4 Pułk Lotniczy – jednostka lotnicza Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
4 Pułk Lotniczy został utworzony w maju 1924 roku na lotnisku w Toruniu, będąc kontynuacją Toruńskiej Szkoły Obserwatorów Lotniczych.
Na przełomie lat 1923 i 1924 zmieniła się koncepcja szkolenia zarówno pilotów, jak i obserwatorów. Wprowadzono tendencje unifikacyjne, które skupiały się na wszechstronności szkolonego personelu lotniczego. W wyniku tych zmian postanowiono zreformować dotychczasowy system szkolenia, co skutkowało likwidacją wielu istniejących szkół, w tym Toruńskiej Szkoły Obserwatorów. Zamiast niej powstał 4 Pułk Lotniczy, którego pierwszym dowódcą został płk pil. Roman Florer, dotychczasowy komendant szkoły.
Organizacja pułku trwała przez cały 1924 rok. W planach było utworzenie dwóch dywizjonów wywiadowczych, złożonych z dwóch eskadr każdy (41, 42, 43 i 44 eskadra). Z powodu braku sprzętu, eskadry otrzymały samoloty, które pozostały po Szkole, a pierwszy personel składał się z instruktorów tejże szkoły.
25 czerwca 1924 roku w Centralnej Szkole Strzelniczej w Toruniu miało miejsce pierwsze w Polsce strzelanie przeciwlotnicze do rzeczywistego celu. Rękaw był ciągnięty na 300 m za samolotem pilotowanym przez sierż. Jana Krajewskiego z 4 Pułku Lotniczego, którego obserwatorem był por. Jan II Wajda. Niestety, obaj członkowie załogi zginęli później w tragicznych okolicznościach: porucznik Wajda 27 października 1924 roku w Biedrusku, a sierżant Krajewski 24 lutego 1927.
Na wiosnę 1925 roku pułk wzbogacił się o nowe samoloty Potez XXV. W 1926 roku miały miejsce kolejne zmiany organizacyjne. Utworzono 116 eskadrę myśliwską, która szybko została przemianowana na 142 eskadrę. 44 eskadra zmieniła nazwę na 115 eskadrę myśliwską, a następnie na 141 eskadrę myśliwską. 43 eskadra została rozwiązana. Dodatkowo, eskadry obserwacyjne wzbogacono o nowe samoloty, a eskadra myśliwska otrzymała Blériot-SPAD S.61C1. W latach 1926–1930 nastąpiła rozbudowa garnizonu lotniczego w Toruniu, który stał się główną siedzibą pułku aż do 1939 roku.
Wiosną 1929 roku pułk włączono do 2 Grupy Aeronautycznej. Dwa lata później, po likwidacji tej grupy, pułk został podporządkowany dowódcy 1 Grupy Aeronautycznej. 1 stycznia 1936 roku pułk wszedł w skład 3 Grupy Aeronautycznej, która w tym samym roku została przekształcona w 3 Grupę Lotniczą, w której pozostał aż do 1939 roku.
Na wiosnę 1939 roku Sztab Lotniczy, w oparciu o wytyczne gen. bryg. Józefa Zająca, zmienił założenia planu rozbudowy lotnictwa wojskowego, zatwierdzonego w 1937 roku przez Komitet do Spraw Uzbrojenia i Sprzętu. Zgodnie z nowymi ustaleniami, organizacja 4 Pułku Lotniczego z dnia 1 kwietnia 1942 miała przedstawiać się następująco:
jedna eskadra rozpoznawcza z 10 samolotami PZL-46 „Sum”,
jeden dywizjon obserwacyjny z dwiema eskadrami – 21 samolotami LWS-3 „Mewa”,
jeden dywizjon myśliwski z dwiema eskadrami – 22 samolotami nieustalonego typu, prawdopodobnie PZL-50 „Jastrząb”, PZL-45 „Sokół”, francuskimi Morane-Saulnier MC-406, brytyjskimi Hawker „Hurricane” lub innymi.
Struktura organizacyjna pułku
Mobilizacja w sierpniu 1939 roku
W sierpniu 1939 roku przeprowadzono mobilizację alarmową, w wyniku której istniejące eskadry lotnicze zostały uzupełnione do etatów wojennych, zorganizowane zostały pododdziały służb oraz baza lotnicza. Po zakończeniu mobilizacji, 4 Pułk Lotniczy został zlikwidowany.
Pododdziały wystawione przez 4 Pułk Lotniczy w trakcie mobilizacji alarmowej 1939 roku:
- III/4 dywizjon myśliwski
- 141 Eskadra Myśliwska
- 142 Eskadra Myśliwska
- 41 Eskadra Rozpoznawcza
- 42 Eskadra Rozpoznawcza
- 43 Eskadra Towarzysząca
- 46 Eskadra Towarzysząca
- pluton łącznikowy nr 7
- pluton łącznikowy nr 8
- 24 kompania obsługi węzła lotnisk
- 24 kolumna samochodów ciężarowych lotnictwa
- 24 pluton telefoniczny lotnictwa bombowego
- 5 kompania lotniskowa (dowództwo, 81, 82, 83 pluton wartowniczy lotniskowy, 81, 82 pluton lotniskowy)
- pluton półstały artylerii przeciwlotniczej 40 mm nr 881 – por. obs. L. Kozłowski
- pluton półstały artylerii przeciwlotniczej 40 mm nr 882 – por. kpt. obs. W. Malinowski
- 81 stacja meteorologiczna
- 166 samodzielny patrol meteorologiczny
- 4 pododdział portowy
- 1 ruchomy park lotniczy
- Baza Lotnicza nr 4 – mjr Adam Sheybal (dowództwo, kwatermistrzostwo, kompania wartownicza, dywizjon szkolny [eskadra szkolna i eskadra treningowa], eskadra zapasowa, oddział portowy z kompanią portową, 2 parki lotnicze)
Kadra pułku
Dowódcy pułku
- płk pil. Roman Florer (1 V 1924 – 10 IV 1925 → komendant Oficerskiej Szkoły Lotniczej)
- ppłk Jan Kieżun (5 X 1925 – 23 XII 1926 → dyspozycja II wiceministra spraw wojskowych)
- ppłk pil. August Menczak (II 1927 – I 1931 → dyspozycja dowódcy OK VIII)
- ppłk obs. Władysław Eugeniusz Heller (23 I 1931 – 20 IV 1934 → II zastępca szefa Departamentu Aeronautyki MSWojsk)
- płk dypl. pil. inż. Stanisław Kuźmiński (IV 1934 – V 1936 → komendant Wyższej Szkoły Lotniczej)
- płk Bolesław Stachoń (V 1936 – VIII 1939 → dowódca Lotnictwa i OPL Armii „Pomorze”)
Zastępcy dowódcy pułku
- ppłk obs. Władysław Franciszek Bielawski (1 V – 5 XI 1924 → 1 plot)
- mjr / ppłk pil. Piotr Abakanowicz (5 XI 1924 – 1 IV 1925 → zastępca dowódcy 3 plot.)
- ppłk pil. August Menczak (1 IV 1925 – II 1927 → dowódca 4 plot.)
- mjr Maksymilian Kowalewski (od 27 IV 1929)
- ppłk pil. Stanisław Skarżyński (1938 – 1939)
Żołnierze pułku – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy zamordowanych można znaleźć na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.
Odznaka pułkowa i znaki na samolotach
Odznaka została zatwierdzona w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr 3, poz. 18 z dnia 26 marca 1934 roku.
Jednoczęściowa odznaka o wymiarach 44×41 mm, wykonana ze srebra, przedstawia stylizowany krzyż. W centrum znajduje się wizerunek gryfa pomorskiego. Na ramionach krzyża umieszczono numer i inicjały 4 PL.
Na rewersie znajduje się próba srebra oraz imiennik grawera WG. Odznaki wytwarzał Wiktor Gontarczyk z Warszawy.
Wersje odznaki:
- bita z kontrą, wykonana przez Jana Knedlera z Warszawy
- z nakładką, rewers gładki, wykonana przez Adama Nagalskiego z Warszawy
- wykonana w białym metalu, rewers bez sygnatur.
Znaki na samolotach pułku w latach 1927–1932
Regulaminowe tło pod godło eskadr 4 Pułku Lotniczego obowiązujące od 1932 roku oraz godła „zwierzęce” eskadr.
Umieszczana pod skrzydłem litera identyfikacyjna 4 Pułku Lotniczego.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
Tomasz Kowalski: Godło i barwa w lotnictwie polskim 1918–1939. Toruń: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1981. ISBN 978-83-206-0149-7.
Jerzy Bogdan Cynk: Siły lotnicze Polski i Niemiec. Wrzesień 1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0686-1.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Kazimierz Sławiński: Lotnisko toruńskie 1920-1945. T. 20. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1983, seria: Biblioteczka Skrzydlatej Polski. ISBN 83-206-0378-1.
Ku Czci Poległych Lotników Księga Pamiątkowa. Marian Romeyko (red.). Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika Poległych Lotników, 1933.