4 Dywizjon Żandarmerii (4 dżand.) – jednostka żandarmerii Wojska Polskiego.
Historia dywizjonu
16 grudnia 1918 roku porucznik Marceli Łączkowski z Warszawy przybył do Łodzi z grupą sześciu podoficerów, aby rozpocząć organizację Żandarmerii Okręgu Generalnego „Łódź”. W skład tej grupy wchodzili wachmistrzowie: Piotr Guzior, Zenon Krzak, Władysław Podsada oraz Maksymilian Węgłowski. Następnego dnia, Dowództwo Okręgu Generalnego „Łódź” przydzieliło do Żandarmerii jednego oficera oraz 19 szeregowych. Dowództwo Żandarmerii miało siedzibę w pokoju nr 104 w hotelu Savoy w Łodzi. 17 grudnia utworzono posterunki graniczne w Kaliszu i Aleksandrowie. Na koniec grudnia Żandarmeria Okręgu Generalnego „Łódź” liczyła 6 oficerów, 24 podoficerów oraz 45 szeregowców. Oprócz Dowództwa Żandarmerii zorganizowano powiatowe dowództwa żandarmerii w Łodzi, Łowiczu, Kaliszu, Włocławku oraz Kole.
4 Dywizjon Żandarmerii, wraz z podległymi pododdziałami, stacjonował w Okręgu Korpusu Nr IV. Dowódca dywizjonu pełnił równocześnie rolę szefa żandarmerii w Dowództwie Okręgu Korpusu Nr IV w Łodzi.
Do 20 marca 1924 roku zlikwidowano plutony żandarmerii: Kutno, Łódź II, Łódź III i Piotrków, które zostały zastąpione posterunkami żandarmerii. W tym samym miesiącu do korpusu oficerów piechoty przeniesiono: por. żand. Józefa Mariana Kędzierskiego oraz por. żand. Ludwika Leopolda Durdę do 31 pp, a także por. żand. Kazimierza Bronisława Sedlaczka oraz ppor. żand. Władysława Hrycyka do 28 pp.
17 lutego 1928 roku minister spraw wojskowych ustalił 19 grudnia jako datę święta dywizjonu.
12 marca 1931 roku Prezydent RP odznaczył chor. Jana Wiśniewskiego Krzyżem Niepodległości z Mieczami.
12 grudnia 1935 roku minister spraw wojskowych unieważnił dotychczasową datę święta dywizjonu i ustalił 13 czerwca jako nowe święto żandarmerii.
Jednostka nie miała sztandaru ani odznaki pamiątkowej. Oficerowie i podoficerowie mogli od 1931 roku otrzymać odznakę pamiątkową Żandarmerii. W 1939 roku planowano wprowadzenie „Znaku Służbowego Żandarmerii”, które miały być numerowane. Dla 4 dżand przewidziano numery od 4000 do 4999.
Organizacja pokojowa i obsada personalna 4 dżand w 1939
Dowództwo 4 Dywizjonu Żandarmerii znajdowało się w Łodzi, przy ul. Południowej 44.
dowódca – ppłk żand. Antoni Rudnicki → dowódca żandarmerii GO „Piotrków”
I zastępca dowódcy – mjr żand. Jan Motylewicz
II zastępca dowódcy – kpt. żand. Zygmunt Puchalik † 1940 Katyń → referent bezpieczeństwa w Dowództwie Etapów Armii „Łódź”
adiutant – por. żand. Marian Siwiec † 1940 Kalinin → dowódca Plutonu Pieszego Żandarmerii Nr 120
oficer mobilizacyjny – kpt. żand. Zygmunt Kuniczkowski → dowódca Plutonu Krajowego Żandarmerii „Łódź”
oficer śledczy – por. żand. Antoni Bielawski
oficer do zleceń – wakat
oficer gospodarczy – kpt. int. Franciszek Bichajło
Pluton Żandarmerii Łódź, ul. Południowa 44
dowódca plutonu – por. żand. Zbigniew Feliks Otto Bojarski → referent w biurze dowódcy Żandarmerii Armii „Łódź”
Posterunek Żandarmerii Regny
Posterunek Żandarmerii Gałkówek
Pluton Żandarmerii Częstochowa, ul. Glogera 5
dowódca plutonu – kpt. żand. Henryk Mirakowski
oficer plutonu – ppor. rez. piech. pdsc mgr Hieronim Wielądek
Posterunek Żandarmerii Piotrków
Pluton Żandarmerii Skierniewice, ul. Batorego 35 (do 1936 roku ul. Piotrkowska 35)
dowódca plutonu – kpt. żand. Teofil Adalbert Szuliga † 1 VI 1944 Oflag VI B Dössel
Posterunek Żandarmerii Kutno
Posterunek Żandarmerii Łowicz
Przebieg mobilizacji w 1939 roku
4 Dywizjon Żandarmerii w Łodzi oraz wchodzące w skład jego jednostki, takie jak Plutony Żandarmerii Częstochowa i Skierniewice, były jednostkami mobilizującymi. Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, miały one sformować dwanaście plutonów żandarmerii, w tym osiem pieszych, dwa konne oraz dwa krajowe. Połowa z nich miała być formowana w mobilizacji alarmowej, a druga połowa w I rzucie mobilizacji powszechnej.
W mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem czarnym, przeznaczonych do „wzmocnienia sił w strefie granicy zagrożonej”:
- Pluton Pieszy Żandarmerii Nr 26 dla 26 Dywizji Piechoty (plżand Skierniewice),
- Pluton Pieszy Żandarmerii Nr 121 dla Kwatery Głównej Korpusu Interwencyjnego (plżand Skierniewice),
W mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem niebieskim, przeznaczonej jako „I rzut osłony granicy zachodniej i północnej”:
- Pluton Pieszy Żandarmerii Nr 7 dla 7 Dywizji Piechoty (plżand Częstochowa),
W mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem żółtym, będącej „wzmocnieniem (II rzutem) osłony dowolnej granicy w zależności od potrzeb”:
- Pluton Pieszy Żandarmerii Nr 10 dla 10 Dywizji Piechoty (4 dżand),
- Pluton Pieszy Żandarmerii Nr 119 dla Kwatery Głównej Armii „Łódź” (4 dżand),
- Pluton Krajowy Żandarmerii „Łódź” (4 dżand),
W I rzucie mobilizacji powszechnej:
- Pluton Pieszy Żandarmerii Nr 55 dla 44 Dywizji Piechoty (4 dżand),
- Pluton Pieszy Żandarmerii Nr 120 dla dowódcy etapów Armii „Łódź” (4 dżand),
- Pluton Pieszy Żandarmerii Nr 122 dla dowódcy etapów Armii „Łódź” (plżand Częstochowa),
- Pluton Konny Żandarmerii Nr 56 dla dowódcy etapów Armii „Łódź” (4 dżand),
- Pluton Konny Żandarmerii Nr 57 dla dowódcy etapów Armii „Łódź” (4 dżand),
- Pluton Krajowy Żandarmerii „Skierniewice” (plżand Skierniewice).
Wszystkie plutony konne i piesze były formowane według organizacji wojennej L.3141/mob.org.
Po południu 23 marca 1939 roku, szef Sztabu Głównego generał brygady Wacław Stachiewicz wydał rozkaz mobilizacyjny L.8700/mob o treści: „sformowanie jednostek czarnych na obszarze Okręgu Korpusu Nr IV zarządzone”. Na podstawie tego rozkazu Pluton Żandarmerii Skierniewice sformował Plutony Piesze Żandarmerii Nr 26 oraz 121. Dopiero 27 kwietnia 1939 roku dowódca 4 dżand powołał trzech oficerów rezerwy do służby czynnej. Podporucznik Stanisław Kupczyński objął dowództwo Plutonu Pieszego Żandarmerii Nr 26, a podporucznik Adam Kaczmarek dowództwo Plutonu Pieszego Żandarmerii Nr 121. Trzecim oficerem był podporucznik Zygmunt Tosik. Nie można wykluczyć, że do 27 kwietnia oba zmobilizowane plutony nie miały dowódców, a ich obowiązki mogły pełnić oficerowie służby stałej. Podobna sytuacja miała miejsce z dwoma oficerami rezerwy – dowódcami plutonów żandarmerii sformowanych przez Pluton Żandarmerii Baranowicze. Równocześnie na teren OK IV przybył Pluton Pieszy Żandarmerii Nr 30, sformowany przez 9 Dywizjon Żandarmerii w Brześciu nad Bugiem, dla 30 Poleskiej Dywizji Piechoty. Pluton Pieszy Żandarmerii Nr 26 do pierwszej dekady lipca 1939 roku pozostawał w rejonie Skierniewic. W dniach 4-11 lipca, razem z 26 DP, został przetransportowany do rejonu Wągrowiec-Żnin, na teren operacyjny Armii „Poznań”. Kwatera Główna 26 DP znajdowała się w miejscowości Wapno Nowe, gdzie prawdopodobnie kwaterował również pluton żandarmerii.
Kadra żandarmerii okręgu generalnego i dywizjonu
Dowódcy dywizjonu
- por. żand. Marceli Łączkowski (19 XII 1918 – 28 I 1919)
- rtm. żand. Adolf Drwota (28 I – 1 X 1919)
- por. żand. Tadeusz Konstanty Tomaszewski (1 X – 8 XII 1919)
- rtm. / ppłk żand. Konrad Anlauf (8 XII 1919 – II 1927 → praktyka poborowa w PKU Nowy Targ)
- mjr żand. Alfred Riesser (IV 1927 – 7 III 1932 → dowódca 8 dżand)
- ppłk żand. Antoni Rudnicki (8 III 1932 – 30 VIII 1939)
Zastępcy dowódcy dywizjonu (od 1938 – I zastępca dowódcy dywizjonu)
- ppłk żand. Hugon Babel (1923, później oficer rezerwowy)
- mjr żand. Marian Pisz (1923 – III 1927)
- mjr żand. Tadeusz Miś (III 1927 – XII 1928)
- mjr żand. Roman Marian Śliwiński (od XII 1928)
Kwatermistrzowie (od 1938 – II zastępca dowódcy dywizjonu)
- kpt. żand. Zygmunt Puchalik (do VI 1939)
- mjr żand. Rudolf Klemens (VII – 6 IX 1939)
Dowódcy Plutonu Żandarmerii Łódź (do 1924 roku – Pluton Żandarmerii Łódź I)
- por. żand. Zygmunt Meyer (1921)
- kpt. żand. Michał Fischer (1921-1924)
- kpt. żand. Henryk Kruczek (1924-1926)
- kpt. żand. Józef Berezowski (1927-1930)
- kpt. żand. Gustaw Zimmer (1930-1933)
- por. żand. Zbigniew Bojarski (1934-1939)
Dowódcy Plutonu Żandarmerii Łódź II
- por. żand. Zygmunt Meyer (1919)
- chor. żand. Stefan Sweryda (1921-1922)
- por. żand. Henryk Kruczek (1922-1924)
Dowódcy Plutonu Żandarmerii Łódź III
- por. żand. Teofil Szuliga (1921-1924)
Dowódcy Plutonu Żandarmerii Częstochowa
- chor. żand. Zygmunt Goszewatiuk (1921-1922)
- por. żand. Franciszek Czarniecki (1923-1929)
- kpt. żand. Stanisław Grec (1930-1932)
- kpt. żand. Henryk Mirakowski (1937-1939)
Dowódcy Plutonu Żandarmerii Skierniewice
- chor. Zygmunt Karlikowski (1921-1922)
- chor. Michał Zagórski (1923-1924)
- por. Zygmunt Pracki (1924-1929)
- por. żand. Gustaw Zimmer (1929-1930 → dowódca plżand Łódź)
- chor. Onufry Oleksiuk (1931-1932)
- kpt. żand. Teofil Szuliga (1933-1939)
Dowódcy Plutonu Żandarmerii Kutno
- por. Franciszek Sedlaczek (1921-1922)
- por. Zygmunt Pracki (1923-1924 → dowódca plżand Skierniewice)
Dowódcy Plutonu Żandarmerii Piotrków
- chor. Onufry Oleksiuk (1921-1922)
- por. Józef Kędzierski (1923-1924)
Oficerowie
- ppłk rez. pow. do sł. cz. Hugon Babel
- mjr żand. rez. Bolesław Greffner
- kpt. żand. Michał Firlejczyk
- ppor. piech. Kazimierz Saratowicz.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
Spis oficerów służących czynnie w dniu 1.6.1921 r.. Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1921.
Rozkazy Dowództwa Okręgu Generalnego Kraków. Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa. [dostęp 2018-10-20].
Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932.
Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, 1934. [dostęp 2016-06-11].
Piotr Bauer, Bogusław Polak: Armia „Poznań” w wojnie obronnej 1939. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1983. ISBN 83-210-0385-0.
Grzegorz Ratajczyk: Żandarmeria Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej. Toruń: Dom Wydawniczy DUET, 2004. ISBN 83-89706-20-2.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Jan Suliński: Żandarmeria organ bezpieczeństwa armii 1918-1945. Warszawa: Kompas II, 2003. ISBN 83-912638-5-1.
Jan Suliński: Żandarmeria Wojskowa w latach 1918-1947. Szkic organizacyjno-historyczny. Warszawa: Drukarnia Warszawskiego Okręgu Wojskowego, 1994.
Jan Suliński: Żandarmeria DOK IV – Łódź w latach 1919-1939. Mińsk Mazowiecki: Centrum Szkolenia Żandarmerii Wojskowej, 2014. ISBN 978-83-63700-08-9.
