4 Pułk Strzelców Granicznych
4 Pułk Strzelców Granicznych to jednostka organizacyjna Strzelców Granicznych w II Rzeczypospolitej.
Geneza
Początek 4 pułku Strzelców Granicznych stanowił szwadron Straży Pogranicznej utworzony z ochotników. Szwadron zainaugurowano w 1918 roku w Zagłębiu Dąbrowskim, po rozbrojeniu niemieckich oddziałów. Następnie oddział został przeniesiony do Aleksandrowa Kujawskiego, gdzie na jego podstawie sformowano 4 samodzielny dywizjon Straży Granicznej. Dowództwo dywizjonu miało swoją siedzibę we Włocławku, a dowództwo 1 szwadronu w Aleksandrowie Kujawskim. 1 szwadron rozwinął swoje placówki od Wisły do Zakrzewa, natomiast 2 szwadron utworzono w Aleksandrowie. Dowódcą pułku mianowano rotmistrza Bronisława Orzanowskiego, kwatermistrzem był porucznik Leonard Tirbach, adiutantem porucznik Józef Wosik, dowództwo 1 szwadronu objął kapitan Adam Laszuk, a 2 szwadronu kapitan Sękowski.
15 marca 1919 roku samodzielny dywizjon Straży Granicznej został włączony do 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej jako jego 1 dywizjon. Utworzono dodatkowe sześć szwadronów, z których dwa przydzielono do 1 dywizjonu. 2 dywizjon pułku przeniósł się na wschodni brzeg Wisły do Lipna.
Dowództwo 3 pułku WSG oraz 1 dywizjon stacjonowały we Włocławku, podczas gdy szwadrony 1., 2., 3. i 4. znajdowały się w Aleksandrowie, a 2 dywizjon z własnymi szwadronami w Lipnie. Dowództwo pułku sprawował pułkownik Habich, adiutantem był porucznik Korolec, a 1 dywizjonem dowodził rotmistrz Orzanowski, natomiast 2 dywizjonem major Sokołowski. W celu wzmocnienia odcinka pułkowego z Włocławka do Aleksandrowa, do oddziału dołączył II batalion 31 pułku piechoty.
13 lipca 1919 roku 3 szwadron pułku został wysłany do Warszawy, gdzie stał się podstawą dla nowo formowanego 1 samodzielnego dywizjonu Strzelców Granicznych. W lecie I/3 pułku WSG został wydzielony i przekształcony w 2 samodzielny dywizjon Wojskowej Straży Granicznej, rozlokowany po obu stronach Wisły wzdłuż granicy pruskiej. Dowództwo 2 dywizjonu stacjonowało we Włocławku, 1 szwadron znajdował się w Aleksandrowie, 2 szwadron w Służewie, a 3 i 4 szwadrony na prawym brzegu Wisły.
Od jesieni 1919 roku dywizjon wszedł w skład Frontu Mazowieckiego gen. Józefa Hallera, współpracując z baonem marynarki, 1 instrukcyjnym pułkiem Armii gen. Hallera oraz dwoma pociągami pancernymi, tworząc grupę operacyjną pod francuskim dowództwem. W listopadzie przydzielono do grupy 1. i 12 pułk ułanów.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Po rewindykacji Pomorza, 2 samodzielny dywizjon wydzielono spod dowództwa Frontu Mazowieckiego, przeniesiono do Aleksandrowa, a z dniem 1 lutego 1920 roku przekształcono w 4 pułk Strzelców Granicznych. Jego III dywizjon stanowił wcześniejszy batalion wartowniczy. W marcu 1920 roku pułk przeniesiono na Pomorze, gdzie obsadził zachodnią granicę „Korytarza” od granicy DOG „Poznań” do Morza Bałtyckiego. Dowództwo pułku stacjonowało w Świeciu, szwadron szkolny również w Świeciu, I dywizjon z szwadronami w Kościerzynie, II dywizjon w Chojnicach, a III dywizjon w Wejherowie.
W końcu lipca 1920 roku zluzowano z granicy szwadrony o numeracji nieparzystej, które miały zostać przetransportowane na front polsko-bolszewicki. Ostatecznie wysłano jedynie pod Mławę kombinowany pieszy szwadron pod dowództwem podporucznika Zygmunta Chocieja.
Na początku stycznia 1921 roku pułk został rozwiązany. Konny szwadron z trębaczami pod dowództwem podporucznika Czyrsznica przetransportowano do 11 pułku Strzelców Granicznych, szeregowi zostali przeniesieni do baonów i szwadronów zapasowych, a oficerowie oddani do dyspozycji departamentów broni Ministerstwa Spraw Wojskowych.
Służba graniczna
27 marca 1920 roku pododdziały 4 pułku Strzelców Granicznych wspólnie z 3/VIII batalionem wartowniczym obsadzały zachodnią granicę OGen. „Pomorze”. Dowództwo pułku miało stacjonować w Tucholi.
Zgodnie z rozkazem operacyjnym nr 2 DOG „Pomorze” z 5 kwietnia 1920 roku, 4 pułk objął odcinek graniczny Kaminitz – Sypniewo o długości około 222 kilometrów. W tym czasie dowództwo pułku znajdowało się w Świeciu. Rozkaz o dyslokacji do Tucholi nie został zrealizowany z powodu braku odpowiednich koszar.
Baraki przeznaczone dla dowództwa i szwadronu szkolnego okazały się pomieszczeniami dla jeńców.
I dywizjon rozpoczął służbę graniczną 6 kwietnia 1920 roku, obejmując odcinek 117 kilometrów od Kamienitz do Borowego Młyna, podlegając pod względem taktycznym dowództwu 63 pułku piechoty. Granica na odcinku dywizjonu przebiegała głównie przez teren leśny. Odcinki 2 i 3 szwadronu były wytyczone i oznakowane przez Komisję Graniczną, podczas gdy na pozostałych odcinkach brakowało oznaczeń. Długość odcinków szwadronowych wynosiła od 20 do 25 kilometrów, a 4 szwadron ochraniał odcinek o długości około 43 kilometrów. Na obszarze dywizjonu znajdowały się dwie komory celne w Lipuszu i Wygodzie. Dowództwo dywizjonu miało siedzibę w Kościerzynie. Szwadrony rozlokowały się w dużych wsiach, a plutony zakwaterowano w izbach gospodarczych, które zorganizowały wartownie. Łączność utrzymywano przy pomocy aparatów telefonicznych, w relacji dywizjon – szwadron korzystano z telefonii państwowej, a do plutonów docierały kable polowe.
II dywizjon rozpoczął służbę graniczną 10 kwietnia 1920 roku na odcinku od Borowego Młyna do Sypniewa, podlegając taktycznie dowódcy 48 pułku piechoty. Jego sztab rozmieścił się w Chojnicach, a dowództwa szwadronów w większych wsiach. Granica na odcinku 5 i 6 szwadronu biegła przez jezioro Muskendorfskie i rzekę Brdę. Posterunki, oprócz ubezpieczenia lądowego, organizowały patrole wodne łódkami.
Na podstawie rozporządzenia MSWojsk. z 13 listopada 1920 roku nakazano zluzowanie kolejnych pułków Strzelców Granicznych.
4 pułk Strzelców Granicznych, pełniący służbę na granicy zachodniej od Bałtyku do granicy DOG „Poznań”, oraz batalion morski ochraniający granicę morską, został zluzowany przez trzy bataliony wartownicze: nr 2/I z siedzibą dowództwa w Chojnicach, nr 4/I w Kościerzynie oraz nr 1/VIII z Wejherowa.
Wydarzenia
26 kwietnia 1920 roku Niemcy zmusili żołnierzy 7 szwadronu z wartowni Witkowo do wycofania się z zajmowanych pozycji do Witkowa. Tam zorganizowano ostateczną obronę, a ogniem karabinu maszynowego zmuszono napastników do odstąpienia. W wyniku potyczki jeden polski żołnierz odniósł rany. Niemcy żądali wycofania się wojsk polskich z Witkowa oraz przekazania im drogi Witkowo–Dąbrowa.
Żołnierze pułku
Pierwsza obsada personalna pułku:
- dowódca pułku – płk Jan Stankiewicz
- zastępca dowódcy pułku – mjr Bronisław Orzanowski
- adiutant – por. Józef Wosik
- referent oświatowy – ppor. Stefan Marx
- dowódca szwadronu szkolnego – kpt. Stefan Lityński (wcześniej rtm. Roman Węgłowski)
- dowódca 1 dywizjonu – mjr Juliusz Manżett
- dowódca 1 szwadronu – por. Jerzy Berberjusz
- dowódca 2 szwadronu – rtm. Augustyn Skoryna
- dowódca 3 szwadronu – ppor. Zygmunt Majewski
- dowódca 4 szwadronu – por. Jan Szyndler
- dowódca 2 dywizjonu – mjr Włodzimierz Zajgert
- dowódca 5 szwadronu – por. Adolf Regulski
- dowódca 6 szwadronu – rtm. Aleksander Obertyński
- dowódca 7 szwadronu – rtm. Wacław Sękowski
- dowódca 8 szwadronu – por. Leon Grzymalski
- dowódca III dywizjonu – mjr Nowakowski
- dowódca 9 szwadronu – por. Wiktor Lewicki
- dowódca 10 szwadronu – por. Witold Nackiewicz
- dowódca 11 szwadronu – ppor. Edmund Kuchciaki
- dowódca 12 szwadronu – ppor. Emil Nikiel
Struktura organizacyjna
Rozmieszczenie pułku w kwietniu 1920 roku:
- dowództwo pułku – Świecie
- I dywizjon – Kościerzyna
- 1 szwadron – Sierakowice
- 2 szwadron – Parchów
- 3 szwadron – Lipusz
- 4 szwadron – Przymusowice
- II dywizjon – Chojnice
- 5 szwadron – Zielona Chocina
- 6 szwadron – Chojnice
- 7 szwadron – Bonsteten
- 8 szwadron – Lutaw
Przekształcenia
I dywizjon 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej → 2 samodzielny dywizjon Wojskowej Straży Granicznej (do 1 II 1920) → 4 pułk Wojskowej Straży Granicznej (do III 1921) → 4 pułk Strzelców Granicznych ↘ rozformowany
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Henryk Dominiczak: Granica polsko–niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4.
Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne. Dokumenty organizacyjne. Wybór źródeł. T. 1. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-84-6.
Materiały dotyczące przeformowania i rozformowania oddziałów Strzelców Granicznych 1920–1921 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
Wykazy imienne 3 pułku Strzelców Granicznych → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
Dyslokacja oddziałów Strzelców Granicznych 1920–1921 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.15/86.)
