4 pułk artylerii ciężkiej (4 pac)
4 pułk artylerii ciężkiej (4 pac) był oddziałem artylerii ciężkiej Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Pułk został utworzony w sierpniu 1921 roku z połączenia 10 Kaniowskiego dywizjonu artylerii ciężkiej oraz 7 dywizjonu artylerii ciężkiej. Obie jednostki brały udział w walkach podczas konfliktów polsko-ukraińskich oraz w wojnie polsko-bolszewickiej. W czasie międzywojennym stacjonował w garnizonach w Łodzi, a jego II dywizjon w Tomaszowie Mazowieckim (wcześniej w Częstochowie). Pułk był podporządkowany dowódcy 4 Grupy Artylerii. W czasie działań wojennych, pułk zmobilizował cztery 2-bateryjne dywizjony artylerii ciężkiej dla 7., 10., 26. i 29 Dywizji Piechoty, a później dwa 3-bateryjne dywizjony 4 pac. W kampanii wrześniowej, I dywizjon wraz z dowództwem pułku uczestniczył w obronie stolicy, natomiast II dywizjon, działając w składzie Armii „Łódź”, wspierał 30 Dywizję Piechoty, a następnie brał udział w obronie twierdzy Modlin.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Po przejściu artylerii na stan pokojowy, 22 sierpnia 1921 roku powstał nowy, „pokojowy” 4 pułk artylerii ciężkiej. W jego skład weszły wojenne jednostki: 10 Kaniowski dywizjon artylerii ciężkiej (I dywizjon) oraz 7 dywizjon artylerii ciężkiej (II dywizjon).
17 września dowództwo nad nowym pułkiem objął dotychczasowy dowódca 7 dac, ppłk Witold Konczakowski. 16 października 7 dac został oficjalnie przemianowany na II/4 pac, a następnie przetransportowany do Częstochowy, gdzie stanowił oddział detaszowany. 23 października do Łodzi przybyła kadra baterii zapasowej 7 dac, która po połączeniu z kadrą baterii zapasowej 10 dac utworzyła kadrę baterii zapasowej 4 pac. Tego samego dnia z Częstochowy do Łodzi przybył także 10 dywizjon artylerii ciężkiej, który został przemianowany na I dywizjon 4 pułku artylerii ciężkiej.
Wojenne oddziały, które tworzyły „pokojowy” 4 pac, poniosły straty w postaci 4 oficerów i 44 szeregowych poległych oraz zmarłych, a 2 dodatkowych oficerów i wielu szeregowych zostało rannych. Za swoje czyny bojowe 5 żołnierzy otrzymało Ordery Virtuti Militari V klasy, a kolejnych 18 odznaczono Krzyżami Walecznych.
4 pac w garnizonach
Zakwaterowanie
Jesienią 1921 roku dowództwo pułku zostało ulokowane w koszarach przy ul. 6 Sierpnia w Łodzi. Tam również zakwaterowano kadrę baterii zapasowej oraz baterie I dywizjonu. W Łodzi od 1925 roku stacjonował również III dywizjon, który zajmował koszary przy ul. Leszno. II dywizjon stacjonował w Częstochowie. Warunki bytowe w koszarach w Łodzi były określane jako dobre; żołnierskie sale były suche, jasne i ciepłe. Jednak stajnie, przekształcone z dawnych magazynów, były zbyt ciemne i miały słabą wentylację. II dywizjon w Częstochowie miał gorsze warunki; dzielił koszary z 7 pułkiem artylerii polowej, nie dysponując salami wykładowymi ani świetlicą, a izba chorych była wspólna. Problemem było również zbyt duże oddalenie magazynów, w tym mobilizacyjnych. Magazyny amunicyjne znajdowały się w pobliżu Olsztyna.
W 1934 roku opracowano 7-letni program zmian dyslokacyjnych oddziałów Wojska Polskiego, planując przenieść wszystkie pododdziały 4 pac do Tomaszowa Mazowieckiego do końca 1939 roku. Pierwszy etap budowy koszar w Tomaszowie zakończono w 1935 roku, kiedy II/4 pac został przeniesiony z Częstochowy. Do wybuchu wojny nie udało się jednak zakończyć rozbudowy koszar i magazynów dla łódzkiej części pułku. Koszary tomaszowskie zostały usytuowane w terenie leśnym, co sprzyjało nowoczesnym zasadom biernej obrony przeciwlotniczej. Budynki były rozmieszczone w znacznych odległościach od siebie, a w budynkach mieszkalnych panował wysoki standard, z parkietami na podłogach i nowocześnie umeblowanymi świetlicami. Dywizjon dysponował też warsztatem rusznikarsko-puszkarskim oraz obszernym placem ćwiczeń i nowoczesną strzelnicą.
Święta i uroczystości w 4 pac
Dniem szczególnym dla żołnierzy pułku był dzień święta pułkowego, obchodzonego 15 maja na cześć patronki pułku – św. Zofii. Dzień ten został zatwierdzony przez Kurię Biskupią w 1922 roku, a formalnie ogłoszony w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr 16 z 19 maja 1927, poz. 174. Po raz pierwszy święto pułkowe obchodzono uroczyście w 1924 roku. 14 maja o 10:00 odbyła się msza żałobna w Kościele garnizonowym św. Jerzego w Łodzi, a wieczorem o 20:00 miała miejsce defilada na placu koszarowym. Następnego dnia, 15 maja o 10:30, I dywizjon i szkoła podoficerska ustawiły się na Placu Hallera, a o 11:00 dowódca 4 pac złożył meldunek dowódcy OK IV. Po mszy polowej zorganizowano defiladę oraz obiad dla żołnierzy, a później gry i zabawy dla szeregowych. W 1938 roku zmieniono datę święta pułkowego na 15 czerwca, dla upamiętnienia walki stoczonej przez I dywizjon 7 pułku artylerii ciężkiej pod Horbulewem.
Ważnym wydarzeniem było ufundowanie przez magistrat Łodzi trąbki sygnałowej. 20 stycznia 1929 roku I dywizjon, w składzie dwóch baterii po 2 działa, ustawił się na Placu Hallera, podczas gdy pozostali żołnierze byli w szyku pieszym. Po wręczeniu trąbki, trębacz odegrał „Zawołanie pułku” oraz „Hasło Wojska Polskiego”, a uroczystość zakończyła defilada.
Kultura, oświata i rozrywka
W dużym garnizonie, jakim była Łódź, życie kulturalne było dość zróżnicowane. Już od 1921 roku organizowano darmowe przedstawienia teatralne i kinowe dla żołnierzy. Co sobotę w kinie Popularnym rezerwowano dla 4 pac 60 miejsc. W latach 30. bezpłatne wyjścia do kina zostały ograniczone, ale dzięki porozumieniom między dowództwem 4 pac a zarządami kin Przedwiośnie i Europa, pułk nabywał bilety w cenach ulgowych, które były nagrodą dla najlepszych szeregowych. Pod koniec lat 20. w Łodzi rozpoczęło działalność Wojskowe Kino Oświatowe, gdzie wyświetlano bezpłatne filmy o tematyce propagandowej, oświatowej, historycznej oraz fachowej. 8 marca 1928 roku wszyscy wolni od służby szeregowi uczestniczyli w pokazie filmu pt. „Alkoholizm, seksualizm i jego skutki”.
Dla żołnierzy organizowano również bezpłatne zabawy przez Polski Biały Krzyż. W Tomaszowie Mazowieckim Towarzystwo Gimnastyczne Sokół organizowało popisy gimnastyczno-sportowe. Wiele imprez, skierowanych między innymi do kadry 4 pac, odbywało się w Kasynie Oficerów Załogi Łódzkiej przy Alei Tadeusza Kościuszki 4. W latach 30. dużym zainteresowaniem cieszyły się organizowane w każdą sobotę w Ognisku Oficerskim przy ul. Zielonej 20 rozgrywki Bridge-Tombola. W Częstochowie aktywnie działała sekcja Rodziny Wojskowej, organizująca wykłady i odczyty z zakresu krajoznawstwa, historii i medycyny. Od października 1930 roku w pułku działało Amatorskie Kółko Dramatyczne, w którym brali udział zarówno podoficerowie zawodowi, jak i uzdolnieni szeregowcy. W pułku prowadzono przymusowe nauczanie dla analfabetów, obejmujące program szkoły powszechnej, a także stałe kursy z zakresu spółdzielczości wiejskiej, prowadzone przez nauczycieli ze szkoły handlowej w Tomaszowie. Uczono zasad handlu, księgowości, prawa handlowego i gospodarki magazynowej. W kursach brało udział wielu Ukraińców.
Sport w pułku
Aby poprawić sprawność fizyczną kadry, od października 1932 roku w pułku wprowadzono obowiązkowe zajęcia sportowe. Oficerowie ćwiczyli gimnastykę w czwartki od 8:00 do 9:00, a w soboty zajmowali się szermierką. Podoficerowie natomiast uczestniczyli w obowiązkowej gimnastyce we wtorki od 15:00 do 16:00, a szermierkę ćwiczyli w soboty. W 1933 roku por. Stanisław Kochanowski zajął III miejsce w szpadzie i szabli na szczeblu okręgu korpusu.
Wyniki w zawodach konnych również były zadowalające. 3 listopada 1929 roku por. Władysław Tymiński zajął I miejsce w biegu Świętego Huberta, II miejsce przypadło por. Lucjanowi Zającowi, a VIII miejsce zajął por. Mieczysław Marks. 11 sierpnia 1935 roku drużyna 4 pac zdobyła I miejsce w zespołowym konkursie oficerskim podczas zawodów konnych 4 Grupy Artylerii na lotnisku Wygoda, a indywidualnie III miejsce zajął por. Aleksander Trzepałkowski.
Szkolenie w pułku
W czasie pokoju najważniejszą działalnością pułku było szkolenie, zarówno indywidualne, jak i specjalistyczne. Nauczanie w szkole podoficerskiej stało na wysokim poziomie. 25 lutego 1933 roku szkołę ukończyło 44 elewów w klasie artylerii, z czego 12 uzyskało ocenę bardzo dobrą; w klasie karabinów maszynowych ukończyło 11, w klasie sanitarno-weterynaryjnej 10, a w klasie podkuwaczy 12.
Stan wyszkolenia był kontrolowany przez inspektorów Armii, którzy kilka razy w roku przeprowadzali inspekcje. W grudniu 1929 roku inspekcję w pułku przeprowadził gen. dyw. Leon Berbecki, który stwierdził, że niskie stany osobowe w bateriach uniemożliwiają efektywne szkolenie. Liczba szeregowych pozwalała jedynie na pielęgnację koni oraz służbę wewnętrzną i wartowniczą. Mimo to, podkreślił dobre wyszkolenie indywidualne żołnierzy oraz odpowiednie prowadzenie zajęć w szkole podoficerskiej, a także wzorowe utrzymanie stajni.
W latach 1936-1937 inspekcję przeprowadzał gen. Juliusz Rómmel, który ocenił, że oficerowie mieli dobry poziom przygotowania do prowadzenia działań taktycznych, podczas gdy podoficerowie zawodowi jedynie dostateczny. Współdziałanie pułku w ramach wyższych związków taktycznych oraz wytrzymałość fizyczna zostały uznane za dobre, a morale wojska oceniono jako pozytywne. Wysoką ocenę uzyskało również wyszkolenie bojowe i techniczne oraz poziom nauczania w szkole podoficerskiej, podczas gdy dyscyplinę oceniono jako bardzo dobrą.
Zmiany etatowe w pułku
W grudniu 1921 roku zakończono organizację 4 pac, który składał się z dowództwa pułku, I i II dywizjonu po 3 baterie, kadry łączności oraz kadry baterii zapasowej. Pułk został przezbrojony w armaty kal. 105 mm wz. 13 oraz haubice kal. 155 mm wz. 17. W 1925 roku utworzono III dywizjon, a pułk składał się z drużyny dowódcy pułku, I dywizjonu z trzema bateriami oraz dwubateryjnych II i III dywizjonów. Na początku lat 30. rozformowano 3 baterię, przez co wszystkie dywizjony miały po dwie baterie, z I i II dywizjonem uzbrojonym w haubice, a III dywizjonem w armaty.
4 pac w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
Pułk pełnił rolę oddziału gospodarczego i jednostki mobilizującej. W 1939 roku, zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, sformował następujące jednostki:
w dniach 23-26 marca, w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem czarnym:
- II dywizjon 4 pułku artylerii ciężkiej typ I
W trakcie mobilizacji „marcowej”, baterie 4 i 5 organizowane były we wsi Zawada; dowództwo dywizjonu, 6 bateria i kolumna amunicyjna mobilizowały się w koszarach w Tomaszowie Mazowieckim. W trakcie mobilizacji wystąpiły braki w zakresie pistoletów i kbk dla woźniców, a lkm były stare i częściowo niesprawne. Uprząż i wozy z poboru były w bardzo złym stanie. Rozpoczęto również szkolenie rezerwistów i zgrywanie zaprzęgów. Od maja 1939 roku II/4 pac został przydzielony do Grupy Operacyjnej „Piotrków” i podporządkowany dowódcy 30 Dywizji Piechoty. Od 15 maja dowództwo dywizjonu z 6 baterią haubic stacjonowało w Bełchatowie, 4 bateria w Woli Krzysztoporskiej, a 5 bateria w Grocholicach. Do połowy lipca żołnierze dywizjonu rozpoznawali teren obrony nad rzeką Widawką, identyfikując stanowiska ogniowe, posterunki obserwacyjne oraz biorąc udział w rozbudowie umocnień nad rzeką. II/4 pac uczestniczył w dwudniowych strzelaniach na poligonie pod Działoszynem. Po połowie lipca dywizjon został przeniesiony w rejon Gór Borowskich i zakwaterowany w Bogdanowie, gdzie prowadził prace przy budowie umocnień polowych.
w dniach 24-26 sierpnia, w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem żółtym:
- 7 dywizjon artylerii ciężkiej typ II dla 7 DP
- pluton taborowy nr 7 dla 7 DP
- 10 dywizjon artylerii ciężkiej typ II dla 10 DP
- pluton taborowy nr 10 dla 10 DP
- 29 dywizjon artylerii ciężkiej typ II dla 29 DP
- pluton taborowy nr 29 dla 29 DP
w dniach 31 sierpnia – 6 września, w I rzucie mobilizacji powszechnej:
- dowództwo 4 pułku artylerii ciężkiej
- I dywizjon 4 pułku artylerii ciężkiej typ I
- polowy szpital weterynaryjny nr 41
- polowy szpital weterynaryjny nr 42
Dowództwo pułku oraz I dywizjon armat zostały zmobilizowane do 5 września 1939 roku. Proces poboru ludzi, wozów i koni przebiegał sprawnie, jedynie pobieranie uzbrojenia i materiałów mobilizacyjnych z magazynów w Gałkówku i Regnach opóźniały naloty niemieckiego lotnictwa. Mimo to, mobilizowany pułk otrzymał wyposażenie i uzbrojenie zgodnie z tabelami mobilizacyjnymi, z wyjątkiem radiostacji. Mobilizacja odbywała się w koszarach pułku w Łodzi.
w II rzucie mobilizacji powszechnej:
- Ośrodek Zapasowy Artylerii Ciężkiej nr 2
- pluton marszowy artylerii ciężkiej typ I nr 4
Działania bojowe
II dywizjon haubic 155 mm
Boje nad Wartą
28 sierpnia 1939 roku dywizjon przemaszerował na swoje wcześniejsze stanowiska w rejonie Bełchatowa, zajmując odcinek od Grocholic do Zawad. 1 września dywizjon był rozwinięty na głównej linii oporu 30 Dywizji Piechoty na prawym brzegu Widawki. 2 września II/4 pac został podporządkowany dowódcy 2 pp Leg., zajmując stanowiska ogniowe na odcinku Grocholice – Borowskie Góry. W nocy z 2 na 3 września dywizjon został podporządkowany dowódcy Artylerii Dywizyjnej 30 DP. Utworzył grupę artylerii ogólnego działania pod dowództwem ppłk. Jana Szustera, współpracując z 30 dac. Stanowiska obserwacyjne 4 i 5 baterii znajdowały się w rejonie Grocholic, a 6 baterii w pobliżu wsi Kluki. Punkt obserwacyjny 6 baterii usytuowany był w rejonie Magdalenowa. 4 września II/4 pac oddał pierwsze salwy do nadciągającej niemieckiej piechoty. Około godziny 15 cały dywizjon ostrzelał maszerującą kolumnę niemieckiej piechoty na drodze Szczerców – Lubiec w rejonie miejscowości Magdalenów, zadając jej znaczne straty. Od wczesnych godzin porannych 5 września dywizjon ostrzeliwał wzgórze 179, miejscowości Kuźnica Kaszewska i Dwór Słupia. Po godzinie 7.00 dywizjon wspierał natarcie niemieckiej piechoty z 19. DP na osi Szczerców-Lubiec. W godzinach popołudniowych dywizjon wspierał obronę 30 DP, w tym kontratak 82 pułku piechoty w rejonie Teofilowa, gdzie powstał wyłom w obronie dywizji. W nocy z 5 na 6 września II/4 pac, wraz z 30 dac i 82 pp, podjął odwrót przez Parzno, Grębociny, Zelów oraz Zabłoty do lasu majątku Dłutów. Od godziny 9:00 6 września do wieczora dywizjon zajmował stanowiska ogniowe w pobliżu Dłutowa, osłaniając odwrót 30 DP. Następnej nocy dywizjon wykonał marsz odwrotowy do wsi Kalinka w rejonie Rzgowa, skąd z zajmowanych stanowisk ostrzeliwał niemieckie działania rozpoznawcze.
Walki odwrotowe
W nocy z 7 na 8 września dywizjon maszerował w kolumnie za 82 pp, z 30 dywizjonem artylerii ciężkiej oraz I/30 pułku artylerii lekkiej, docierając do Brzezin. 8 września w dalszym marszu dotarł do lasu na północ od Kołacina. Podczas nocnego marszu z 8 na 9 września dywizjon przeszedł przez Teresin i Maków, osiągając lasy w pobliżu wsi Bażantarnia koło Skierniewic. W trakcie tego marszu utracił łączność z 30 DP, ale znalazł się w kolumnach marszowych 28 DP. Kolejnej nocy, przechodząc przez płonące i ostrzeliwane przez niemiecką artylerię Skierniewice, dotarł na trakt do Bolimowa, gdzie utracił część kolumny amunicyjnej. Ppłk. Szuster oraz oficer zwiadowczy pozostali w Skierniewicach, aby nawiązać kontakt z dowództwem 30 DP. Po nawiązaniu kontaktu z płk. Zygmuntem Łakińskim, w trakcie powrotu do dywizjonu, ppłk. Szuster został ranny i wraz z por. Mirowskim dostali się do niewoli.
10 września II/4 pac odpoczywał w lasach w pobliżu miejscowości Grabina, czekając na dowódcę; w obliczu pojawienia się niemieckich patroli, odmaszerował szybko do Bolimowa wzdłuż rzeki Rawka. Dowództwo dywizjonu przejął kpt. Stanisław Leszczyński. W trakcie tego marszu dywizjon stoczył zwycięską potyczkę z niemieckim podjazdem. Następnie, przez Teresin, dotarł do Leszna. W nieznanych okolicznościach utracił dwie haubice. 12 września w rejonie Zaborowa dołączył do 8 Dywizji Piechoty, z którą rano 13 września dotarł do Palmir, gdzie uzupełniono amunicję.
W obronie Modlina
W nocy z 13 na 14 września dywizjon II/4 pac wkroczył do Nowego Dworu. Do południa 14 września zajmował stanowiska ogniowe na przedmościu nowodworskim, skąd o godzinie 15:00 ostrzeliwał niemieckie natarcie w rejonie Krubina. 18 września wspierał obronę 32 pułku piechoty na odcinku Boża Wola-folwark Góra, odrzucając atak niemieckiej 228. DP. Wieczorem II/4 pac, z wyjątkiem 6 baterii, która pozostała na przedmościu nowodworskim, został przesunięty na odcinek „Kazuń” w celu wsparcia 30 DP. Baterie 4 i 5 zajmowały stanowiska od Cybulic Małych do Czosnowa. Od 22 września dywizjon wszedł w skład odcinka „Twierdza”, ostrzeliwując niemieckie wojska w Puszczy Kampinoskiej. Z powodu braków amunicji wprowadzono ograniczenia w jej użyciu. 27 września II/4 pac ostrzeliwał natarcie niemieckiej 221 DP na linii Augustówek – Wola Czosnowska. Natarcie na Cybulice Małe zostało odparte przez 84 pułk piechoty, wspierany przez haubice dywizjonu. Po walkach na haubicę pozostało zaledwie 3-4 pociski. 29 września dywizjon II/4 pac skapitulował, ponosząc straty w postaci 24 poległych i około 50 rannych.
I dywizjon armat 105 mm wraz z dowództwem 4 pac
Walki odwrotowe
Dowództwo 4 pac oraz I dywizjon armat zgodnie z planem obronnym weszli w skład Armii „Łódź” jako jednostki pozadywizyjne. Po zmobilizowaniu, baterie I/4 pac przeszły z koszar do wsi Nowosolna koło Łodzi. Zgodnie z rozkazem dowódcy artylerii Armii „Łódź”, płk. Leonarda Lubańskiego z 5 września, I/4 pac odmaszerował z okolic Łodzi do Lasku Natolińskiego koło Brzezin. Po przybyciu do wskazanego rejonu, I dywizjon rozpoczął marsz nocny w kierunku Skierniewic. W Brzezinach dywizjon został ostrzelany przez niemieckich dywersantów; z powodu pomylenia drogi, dywizjon pomaszerował w kierunku Łowicza, a następnie Skierniewic. 8 września dotarł do rejonu Kamiona na wschód od Skierniewic, gdzie został zbombardowany przez lotnictwo niemieckie, a następnie zaatakowany przez czołgi, co spowodowało straty w postaci 3 poległych, kilkunastu rannych i utraty kilku koni oraz dwóch armat.
Walki w obronie linii Wisły oraz w obronie Warszawy
I/4 pac dotarł do Warszawy, skąd został skierowany do Otwocka. Dowództwo pułku, zgodnie z rozkazem płk. Lubańskiego, udało się na poszukiwanie dowództwa 44 Dywizji Piechoty, które miało znajdować się w rejonie Strykowa. Gdy jednostka ta nie została odnaleziona, na rozkaz dowódcy artylerii Armii „Łódź”, 4 pac miało skoncentrować się w Budach Radziwiłłowskich, na północny wschód od Skierniewic. Kiedy dywizjony pułku nie przybyły na miejsce, ppłk. Szewczyk udał się w kierunku Warszawy, dołączając 11 września do I dywizjonu w Otwocku. W I/4 pac w Otwocku pozostały jedynie 4 armaty i mała ilość sprzętu. Ppłk. Szewczyk podporządkował swoim rozkazom także 10 dac z 10 DP, która kwaterowała w pobliżu. Oddział 4 pac w dniach 11-13 września znajdował się pod dowództwem Kresowej Brygady Kawalerii, wspierając jej jednostki w obronie linii rzeki Wisły od Warszawy do Góry Kalwarii. 13 września, w związku z wycofywaniem się resztek Kresowej BK w kierunku Garwolina, płk dypl. Jerzy Grobicki wydał rozkaz odmaszerowania oddziału 4 pac do Warszawy. 14 września do I dywizjonu 4 pac wcielono 10 dac, a dowództwo objął mjr Tadeusz Kozłowski; dywizjon liczył 7 dział. Zreorganizowany I/4 pac wszedł w skład artylerii ogólnego działania Odcinka „Warszawa-Wschód” Praga pod dowództwem gen. Juliusza Zulaufa. Dowództwo 4 pac zostało włączone do dowództwa artylerii 20 Dywizji Piechoty, gdzie ppłk. Szewczyk został zastępcą dowódcy AD 20 DP. Dywizjon składał się z dwóch baterii, jednej armat 105 mm i drugiej haubic 155 mm. I/4 pac wspierał piechotę w walkach obronnych w Warszawie, w miarę posiadanej amunicji. 24 września ostrzeliwał niemieckie baterie ogniem nękającym w rejonie: Konstantynowa, Świdrów Nowych, Wiśniewa, Grochowa, Wólki Zakrzeńskiej i miejscowości Zbytki. Po kapitulacji Warszawy 27 września, dywizjon skoncentrował się w Parku Praskim, skąd udał się do niewoli. W nieznanych okolicznościach do niewoli sowieckiej dostał się mjr Zygmunt Kunisz.
Oddział Zbierania Nadwyżek 4 pac
26 marca 1939 roku w Tomaszowie Mazowieckim utworzono Oddział Zbierania Nadwyżek II/4 pac, pod dowództwem kpt. Hipolita Burcharda oraz por. rez. Stefana Terleckiego. Zajmowano się zbieraniem nadwyżek osobowych pozostałych po zmobilizowaniu dywizjonu oraz szkoleniem starszych harcerzy w zakresie łączności. 27 sierpnia spośród uczniów szkół średnich, posiadających przeszkolenie Przysposobienia Wojskowego, utworzono kilkudziesięcioosobową kompanię PW, nazywaną kompanią Obrony Narodowej przy II/4 pac pod dowództwem por. rez. S. Terleckiego. Kompania ta pełniła funkcję obserwacyjną, łącznikową oraz wartowniczą i patrolową. Po ogłoszeniu mobilizacji powszechnej zarekwirowano motocykl, 2-3 samochody osobowe oraz 6-8 samochodów ciężarowych. W nieznanych okolicznościach do taboru OZN dołączono zdobyty w rejonie Piotrkowa niemiecki samochód pancerny z 20 mm działkiem, z przestrzelonym pancerzem. Po załadowaniu sprzętu na ciężarówki, II/4 pac nocą z 5 na 6 września wyruszył w kierunku Warszawy marszem kołowym i pieszym. Na postoju dziennym w rejonie Rawy Mazowieckiej oddział został zbombardowany, ponosząc straty osobowe. Rzut kołowy był bombardowany jeszcze raz podczas marszu, a bliski wybuch bomby strącił samochód pancerny do rowu. Po wymontowaniu uzbrojenia pojazd porzucono. Po dotarciu do Warszawy, część pieszą kompanii PW/ON włączono do obrony stolicy, a część kołowa otrzymała rozkaz udania się do Kowla. Nadwyżki z II/4 pac poprzez Osiny i Lublin dotarły do Kowla. W okolicach Kowla prowadzono prace przy budowie umocnień polowych na Prypeci, a następnie część żołnierzy wykorzystywano jako kordon policyjny na rzece Bug, z kwaterowaniem w Ratnie.
Po uzyskaniu informacji o agresji sowieckiej, 19 września zebrano OZN II/4 pac i udano się do Kowla. Po dotarciu do Kowla, 20 września lub 21 września, w wyniku ogólnej demobilizacji, kpt. Burchard rozwiązał OZN II/4 pac. Grupa ochotników z kpt. Burchardem udała się do Włodawy i dalej w kierunku Brześcia. W trakcie jazdy grupa została otoczona przez sowieckie czołgi i dostała się do niewoli; oficerowie zdołali przebrać się w mundury szeregowych. Po wzięciu do niewoli i przekupieniu sowieckich strażników, grupa zbiegła na zachodni brzeg rzeki Bug.
W Łodzi, po zmobilizowaniu wszystkich pododdziałów, przewidzianych planem, w ramach mobilizacji powszechnej, utworzono w pierwszych dniach września OZN 4 pac oraz kadrę Ośrodka Zapasowego Artylerii Ciężkiej nr 2. Do dnia 5 września sformowano 3 baterie marszowe. Ustalono jednego z dowódców baterii, por. Królikowskiego. OZN 4 pac wyruszył z Łodzi nocą z 5 na 6 września; część transportem kolejowym ze sprzętem pułkowym, większość rzutem pieszym, w którym prowadzone były 6 dział dla OZAC nr 2. Wydzielona grupa puszkarzy pomaszerowała bezpośrednio do Kowla pod dowództwem ppor. rez. Klemensa Żółkowskiego, osiągając 13 września. Rzut kolejowy miał jechać do Kowla przez Brześć, a rzut pieszy maszerować przez Warszawę do rejonu Kowla. Nieznane są dalsze losy OZN 4 pac; ustalono, że część oddziału bez dział dotarła do rejonu Kowla. W odległości 10 km od Kowla, w lasach przy Ośrodku Zapasowym Artylerii Lekkiej nr 4, sformowano z artylerzystów 4 pac dywizjon artylerii lekkiej; jednym z dowódców baterii został kpt. Henryk Frenkler. 15 września uzyskano informację, że w Podbrodziu koło Wilna będzie formowany OZAC nr 2. Część dywizjonu 4 pac podjęła marsz w tym kierunku, jednak w związku z agresją sowiecką 17 września zawróciła do rejonu Kowla, gdzie dotarła 19 września. Oddziały OZN 4 pac, na rozkaz gen. bryg. Mieczysława Smorawińskiego, zostały rozwiązane 19 września. Część żołnierzy dostała się do niewoli, część dołączyła do Grupy „Kowel” płk. dypl. Leona Koca, a reszta do oddziałów Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”, dzieląc z nimi dalszy los.
Symbole pułkowe
Sztandar
Prezydent Rzeczypospolitej, zarządzeniem z dnia 16 grudnia 1937 roku, zatwierdził wzór sztandaru dla 4 pułku artylerii ciężkiej.
Prawa strona sztandaru wykonana była zgodnie z wzorem regulaminowym. W centrum znajdowało się godło państwowe – orzeł w koronie, otoczony wieńcem z liści laurowych, a w czterech rogach numer pułku w podobnych wieńcach.
Na lewej stronie płatu sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego, znajdował się wieniec identyczny jak po stronie prawej, a w wieńcu widniał trzywierszowy napis „HONOR I OJCZYZNA”. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach, umieszczone były na tarczach:
- w prawym górnym rogu – wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej,
- w lewym górnym rogu – wizerunek św. Barbary,
- w prawym dolnym rogu – godło powiatu brzezińskiego,
- w lewym dolnym rogu – odznaka pamiątkowa 4 pac.
Na ramionach krzyża kawalerskiego widniały wyhaftowane nazwy i daty ważniejszych bitew pułku:
- na górnym – „Lwów 29.XII.1918”,
- na dolnym – „Ostrów Mazowiecka 4.VIII.1920”,
- na lewym – „Płock 19.VIII.1920”,
- na prawym – „Horbulew 15.VI.1920”.
Sztandar został wręczony 26 maja 1938 roku w Warszawie przez ministra spraw wojskowych, gen. dyw. Tadeusza Kasprzyckiego, podczas uroczystości wręczenia sztandarów pułkom artylerii OK Warszawa i Łódź oraz oddziałom pancernym z całej Polski.
Rodzicami chrzestnymi sztandaru byli: Filomena Kamińska oraz Jan Piestrzeniewicz.
W dniu następnym odbyło się uroczyste powitanie sztandaru w Łodzi. Sztandar był witany przez kompanię honorową 28 pp, baterię honorową 10 pal oraz baterię honorową 4 pac, dowodzoną przez por. Henryka Chejanowicza. Po zakończeniu uroczystości powitania sztandaru, wszystkie witające pododdziały przemaszerowały na boisko Wojskowego Klubu Sportowego, gdzie odbyła się uroczysta przysięga na sztandar 4 pac żołnierzy rocznika 1916.
Powojenne losy sztandaru
5 września dowódca 4 pac, ppłk dypl. Szewczyk, polecił oficerowi gospodarczemu pułku, kpt. Bronisławowi Jóźwiakowi, załadować na samochód ciężarowy wszystkie akta mobilizacyjne, pisma tajne, kasę pułkową oraz sztandar. 6 września samochód z kpt. Jóźwiakiem wyruszył do Kowla i po pewnych perturbacjach dotarł tam wieczorem 8 września. W związku z agresją ZSRR, 20 września kpt. Jóźwiak postanowił wracać na zachód.
Przez Ratno dotarł do Małoryty, gdzie dołączył do zgrupowania płk. Ottokara Brzozy-Brzeziny. 1 października sztandar znajdował się w Czemiernikach wraz ze swoim opiekunem. Później, w nieznanych okolicznościach, sztandar trafił do rejonu Ostrołęki, gdzie został zakopany na terenie jednej z plebanii. W listopadzie 1939 roku został odkopany przez członków Polskiej Organizacji Zbrojnej i przekazany szefowi sztabu KG POZ, por. Januszowi Piechockiemu. Ten umieścił go w mieszkaniu Artura Pieńkiewicza w Warszawie przy Krakowskim Przedmieściu 6. 17 kwietnia 1944 roku właściciel mieszkania oraz jego żona zostali aresztowani przez gestapo.
Już 2 godziny po aresztowaniu, kpt. Piechocki z kpt. Tadeuszem Petrykowiczem wynieśli z mieszkania ukryte pieniądze organizacji oraz sztandary. Jeszcze tego samego dnia sztandar 4 pac został przeniesiony do mieszkania państwa Kalinieckich przy ul. Genewskiej 36. Kpt. Piechocki został 6 sierpnia 1944 roku aresztowany przez Sowietów i wywieziony w głąb ZSRR. Po swoim powrocie, w listopadzie 1947 roku, wydobył z ukrycia płat sztandaru i 4 grudnia 1947 roku przekazał go do Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
Odznaka pamiątkowa
2 października 1928 roku kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych, gen. dyw. Daniel Konarzewski, zatwierdził wzór oraz regulamin odznaki pamiątkowej 4 pac.
Odznaka o wymiarach 43×43 mm ma kształt krzyża pokrytego ciemnozieloną i szkarłatną emalią, którego ramiona zakończone są kulkami. Środek odznaki wypełnia nałożona tarcza ze srebrnym orłem wz. 1927. Pola między ramion