4 Pułk Saperów (4 psap) to jednostka saperów Wojska Polskiego, działająca w czasie II Rzeczypospolitej.
Był to pułk (batalion) wojskowy, który funkcjonował w okresie pokoju, realizując zadania mobilizacyjne, organizacyjne oraz szkoleniowe. Jego siedziba znajdowała się w Sandomierzu. W 1939 roku, po zmobilizowaniu jednostek zgodnie z planem mobilizacyjnym, pułk został rozwiązany.
Historia pułku
4 Pułk Saperów został utworzony 1 czerwca 1921 roku w Sandomierzu w wyniku połączenia dwóch oddziałów wojennych: VII batalionu saperów pod dowództwem kpt. Henryka Czyża oraz X batalionu saperów pod dowództwem kpt. Emila Strumińskiego, a także nowo powstałego XXVI batalionu saperów dowodzonego przez kpt. Tadeusza Garczyńskiego i żołnierzy 4 zapasowego batalionu saperów. Dowództwo pułku zorganizowano z Szefostwa Inżynierii i Saperów 4 Armii.
Do najważniejszych prac pokojowych realizowanych przez 4 psap należały:
- Budowa mostu na Wiśle w 1920 roku,
- Odbudowa mostu w Ulanowie nad Sanem w latach 1924 (długość 229 m, wysokość jezdni 5,5 – 6 m),
- Budowa mostu na rzece Trupień w Słupcu w 1927 roku (długość 42 m, drogi dojazdowe wynoszące 789 m),
- Budowa drogi łączącej Słupce z Daleszycami w 1927 roku,
- Budowa dziesięciotonowego mostu na rzece Łęg w Jamnicy w 1927 roku (długość 40 m, drogi dojazdowe o długości 380 m),
- Naprawa drogi między Jamnicą a Zbydniowem na odcinku 8 km w 1927 roku.
19 maja 1927 roku Minister Spraw Wojskowych, marszałek Polski Józef Piłsudski, ustanowił i zatwierdził dzień 15 sierpnia jako święto pułkowe. Pułk obchodził swoje święto w rocznicę wręczenia chorągwi w 1924 roku, a później 27 października, w rocznicę sformowania najstarszej kompanii – samodzielnej kompanii inżynieryjnej 4 Dywizji Strzelców Polskich w 1918 roku.
W 1929 roku jednostka została przekształcona w 4 batalion saperów.
W niedzielę 28 grudnia 1930 roku na rynku sandomierskim odbyło się uroczyste pożegnanie batalionu, w którym uczestniczyły władze miasta i powiatu. Dowódca batalionu, ppłk Stefan Langner, wręczył odznaki pamiątkowe biskupowi Włodzimierzowi Jasińskiemu, staroście sandomierskiemu Stanisławowi Gliszczyńskiemu, burmistrzowi Janowi Wojcieszko oraz nauczycielowi Szelestowi. Następnego dnia batalion został przetransportowany do Przemyśla.
W styczniu 1939 roku 4 batalion saperów został ponownie przekształcony w 4 pułk saperów.
Mobilizacja 1939
4 Pułk Saperów był jednostką odpowiedzialną za mobilizację. W 1939 roku, zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, sformował następujące jednostki saperów liniowych:
W mobilizacji alarmowej:
- Batalion saperów typ IIb nr 50 dla Armii „Łódź”,
- Batalion motorowy saperów nr 90 dla 10 BK,
- 22 batalion saperów dla 22 DP,
- Rezerwowa kompania saperów nr 141 dla Armii „Kraków”,
- Rezerwowa kompania saperów nr 142 dla Armii „Kraków”,
- Rezerwowa kompania saperów nr 143 dla Armii „Kraków”,
- Pluton mostowy 4-tonowy nr 50 dla Armii „Łódź”,
- Komenda parku saperskiego nr 101,
- Pluton parkowy saperów nr 101.
W I rzucie mobilizacji powszechnej:
- 5 batalion saperów dla 5 DP,
- 24 batalion saperów dla 24 DP,
- 46 batalion saperów dla 36 DP (rezerwa),
- Rezerwowa kompania saperów nr 144 dla Armii „Łódź”,
- Rezerwowa kompania saperów nr 145 dla Armii „Łódź”,
- Rezerwowa kompania saperów nr 146 dla Armii „Łódź”,
- Pluton parkowy saperów nr 102,
- Pluton parkowy saperów nr 103,
- Lekka kolumna pontonowa typ I nr 141,
- Lekka kolumna pontonowa typ II nr 141,
- Dowództwo Grupy Fortyfikacyjnej nr 2 dla Armii „Karpaty”.
W II rzucie mobilizacji powszechnej:
- Kompania marszowa saperów nr 41,
- Ośrodek Zapasowy Saperów nr 4.
Żołnierze 4 Pułku Saperów
Dowódcy pułku / batalionu
- ppłk Wacław de Lippe Lipski (18 IV 1921 – 21 XII 1922),
- ppłk sap. Kazimierz Możdżeń (p.o. 21 XII 1922 – 26 V 1926),
- ppłk sap. Adam Bobrowski (p.o. 26 V 1926 – 14 XII 1927),
- ppłk dypl. sap. inż. Henryk Bagiński (14 XII 1927 – 23 VIII 1929),
- mjr / ppłk sap. Stefan Langner (23 XII 1929 – 28 XI 1934),
- ppłk sap. Tadeusz Bisztyga (28 XI 1934 – IX 1939).
Zastępcy dowódcy pułku / batalionu (od 1938 roku – I zastępca dowódcy batalionu)
- mjr sap. Ignacy Landau (1 IX 1923 – 11 I 1924),
- mjr SG Konrad Pokorny-Ruszczyc (1 XI 1924 – 12 IV 1926),
- mjr Bronisław Karol Zrogowski (od 25 X 1926),
- mjr sap. Marian Kaufer (1928 – 20 IX 1930),
- mjr sap. Stanisław Perko (1 IV 1931 – 28 VI 1933),
- mjr sap. Tadeusz Bisztyga (28 VI 1933),
- mjr sap. Jan Nepomucen Gustowski (II z-ca d-cy/kwatermistrz – 1939).
Kawalerowie Virtuti Militari
Żołnierze pułku, którzy zostali odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari.
Obsada personalna w 1939 roku
Organizacja pokojowa i obsada personalna pułku w marcu 1939 roku:
- Dowódca pułku – ppłk Tadeusz Bisztyga,
- I zastępca dowódcy pułku – ppłk dypl. Tadeusz Teodor Henryk Kozłowski,
- Adiutant – kpt. Janusz Stypułkowski,
- Oficer sztabowy do spraw wyszkolenia – por. Józef Alfred Irzykowski,
- Lekarz medycyny – kpt. lek. dr Karol Zawisza,
- II zastępca dowódcy (kwatermistrz) – mjr Jan Nepomucen Gustowski,
- Oficer mobilizacyjny – kpt. Łapkowski Leon,
- Zastępca oficera mobilizacyjnego – por. Krupiński Gracjan,
- Oficer administracyjno-materiałowy – por. Gajewski Seweryn,
- Oficer gospodarczy – kpt. int. Zaleski,
- Dowódca kompanii gospodarczej – kpt. Kazimierz Wierzchowski,
- Oficer żywnościowy – vacat,
- Komendant parku – kpt. Edward Paweł Michałowski,
- Zastępca komendanta – kpt. Tadeusz Rzepecki,
- Oficer techniczny – por. Tytus Sasim,
- Dowódca kompanii kursu pionierów – kpt. kontr. Walerian Cheładze,
- Dowódca plutonu – ppor. rez. pdsc. Chojnacki Czesław,
- Dowódca plutonu – ppor. rez. pdsc. Rubel Włodzimierz Roman,
- Dowódca I batalionu – mjr Jan Dorantt,
- Dowódca 1 kompanii – por. Kazimierz Bilski,
- Dowódca plutonu – ppor. Machciński Wiesław Antonii,
- Dowódca plutonu – ppor. Zięba Edward,
- Dowódca 2 kompanii – por. Moroniewicz Kazimierz,
- Dowódca plutonu – ppor. Kozłowski Jerzy Andrzej,
- Dowódca 3 kompanii – por. Koryl Jan,
- Dowódca plutonu mechanicznego – por. Łukasik Mieczysław Stefan,
- Dowódca II batalionu – mjr Tadeusz Leon Chlebowski,
- Dowódca 4 kompanii – kpt. dypl. Ryszard Małaszkiewicz (do 26 VIII 1939),
- Dowódca plutonu – por. Kaczmarek Teodor,
- Dowódca plutonu – por. Wawrzyński Janusz Antoni,
- Dowódca plutonu – ppor. Bolimowski Bolesław,
- Dowódca plutonu – ppor. Ćwikliński Jerzy Adam Karol,
- Dowódca plutonu – ppor. Kropiwnicki Bogusław Tadeusz,
- Dowódca 5 kompanii – kpt. Piasecki Jan,
- Dowódca plutonu – ppor. Mucha Jan,
- Dowódca plutonu – ppor. rez. pdsc. Benon Edmund Łastowski,
- Dowódca 6 kompanii – kpt. Szartowski Stefan,
- Dowódca plutonu – ppor. Materna Edmund,
- Dowódca plutonu – ppor. rez. pdsc. Lejtner Henryk Teofil.
Oddelegowani na kurs
- por. Krauss Franciszek Cezar,
- por. Ochalik Franciszek Zdzisław,
- ppor. Mayer Kazimierz Józef Wincent.
Żołnierze batalionu – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy zamordowanych można znaleźć na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.
Symbole pułku
Sztandar pułku
15 sierpnia 1924 roku, po mszy świętej, Prezydent Rzeczypospolitej wręczył dowódcy pułku chorągiew, którą ufundowało społeczeństwo ziemi sandomierskiej.
Wojenne losy sztandaru opisane są w dwóch notatkach. W relacji z Banknock znajduje się zapis, że „4 Pułk Saperów – adiutant pułku kpt. Janusz Stypułkowski przewiózł sztandar we wrześniu 1939 roku na Węgry, skąd drogą dyplomatyczną wysłano go do Francji”. W meldunku kpt. J. Stypułkowskiego z maja 1940 roku, adresowanym do dowódcy saperów w sztabie Naczelnego Wodza w Paryżu, odnotowano: „Melduję, że powierzony mi sztandar 4 psap z Przemyśla, jako adiutantowi, przewiozłem przez granicę na Węgry, przechowując w obozie internowanych w walizce do dnia 19 XII 1939. Następnie, na skutek nadarzającej się sposobności, przewiozłem go do Budapesztu, przekazując do Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej, attaché wojskowemu, wraz z okuciami i pokrowcem oraz pieczątkami metalowymi 4 baonu saperów, z prośbą o przekazanie do Francji. Na dowód dostarczenia posiadam imienne potwierdzenie podpisane przez ppłk. dypl. Jana Emisarskiego. Janusz Stypułkowski, kapitan saperów, Carpiegne, dn. 6 V 1940”. Sztandar został ewakuowany z Francji do Wielkiej Brytanii. Obecnie sztandar 4 psap znajduje się w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.
Odznaka pamiątkowa
9 października 1928 roku Minister Spraw Wojskowych zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 4 psap. Odznaka składa się z laurowo-dębowego wieńca, na który nałożono biało emaliowany równoramienny krzyż z kulkami na końcach ramion. W centrum krzyża znajduje się medalion z cyfrą 4. Odznaka była trzyczęściowa – oficerska, wykonana ze srebra, z numerem na rewersie. Jej wymiary wynoszą 37×37 mm. Wykonawcą odznaki był Wincenty Wabia-Wabiński z Warszawy.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
[ppor. Jan Mucha], zestaw 30 listów z Oflagu VII-A Murnau (1940–1945), [w:] Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, sygn. [w oprac.].
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Tadeusz Kozłowski: Zarys historii wojennej 4-go Pułku Saperów. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1932, seria: Zarys historii wojennej formacji polskich 1918–1920.
Zdzisław Józef Cutter: Saperzy II Rzeczypospolitej. Warszawa [etc.]: Pat, 2005. ISBN 83-921881-3-6.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 83-204-3299-5.
Tadeusz Banaszek. Garnizon Sandomierz w latach 1918–1939. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 4 (237), 2011. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.