszyńskiego.
Święto pułkowe obchodzono 26 września, w dniu rocznicy bitwy pod Obuchowem. W przeddzień tego wydarzenia odbywał się apel poległych, a w samym dniu święta miała miejsce msza polowa, defilada oraz zawody sportowe.
W 1925 roku zespół strzelców podhalańskich z Cieszyna zdobył pierwsze miejsce w zawodach strzeleckich o mistrzostwo Dowództwa Okręgu Korpusu nr V w Krakowie, a następnie mistrzostwo Wojska Polskiego w Starym Samborze.
Obecnie w Cieszynie, przy ul. Frysztackiej 2, znajduje się muzeum poświęcone 4 pułkowi strzelców podhalańskich.
Formowanie pułku
W grudniu 1918 roku w obozie La Mandria di Chivosso we Włoszech rozpoczęto formowanie 6 pułku strzelców im. Zawiszy Czarnego. W kwietniu 1919 roku jednostka została przeniesiona do rejonu Lure we Francji, gdzie włączono ją do Armii Polskiej dowodzonej przez generała Józefa Hallera.
Z batalionów 6 pułku strzelców utworzono trzy nowe oddziały: 19, 20 i 21 pułki strzelców polskich. Nowo powstałe pułki zorganizowane zostały w 7 Dywizję Strzelców Polskich, która powstała na bazie francuskiej 154 Dywizji Piechoty.
Po przyjeździe do Polski, 19 pułk strzelców polskich zmienił nazwę na 19 pułk strzelców pieszych. Z dniem 1 września 1919 roku, w wyniku połączenia Armii Polskiej we Francji z Wojskiem Polskim, oddział zmienił numer i nazwę na 143 pułk Strzelców Kresowych. 1 marca 1920 roku, ostatecznie przemianowano go na 4 pułk strzelców podhalańskich.
Skład 15 września 1919
dowództwo – ppłk Mieczysław Boruta-Spiechowicz
I batalion – kpt. Stanisław Świątecki
II batalion – kpt. Jan Byłeń (zmarł 15 lutego 1920 na tyfus)
III batalion – kpt. Stefan Kaucki
Pułk w walce o granice
4 pułk brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku. Uczestniczył w bitwach, m.in. pod Szelechowem (27 marca 1920), Wołkowińcem-Barem (26 kwietnia 1920), Indurą (24 września 1920) oraz Obuchowem (26 września 1920).
Walki żołnierzy Dywizji Górskiej w operacji niemeńskiej na linii Kuźnica Grodzieńska, Odelsk, Indura, szczególnie w rejonie Kuźnicy nad Łosośną, w dolinie Klimówki – Przerwy (Bilminy), w Zaśpiczach oraz w tzw. Bramie Odelskiej, doprowadziły do zdobycia fortecy Grodna.
Na cmentarzu w Sokółce (województwo podlaskie, powiat sokólski, gmina Sokółka) znajdują się groby żołnierzy pułku, którzy polegli we wrześniu 1920 roku. W kwaterze wojennej spoczywają m.in. Andrzej Hedryn, ppor. Józef Karaś, ppor. Kazimierz Lehr (odznaczony VM) oraz kpt. Stanisław Świątecki (również odznaczony VM).
Kawalerowie Virtuti Militari
Walki pułku w kampanii wrześniowej
W 1939 roku, podczas kampanii wrześniowej, pułk walczył w składzie 21 Dywizji Piechoty Górskiej.
W dniu 1 września 1939 roku prowadził zacięte walki w rejonie Cieszyna i Bielska. 3 września toczył starcia w rejonie Kalwarii Zebrzydowskiej, a 6 września odpierał atak niemieckich czołgów pod Grodkowicami, jednocześnie broniąc Bochni.
Począwszy od 8 września, pułk wycofał się na linię Sanu, gdzie w dniach 10–11 września bronił jej w rejonie Leżajska i Krzeszowa. Następnie pułk kontynuował odwrót w kierunku południowo-wschodnim. 15 września walczył pod Duchowem, a następnego dnia, po ciężkich starciach, został częściowo rozbity w rejonie Dzikowa Nowego. Część żołnierzy pułku została wzięta do niewoli, a pozostałe pododdziały włączono do innych jednostek walczących w tym obszarze. 16 września 1939 roku był ostatnim dniem istnienia 4 pułku Strzelców Podhalańskich.
22 września 1939 roku, od 73 do 100 wziętych do niewoli żołnierzy pułku zostało zamordowanych przez Niemców i ukraińskich nacjonalistów we wsi Urycz (dawne woj. lwowskie). Jeńców spalono żywcem w stodole.
Pułk został odznaczony za kampanię 1939 roku orderem Virtuti Militari.
Strzelcy podhalańscy
Dowódcy pułku
ppłk franc. Pouech (26 IV – 15 X 1919)
ppłk Mieczysław Boruta-Spiechowicz (15 X 1919 – 29 listopada 1920)
ppłk Hartig (od 23 VII 1920)
mjr Mikołaj Kostecki (od 6 VIII 1920)
ppłk Mieczysław Boruta-Spiechowicz (11 VIII – 18 X 1920, po wyleczeniu z tyfusu plamistego)
ppłk / płk piech. Eugeniusz Witwicki (1 I 1922 – 15 X 1925 → dowódca 27 pp)
płk piech. Edward Nowak (15 X 1925 – 22 VII 1927 → dowódca 1 Brygady Ochrony Pogranicza)
ppłk / płk piech. Antoni Własak (22 VII 1927 – 1937 → dowódca Górnośląskiej Brygady ON)
ppłk dypl. Bronisław Warzybok (1937 – 1939)
Zastępcy dowódcy pułku
mjr piech. Henryk Pęczalski (p.o. 22 VII – 1 X 1922 → zastępca dowódcy 27 pp)
ppłk piech. Rudolf Emil Heinz (1924 – II 1927 → praktyka poborowa w PKU Kołomyja)
ppłk piech. Jan Bratro (III 1927 – 14 II 1929 → dowódca 28 pp)
mjr / ppłk piech. Władysław Kasza (12 III 1929 – 20 XI 1932 → zastępca dowódcy 33 pp)
ppłk dypl. Stanisław Lityński (20 XI 1932 – 1934 → W.S.Woj.)
ppłk dypl. Bronisław Warzybok (1934 – 1937 → dowódca 4 pspodh)
Obsada personalna w 1939 roku
W marcu 1939 roku obsada personalna i struktura organizacyjna wyglądały następująco:
dowódca pułku – ppłk dypl. Bronisław Warzybok
I zastępca dowódcy pułku – vacat
adiutant – kpt. Marian Podniesiński
starszy lekarz – mjr dr Antoni Ostaszewski
młodszy lekarz – vacat
komendant Rejonu PW Konnego – kpt. tab. Michał Ludwik Bujak (*)
II zastępca dowódcy pułku (kwatermistrz) – mjr Adam Paweł Gruda
oficer mobilizacyjny – kpt. adm. (piech.) Kazimierz Ludwik Schöpp
zastępca oficera mobilizacyjnego – p.o. chor. Jan Komędera
oficer mobilizacyjno-materiałowy – kpt. Mikołaj Korwin-Kossakowski
oficer gospodarczy – kpt. int. Władysław Kronhold
oficer żywnościowy – chor. Jan Bednarski
dowódca kompanii gospodarczej i oficer taborowy – kpt. tab. Michał Ludwik Bujak (*)
kapelmistrz – kpt. adm. (kapelm.) Józef Baranowski
dowódca plutonu łączności – por. Lucjan Zalewski
dowódca plutonu pionierów – por. Antoni Bydłoń
dowódca plutonu artylerii piechoty – por. art. Walery Zacharzewski
dowódca plutonu ppanc. – por. Wojciech Kania
dowódca oddziału zwiadu – ppor. Franciszek Szyndlar
I batalion
dowódca batalionu – mjr Franciszek Perl
dowódca 1 kompanii – kpt. Józef Otto Grcar
dowódca plutonu – por. Stanisław Alfons Tkacz
dowódca plutonu – ppor. Kazimierz Bojarski
dowódca 2 kompanii – kpt. Jan Zygmunt Kosiaty
dowódca plutonu – por. Michał Boruc
dowódca plutonu – ppor. Jan Milczarek
dowódca 3 kompanii – por. Roman Zaczyński
dowódca 1 kompanii km – por. Tadeusz Bortnowski
dowódca plutonu – por. Sergiusz Kapura
dowódca plutonu – ppor. Michał Zygmunt
II batalion
dowódca batalionu – ppłk Walerian Młyniec
dowódca 4 kompanii – por. Władysław Karol Smrokowski
dowódca plutonu – ppor. Ignacy Lichter
dowódca 5 kompanii – kpt. Jan Mędala
dowódca plutonu – ppor. Józef Hamburger
dowódca 6 kompanii – kpt. Adolf Antoni Juzof
dowódca plutonu – por. Bolesław Marian Dubicki
dowódca plutonu – ppor. Władysław Batko
dowódca 2 kompanii km – por. Aleksander Jan Burnatowicz
dowódca plutonu – ppor. Józef Kurzeja
III batalion
dowódca batalionu – mjr Antoni Karol Michalik
dowódca 7 kompanii – kpt. Antoni Tomaszewski
dowódca plutonu – por. Stanisław Franciszek Wzorek
dowódca plutonu – ppor. Zbigniew Apoloniusz Postula
dowódca 8 kompanii – por. Jerzy Wołoszyn
dowódca plutonu – ppor. Stefan Jan Neulinger
dowódca 9 kompanii – kpt. Teofil Wawrzyniak
dowódca plutonu – por. Tadeusz Paolone
dowódca plutonu – ppor. Karol Radwański
dowódca 3 kompanii km – kpt. Gustaw Jan Kroll
dowódca plutonu – ppor. Alojzy Augustyn Cebrat
na kursie – kpt. Szczepan Leopold Orłowski
na kursie – por. Mieczysław Łuczkiewicz
Dywizyjny Kurs Podchorążych Rezerwy 21 DP
dowódca – mjr Stefan Kazimierz Mayer
dowódca plutonu strzeleckiego – por. Józef Kot
dowódca plutonu strzeleckiego – por. Juliusz Andrzej Chrząstowski
dowódca plutonu strzeleckiego – ppor. Paweł Franciszek Faleński
dowódca plutonu km – por. Włodzimierz Marian Pochwat
Obsada personalna we wrześniu 1939 roku
W wrześniu 1939 roku obsada personalna przedstawiała się następująco:
Dowództwo
dowódca – ppłk dypl. Bronisław Warzybok
I adiutant – kpt. Marian Podniesiński
II adiutant – por. Józef Kot
oficer informacyjny – por. rez. dr Józef Malczyk
oficer łączności – por. Julian Zalewski
kwatermistrz – kpt. Szczepan Orłowski
oficer płatnik – kpt. Władysław Kronhold
oficer żywnościowy – chor. Józef Bednarski
naczelny lekarz – kpt. dr med. Boguchwał Panas
kapelan – ks. kap. Zdzisław Belon
dowódca kompanii gospodarczej – NN
I batalion
dowódca I batalionu – mjr Franciszek Perl
adiutant batalionu – ppor. rez. Karol Stawowy
dowódca 1 kompanii strzeleckiej – kpt. Józef Grcar
dowódca 2 kompanii strzeleckiej – por. Michał Boruc
dowódca 3 kompanii strzeleckiej – por. rez. Edward Stachak
dowódca 1 kompanii cekaemów – por. Sergiusz Kapura
II batalion
dowódca II batalionu – mjr Adam Paweł Gruda
adiutant batalionu – NN
dowódca 4 kompanii strzeleckiej – por. Stanisław Wzorek
dowódca 5 kompanii strzeleckiej – ppor. rez. Wincenty Sękiewicz
dowódca 6 kompanii strzeleckiej – por. Bolesław Dubicki
dowódca 2 kompanii cekaemów – por. Aleksander Burnatowicz († 21 VIII 1942, KL Auschwitz)
III batalion
dowódca III batalionu – mjr piech. Stefan Kazimierz Mayer
adiutant batalionu – ppor. rez. Tadeusz Bartosik
dowódca 7 kompanii strzeleckiej – kpt. Antoni Tomaszewski
dowódca 8 kompanii strzeleckiej – por. Władysław Smrokowski
dowódca 9 kompanii strzeleckiej – por. Tadeusz Paolone
dowódca 3 kompanii cekaemów – por. rez. Władysław Szumikowski
Pododdziały specjalne
dowódca kompanii przeciwpancernej – por. Wojciech Kania
dowódca plutonu artylerii piechoty – por. Walery Zacharzewski
dowódca kompanii zwiadowców – ppor. Franciszek Szyndlar
dowódca kompanii technicznej – NN
dowódca plutonu pionierów – por. Antoni Bydłoń
dowódca plutonu przeciwgazowego – por. Roman Zaczyński
Żołnierze 4 pułku strzelców podhalańskich – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy zamordowanych oficerów są dostępne na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.
Symbole pułku
Sztandar
Nadanie sztandaru oraz zatwierdzenie jego wzoru zostało zapisane w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. z 1924, nr 37, poz. 544. Sztandar, ufundowany przez społeczeństwo powiatu cieszyńskiego, został wręczony pułkowi przez generała dyw. Mieczysława Kulińskiego w Cieszynie 5 października 1924 roku.
Wrześniowe losy sztandaru
W dniu 1 września sztandar znajdował się na wozie kancelarii pułku pod opieką kwatermistrza kpt. Szczepana Orłowskiego oraz płatnika kpt. Władysława Kronholda.
Na odcinku Cieszyn-Bielsko sztandar i kasę przepakowano do prywatnego samochodu osobowego.
W czasie bitwy pod Tomaszowem sztandar był w grupie taborowej pułku. Po przegranych walkach, późnym wieczorem 20 września, grupa kwatermistrza pułku nocowała na skraju wsi o nieustalonej nazwie. Zagrożeni okrążeniem żołnierze zakopali sztandar, ale w wyniku dalszych działań dostali się do niemieckiej niewoli. Po wojnie sztandaru nie odnaleziono.
Odznaka pułkowa
Odznaka została zatwierdzona w Dzienniku Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 23, poz. 285 z 31 lipca 1931 roku. Ma ona formę okrągłej, granatowo emaliowanej tarczy otoczonej srebrnym wieńcem laurowo-jedlinowym. Na tarczy znajduje się swastyka emaliowana na biało, na którą wpisano numer i inicjały 4 PSP. W centralnym punkcie krzyża umieszczono godło wz. 1927, a na tarczy widnieje słońce z promieniami. Na rewersie odznaki znajdują się nazwy pól bitewnych: SZELECHOWO 27 III 1920, WOŁKOWIŃCE, BAR 26 IV 1920, INDURA – 24 IX 1920, OBUCHOWO – 26 IX 1920 oraz data i miejsce powstania pułku: LURE – 26 V 1919. Odznaka składa się z dwóch części – oficerskiej, wykonanej w srebrze, emaliowanej, połączonej czterema nitami, z numeracją na rewersie. Wymiary odznaki wynoszą 38 mm, a wykonanie zrealizował Adam Nagalski w Warszawie.
Upamiętnienie
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2020-03-31].
Szymon Datner: Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II wojnie światowej. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1961. Brak numerów stron w książce.
Stawowy Karol, Z ziemi włoskiej do polskiej, „Kalendarz Cieszyński 1988”, Cieszyn 1987, s. 61–65.
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Władysław Legutko: Zarys historji wojennej 4-go pułku strzelców podhalańskich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Jednodniówka 4 Pułku Strzelców Podhalańskich w Cieszynie w dniu święta pułkowego i poświęcenia chorągwi, 1924 (5.10). Cieszyn: 1924. Brak numerów stron w książce.
Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932, s. 618.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939; Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Paweł Sulich: Wielka księga piechoty polskiej 1918–1939. 21 Dywizja Piechoty Górskiej. Warszawa: Edipresse Polska SA, 2018. ISBN 978-83-7945-613-0.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
Linki zewnętrzne
Militaria Cieszyn