4 eskadra wywiadowcza – jednostka lotnictwa rozpoznawczego Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Eskadra została utworzona w 1919 roku w Warszawie. Brała udział w wyprawie wileńskiej oraz w walkach na froncie polsko-bolszewickim. Wiosną 1920 roku została włączona do 11 eskadry wywiadowczej, a następnie przekształcona w (4) eskadrę toruńską. Po zakończeniu działań wojennych jednostka została przeorganizowana w eskadrę Szkoły Obserwatorów Lotniczych.
Godło eskadry przedstawia staroegipskiego ptaka RA, które było również używane przez 66 eskadrę Breguetów.
== Formowanie, zmiany organizacyjne i walki ==
Eskadra została zorganizowana 9 stycznia 1919 w Warszawie, w czasie walk o granice Rzeczypospolitej.
Na mocy rozkazu Sztabu Generalnego nr 487/I z 9 stycznia 1919, eskadra stała się częścią I Grupy Lotniczej, dowodzonej przez kapitana pilota Romana Florera.
Z powodu znacznego niedoboru kadr do eskadry włączono pilotów szkolących się w Wojskowej Szkole Lotniczej. 7 kwietnia 1919 eskadra została przydzielona do Dywizji Litewsko-Białoruskiej i pod dowództwem porucznika Jurkiewicza udała się na lotnisko w Białymstoku. W tym czasie eskadra dysponowała jedynie 4 samolotami, 5 pilotami i 2 obserwatorami. Już w Białymstoku jednostka została wzmocniona nowym personelem. Pierwsze loty bojowe odbyły się 17 kwietnia z lotniska w Wołkowysku.
Po zajęciu Wilna eskadra została tam przeniesiona i wykonywała loty bojowe dla dowództwa Frontu Litewsko-Białoruskiego, najpierw z Wilna, a następnie z Lidy. Z tej lokalizacji przeprowadzano kluczowe akcje bojowe, takie jak bombardowanie Mołodeczyna, Wilejki czy Mińska.
W październiku 1919 roku część eskadry pod dowództwem porucznika Jurkiewicza została odesłana do Szkoły Obserwatorów Lotniczych w Warszawie. Pozostała część, dowodzona przez kapitana Wacława Iwaszkiewicza, została wzmocniona przez francuską 66 eskadrę Breguetów.
Zimę 1919/1920 eskadra spędziła w Wilnie.
Wykorzystując względny spokój na froncie, w okresie jesienno-zimowym eskadra prowadziła szkolenie personelu lotniczego oraz uzupełniała stany. Na dzień 1 lutego 1920 eskadra wchodziła w skład I Grupy Lotniczej, dysponując 8 pilotami, 3 obserwatorami i 10 samolotami.
Na koniec marca w obszarze Frontu Litewsko-Białoruskiego stacjonował 1 dywizjon lotniczy, który obejmował 1., 4. i 8. eskadrę wywiadowczą oraz wielkopolski dywizjon składający się z 12. i 14. eskadry wywiadowczej oraz 13. eskadry myśliwskiej. W kwietniu lotnictwo Frontu zostało wzmocnione przez 4 dywizjon lotniczy, który składał się z 11. i 18. eskadry wywiadowczej. W maju do rejonu frontu dotarły 10. eskadra wywiadowcza oraz 19. eskadra myśliwska. Naczelne dowództwo przydzieliło 4 Armii pięć eskadr, 1 Armii trzy eskadry, podczas gdy do 7 Armii włączono jedynie jedną eskadrę.
W kwietniu eskadra wykonała kilkanaście lotów bojowych, a wśród personelu aktywni byli porucznik Antoni Sielicki oraz podporucznik Eugeniusz Tromszczyński.
Część pododdziału została skierowana do Bydgoszczy, a następnie do Torunia, w celu uzupełnienia. Z pozostałej grupy lotników oraz resztek 11 eskadry powstała nowa 11 eskadra wywiadowcza.
=== Działania 4 eskadry toruńskiej ===
W czerwcu 1920 Oficerska Szkoła Obserwatorów Lotniczych została ewakuowana z Warszawy do Torunia. Komendant szkoły, porucznik obs. Wiktor Szandorowski, z personelu szkoły utworzył 4 eskadrę „Toruńską” pod dowództwem kapitana pilota Stanisława Rybki. 25 lipca 1920 nowy pododdział został przetransportowany kolejowo na lotnisko w Hrubieszowie, skąd wykonywał loty dla Grupy Operacyjnej Jazdy generała Sawickiego. Dowódca grupy nie wydał eskadrze żadnych rozkazów, co doprowadziło do choroby lotników stacjonujących bezczynnie na lotnisku.
31 lipca, podczas startu do pierwszego lotu bojowego, zginął pilot sierżant Obrembowicz, a plutonowy Czerwiński oraz kapitan Rybka odnieśli rany.
Kolejny rozkaz nakazał jednostce przegrupowanie się do rejonu Sokala. W czasie przelotu zniszczono dwa kolejne samoloty.
Z Sokala załoga w składzie sierżanta Meissnera i porucznika Przybyłowicza poleciała w rejon Dubna – Równego w celach rozpoznawczych. Podczas lądowania pilot uszkodził czwarty samolot eskadry.
Z Sokala dalsze loty nie były prowadzone, a eskadra toruńska, po utracie 4 z 6 samolotów, wycofała się przez Rawę Ruską, Bełżec, Szczebrzeszyn, Zamość, Lublin, Puławy, Dęblin, docierając 10 sierpnia na lotnisko w Białobrzegach. Tam eskadra otrzymała uzupełnienie ludzi i sprzętu.
W ramach przygotowań do operacji nad Wieprzem, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego zarządziło koncentrację eskadr polskiego lotnictwa wojskowego w dwóch rejonach: lotnictwa 1 i 5 Armii – na lotniskach warszawskich (Mokotów i Siekierki), oraz lotnictwa 2, 3 i 4 Armii na lotniskach Radomia, Dęblina, Puław i Lublina.
Eskadra toruńska włączyła się do akcji lotniczej 12 sierpnia, przejmując na siebie większość zadań wywiadowczych. Działała na rzecz 2 Armii generała Raszewskiego, a później generała Roji.
Prowadziła intensywne loty rozpoznawcze w rejonie Parczewa, Radzynia Podlaskiego, Łukowa, Siedlec, Kałuszyna oraz Mińska Mazowieckiego. Utrzymywana była także łączność z 1 Dywizją Piechoty Legionów oraz grupą generała Bałachowicza. W dniach 13 i 14 sierpnia eskadra zbombardowała kilka mostów przygotowanych przez sowieckich saperów nad Wisłą naprzeciw Góry Kalwarii. 16 sierpnia samoloty eskadry prowadziły rozpoznanie w obszarze działań 1 Dywizji Piechoty Legionów, a także 14., 16., i 21 Dywizji Piechoty, które nacierały na odcinku frontu między Dęblinem a Lubartowem. Przeprowadzono również rozpoznanie na przedpolu 3 Dywizji Piechoty Legionów w rejonie Włodawy.
W kolejnych dniach eskadra prowadziła rozpoznanie w kierunku Brześcia, Drohiczyna i Sokołowa. 20 sierpnia ostatni samolot AEG C.4 powrócił spod Włodawy, lądując w Dęblinie z uszkodzonym tłokiem. Z braku samolotów eskadra została wycofana z frontu i przez Radom, Łódź oraz Kalisz udała się do Poznania w celu uzupełnienia.
25 sierpnia zakończyły się działania pościgowe za rozbitymi oddziałami sowieckimi. Na kilka tygodni nastąpiła stabilizacja linii frontu, a jednostki Wojska Polskiego, w tym lotnicze, przeszły kolejną reorganizację. Wycofano eskadry najbardziej wyczerpane intensywnymi walkami, w tym 2., 8. i 21 eskadrę. Na tyłach przebywały także inne eskadry, w tym 3., 11., 14., 17., 18. oraz 4. eskadra toruńska.
Po reorganizacji struktura wojsk polskich na północnym odcinku frontu składała się z 2. i 4 Armii. Zmienił się także przydział lotnictwa do poszczególnych związków operacyjnych. W skład lotnictwa 2 Armii wchodziły 1., 12. i 16. eskadra wywiadowcza oraz 13. eskadra myśliwska. Eskadry 1. i 13. stacjonowały w Dojlidach, a eskadry 12. i 16. w Markowszczyznie.
W tym czasie w skład lotnictwa 4 Armii wchodziły jedynie eskadry: 10. i 17. wywiadowcza. We wrześniu dołączyła 3. eskadra wywiadowcza oraz 19. eskadra myśliwska.
Na koniec września na front dotarła eskadra toruńska, a po drodze w Białymstoku przywrócono jej nazwę 4 eskadry wywiadowczej. Jako część 4 Armii, operowała z lotnisk w Białymstoku, Słonimie oraz Baranowiczach.
W październiku lotnictwo 4 Armii nie działało z taką intensywnością jak w poprzednich okresach. Tylko 4 eskadra (toruńska) wykazywała dużą aktywność.
Działając z Baranowicz, eskadra przeprowadziła ponad 30 lotów wywiadowczych oraz łącznościowych.
7 października podchorąży Dittmer oraz porucznik Róder podczas lotu wywiadowczego od Kojdanowa wzdłuż brzegu Uszy zaatakowali i rozproszyli oddział sowieckiej piechoty.
9 października podporucznik Róder, mimo trudnych warunków pogodowych, nawiązał łączność z oddziałami grupy generała Krajewskiego.
Również w październiku podporucznik Żarski zbombardował i uszkodził most w pobliżu Słucka.
W ostatnim locie eskadry, który miał miejsce 14 października, dowódca porucznik Szyfter rozbił samolot LVG C-5 podczas lądowania. Zarówno on, jak i obserwator porucznik Róder odnieśli rany.
W czasie wojny o granice 1918-1920 4 eskadra (toruńska) wykonała 95 lotów bojowych, co łącznie dało 217 godzin lotów nad terenami nieprzyjaciela.
Po zakończeniu działań wojennych jednostka wróciła do Torunia, gdzie została przekształcona w Szkolną Eskadrę Szkoły Obserwatorów Lotniczych.
== Żołnierze eskadry ==
== Wypadki lotnicze ==
19 kwietnia 1919 roku podczas działań bojowych zginął podporucznik pil. Stefan Brygiewicz, a ciężko ranny został podchorąży Błysk-Wilski.
12 czerwca 1919 roku, w trakcie lotu bojowego, zginęli porucznik pil. Romuald Wermiński oraz podporucznik obs. Włodzimierz Rice.
31 lipca 1920 roku podczas działań bojowych zginął sierżant pil. Mieczysław Obrembowicz, a ciężko ranni zostali kapitan Stanisław Rybka oraz podchorąży obs. Stanisław Czerwiński.
== Samoloty eskadry ==
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Ryszard Bartel, Jan Chojnacki, Tadeusz Królikiewicz, Adam Kurowski: Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
2 pułk lotniczy 1919-1929. Kraków: Drukarnia Polska Franciszka Zemanka, 1929.
Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). Walka i demobilizacja. T. II. Oświęcim: Wydawnictwo NapoleonV, 2017. ISBN 978-83-65746-74-0.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4. OCLC 69601095.
Jerzy Pawlak: Pamięci lotników polskich 1918–1945. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 1998. ISBN 83-11-08786-5.
Maria n Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0985-2. OCLC 69498511.
Stanisław Żarski: Wspomnienia z czasów wojny polsko-bolszewickiej. „Przegląd Lotniczy”. 8/1936, s. 384-388, sierpień 1936. Warszawa: Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. OCLC 1036625413.
Tomasz Kopański. Breguet nr 9. „Lotnictwo z szachownicą”. 2/2002, s. 18-19, 2002. Wrocław: Wydawnictwo Sanko. ISSN 1643-5702. OCLC 69537539.