4 pułk artylerii ciężkiej (4 pac) – to jednostka artylerii ciężkiej Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej, która działała podczas wojny polsko-bolszewickiej.
Wiosną 1919 roku rozpoczęto proces formowania brygad artylerii, które miały wspierać dywizje piechoty. Struktura brygady obejmowała dowództwo, pułk artylerii polowej oraz pułk artylerii ciężkiej (składający się z trzech baterii). Drugi dywizjon pułku artylerii ciężkiej był przeznaczony do rezerwy artylerii Naczelnego Dowództwa.
Dekretem Naczelnego Wodza Wojska Polskiego z 1 września 1919 roku powołano dowódców wszystkich ośmiu pułków artylerii ciężkiej, w tym 4 pułku, którego dowódcą został ppłk Władysław Kierdej-Zamojski. Latem 1920 roku jego bateria zapasowa stacjonowała w Kaliszu.
Według planu rozbudowy artylerii opracowanego w październiku 1919 roku, do 31 grudnia miała zakończyć się organizacja baterii oraz dowództw tworzonych w kraju przez baterie zapasowe pułków artylerii. W okresie od października do końca grudnia 1919 roku bateria zapasowa 4 pułku artylerii ciężkiej miała wystawić baterie 4, 5, 6 oraz dowództwo II dywizjonu.
Aby zapewnić wsparcie artylerii w działaniach ogólnych, na podstawie rozkazu z 31 marca 1920 roku z oddziałów artylerii Frontu Wołyńskiego utworzono Grupę Rezerwową Ciężkiej Artylerii NDWP, w której skład wchodził między innymi sztab II dywizjonu 4 pac oraz 4., 5. i 3 bateria artylerii.
=== Formowanie i walki pułku ===
=== Powstanie i działania I dywizjonu ===
5 grudnia 1918 roku w Przemyślu rozpoczęto formowanie 1 Przemyskiego pułku artylerii ciężkiej, jednak już 18 grudnia przemianowano go na 2 pułk artylerii ciężkiej. 21 stycznia 1919 roku powstała 1 bateria pod dowództwem por. Karola Błaszkowicza, uzbrojona w dwie austriackie haubice 15 cm wz. 1914. Po osiągnięciu gotowości bojowej, 5 marca wyruszyła na front ukraiński.
Pod koniec lutego zorganizowano 2 baterię pod dowództwem por. Tadeusza Bodnara, uzbrojoną w dwie niemieckie armaty 105 mm wz. 17, oraz 3 baterię pod dowództwem por. Adama Świtalskiego, dysponującą dwoma austriackimi armatami 104 mm wz. 1915 L/35. Obie baterie wyruszyły na front przeciwukraiński 15 kwietnia. 15 maja do baterii dołączyło już zorganizowane dowództwo dywizjonu pod kierownictwem kpt. Leopolda Cehaka.
Walki na froncie ukraińskim
5 marca 1 bateria przemieściła się transportem kolejowym do Rodatycz. Wspólnie z piechotą brała udział w walkach pod Bratkowicami, jednak z powodu przerwania linii kolejowej Przemyśl – Lwów, została wycofana do Sadowej Wiszni, gdzie broniła miejscowości od strony Kulmatycz i Boriatyna.
W kwietniu 1919 roku, podczas operacji gen. Iwaszkiewicza mającej na celu odblokowanie Lwowa, wszystkie baterie dywizjonu były już zaangażowane w walki.
Dywizjon uczestniczył również w ofensywie majowej na Małopolsce Wschodniej, a podległe mu baterie z 12 pułku artylerii polowej wspierały działania 4 Dywizji Piechoty, która z Mościsk atakowała Sambor i Drohobycz. W czerwcu dywizjon został przekształcony w I/4 pułku artylerii ciężkiej.
W okresie przeciwuderzenia wojsk ukraińskich znad Zbrucza, dywizjon stosował ogień zaporowy w rejonie Niżkowa i Antonówki. W działaniach odwrotowych walczył na odcinku Jezupol – Mariampol, a następnie wycofał się pod Chodorów.
Pod koniec czerwca rozpoczęła się kolejna polska ofensywa na Zbrucz. Po sforsowaniu Świrża dywizjon ruszył w kierunku Bukaczowców i Wygody, forsując Gniłą Lipę i Strypę. Od 6 do 15 lipca baterie walczyły pod Trybuchowcami, co doprowadziło do rozbicia ukraińskich wojsk, które wycofały się za Zbrucz.
Walki na froncie przeciwbolszewickim
31 lipca 1919 roku dywizjon w składzie 4 Dywizji Piechoty wyruszył znad Zbrucza do Brodów, a 3 bateria wzięła udział w ofensywie na Równe. Pod koniec sierpnia dywizjon został rozmieszczony w Ostrogu, a 3 bateria na Polesiu zabezpieczała polskie pozycje wzdłuż Uborci.
W czasie wyprawy kijowskiej dywizjon znajdował się w odwodzie Naczelnego Wodza. W związku z I ofensywą Tuchaczewskiego na Białorusi, 1 i 3 bateria zostały przerzucone do Smolewicz.
W tym rejonie baterie brały udział w walkach w okolicach Zamostocze–Wołoduta. W czerwcu nastał okres walk pozycyjnych z przeciwnikiem, a baterie likwidowały włamania w rejonie Żamówki.
4 lipca rozpoczęła się II ofensywa wojsk Frontu Zachodniego dowodzonego przez Michaiła Tuchaczewskiego.
Dywizjon wycofywał się w kierunku Baranowicz i Słonimia. Nad Zelwą 3 bateria wpadła w pułapkę, ale dzięki determinowanej obronie udało jej się uniknąć wzięcia do niewoli. Pod Kamieńcem Litewskim ta sama bateria wspierała VIII Brygadę Piechoty, a następnie kontynuowała odwrót, przekroczyła Wisłę w okolicach Góry Kalwarii i została skierowana do Kalisza na przezbrojenie.
W bitwie warszawskiej uczestniczyła tylko 2 bateria, która w dniach 13-15 sierpnia wspierała piechotę 8 Dywizji Piechoty pod Okuniewem, a po rozpoczęciu kontrofensywy atakowała artylerię sowiecką w Chobotach i Michałowie. W pościgu za przeciwnikiem I dywizjon (z wyjątkiem 3 baterii) został przydzielony do 6 Armii, przerzucony transportami kolejowymi do Małopolski Wschodniej, gdzie wspólnie z VIII Brygadą Piechoty brał udział w forsowaniu Świrża i natarciu na Rohatyn. 14 września odpierał ataki na Firlejów, a następnego dnia, uczestnicząc w zdobyciu Kolesa, zakończył swój szlak bojowy.
W styczniu 1921 roku dywizjon przeszedł w okolice Ostrołęki, gdzie został przekształcony w 4 dywizjon artylerii ciężkiej. W połowie maja dywizjon przetransportowano do Kalisza, a w październiku stał się I dywizjonem 8 pułku artylerii ciężkiej z siedzibą w Toruniu. Niecałe dwa miesiące później został przekształcony w II dywizjon 8 pułku artylerii ciężkiej z siedzibą w Grudziądzu. Wiosną 1922 roku ostatecznie włączono go do „pokojowego” 9 pułku artylerii ciężkiej jako jego III dywizjon, zmieniając numerację baterii. 1 bateria stała się 7., 2 bateria – 8., a 9 bateria – 9. Dywizjon dotarł do Siedlec 15 kwietnia 1922 roku.
=== Powstanie i działania II dywizjonu ===
Początek II dywizjonu 4 pułku artylerii ciężkiej datuje się na 10 kwietnia, kiedy to we Włocławku sformowano ćwiczebny dywizjon artylerii polowej. Dowódcą tego dywizjonu został mjr Jerzy Kosacki. W lipcu dywizjon przeniesiono do Pabianic, a 21 lipca przemianowano go na II/4 pac. W grudniu zakończono organizację dywizjonu, przydzielając mu baterie: 4 bateria otrzymała armaty kal. 105 mm, a 5. i 6 – haubice kal. 155 mm. Na początku stycznia 1920 roku dywizjon odjechał na Front Wołyński, gdzie 19 marca w rejonie Olewska 8 bateria oddała swoje pierwsze strzały do wroga.
Od 13 maja dywizjon działał w rejonie Browar, a 25 czerwca został załadowany w Olewsku do eszelonów i przewieziony na Front Północno-Wschodni, z przydziałem do 4 Dywizji Piechoty. Podczas odwrotu stoczył zaciętą walkę pod Stołowiczami. W czasie bitwy warszawskiej 12 sierpnia dywizjon zajął stanowiska w rejonie Góry Kalwarii, broniąc przepraw na Wiśle. Do końca sierpnia stacjonował w Gałachach. 1 września załadowano go na eszelony i skierowano w rejon Przemyślan, gdzie uczestniczył w walkach z bolszewikami wycofującymi się znad Gniłej Lipy. Następnie baterie brały udział w pościgu, który zakończono w Złoczowie. Z tej miejscowości dywizjon przewieziono do Grodna, gdzie zastało go zawieszenie broni.
Po zakończeniu działań wojennych dywizjon przeszedł szereg zmian organizacyjnych. W listopadzie wszedł w skład 20 pułku artylerii ciężkiej, a od 27 maja 1921 roku stał się samodzielnym 29 dywizjonem artylerii ciężkiej. 27 listopada został włączony do „pokojowego” 3 pułku artylerii ciężkiej jako jego III dywizjon.
== Żołnierze pułku ==
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Artemi Andzaurow: Zarys historii wojennej 9-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
Andrzej Szczepański: 9 Pułk Artylerii Ciężkiej. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt nr 67. ISBN 83-87103-57-8.
Marek Tarczyński (red.): Bitwa o Ukrainę 1920. Dokumenty operacyjne. T. 1. Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2016. ISBN 978-83-7399-669-4.
Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918–1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
Piotr Zarzycki: 3 Pułk Artylerii Ciężkiej im. Króla Stefana Batorego. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt nr 28. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1993. ISBN 83-85621-25-3.