4 Dywizjon Artylerii Ciężkiej (4 dac) – to jednostka artylerii ciężkiej Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej.
Nie był on częścią pokojowej struktury armii. Jego formowanie miało miejsce w sierpniu 1939 roku w Toruniu, poprzez 8 Pułk Artylerii Ciężkiej, z przeznaczeniem dla 4 Dywizji Piechoty.
W skład dywizjonu weszły dwie baterie oraz pluton taborowy nr 4. Pierwsza bateria była wyposażona w trzy armaty 105 mm wz. 29, podczas gdy druga dysponowała trzema 155 mm haubicami wz. 1917.
== 4 dac w kampanii wrześniowej ==
=== Mobilizacja ===
Mobilizacja alarmowa dywizjonu w grupie niebieskiej rozpoczęła się 24 sierpnia o godz. 7:00 w Toruniu, w koszarach 8 pac. Po południu kontynuowano mobilizację w miejscowości Przysiek, w pobliżu Torunia. Początkowo proces ten przebiegał wolno, z powodu małej liczby zasobów potrzebnych do formowania dywizjonu. Wiele zmobilizowanych koni nie było podkutych, a dostarczone wozy często nie miały metalowych obręczy na kołach. Prace nad zapewnieniem sprawności marszowej trwały całą dobę. 25 sierpnia nowo utworzona kolumna amunicyjna dywizjonu rozpoczęła transport amunicji z magazynu w Łysanicach. Po złożeniu przysięgi 26 sierpnia, wieczorem wyruszono w kierunku miejsca koncentracji 4 DP. O świcie 27 sierpnia dywizjon dotarł do lasu w okolicy wsi Gronowe. Po dziennym postoju, wieczorem 27 sierpnia kontynuowano marsz w kierunku lasu koło wsi Nielub. 28 sierpnia nocny marsz doprowadził do rejonu dworu Niedźwiedźna, położonego na południowy wschód od Wąbrzeźna. Marsz ten, odbywający się po piaszczystych, polnych drogach, ujawnił problemy z zaprzęgami oraz słabość konnych wozów zmobilizowanych. Umożliwił także wykrycie usterek i ich naprawę. Po odpoczynku, w nocy 29/30 sierpnia, dywizjon ruszył do lasów na wschód od gajówki Górale. Po dotarciu na miejsce postoju rozpoczęto przygotowania do zajęcia stanowisk ogniowych w pobliżu wsi Konojady oraz punktów obserwacyjnych przy torach kolejowych obok wsi Góralki. O świcie 31 sierpnia dywizjon zajął przygotowane stanowiska i punkty obserwacyjne.
=== Działania bojowe ===
==== Udział w bitwie nad Osą ====
4 DP początkowo broniła linii jezior od rzeki Osy do rzeki Drwęcy. 1 września o godz. 5:30 w dywizjonie ogłoszono alarm, a o godz. 8:00 stanowiska 4 dac były rozpoznawane przez niemiecki samolot wywiadowczy. O godz. 9:00 na rozkaz dowódcy artylerii 4 DP, płk. dypl. Andrzeja Czerwińskiego, 1 bateria armat prowadziła ostrzał na drogi, którymi przemieszczały się niemieckie kolumny na lewym skrzydle Grupy Operacyjnej „Wschód”. Ponownie 1 bateria ostrzelała ogniem zaporowym niemieckie oddziały atakujące lewą flankę obrony. W nocy 1/2 września 4 dac został przegrupowany wraz z 4 DP w rejon odcinka Gruta w celu kontrnatarcia na 21 DP niemiecką. O świcie 2 września dywizjon dotarł do rejonu Gołębiewa. O godz. 11:00 zajął wcześniej rozpoznane stanowiska w rejonie Kitnowa. Podczas marszu do stanowisk 1 bateria została ostrzelana przez niemiecki samolot, co skutkowało stratami w koniach. 1 bateria natychmiast odpowiedziała ogniem na niemieckie natarcie w rejonie Mełna. Z powodu zmieniającej się sytuacji, dywizjon tego dnia nie prowadził dalszego ostrzału. W nocy 2/3 września dywizjon ponownie się przemieścił do rejonu Zakrzewa. O świcie 3 września 1 bateria rozpoczęła daleki ostrzał dróg, którymi poruszały się niemieckie oddziały. W godzinach popołudniowych 4 dac włączono w skład grupy artylerii dowodzonej przez płk. dypl. Czerwińskiego, mającej wspierać 14 pułk piechoty. Punkty obserwacyjne zostały wysunięte w rejon Mełna. Zwiady bateryjne były atakowane przez niemieckie lotnictwo podczas urządzania punktów, co doprowadziło do śmierci 4 żołnierzy oraz utraty kilku koni. Niemiecka artyleria ostrzelała stanowiska ogniowe 1 baterii. Baterie prowadziły ostrzał na zgrupowania niemieckie, nawet pomimo bombardowania 4 dac przez lotnictwo niemieckie. W związku z dużym natężeniem ognia, kolumna amunicyjna kilkakrotnie dostarczała amunicję dla strzelających baterii z dywizyjnego punktu amunicyjnego w lesie Wronie, tracąc przy tym jeden zaprzęg. Nocą 3/4 września 4 dac wycofał się do lasu Wronie, gdzie zajął stanowiska ogniowe. Obszar ten został 4 września zbombardowany przez niemieckie lotnictwo, jednak dywizjon nie poniósł strat.
==== Odwrót ====
Nocą 4/5 września dywizjon rozpoczął odwrót w kierunku Drwęcy, zabierając maksymalną ilość amunicji. Rankiem 5 września 4 dac zatrzymał się w lesie koło Golubia. 6 września dywizjon dotarł do Torunia, przeprawiając się przez Wisłę po moście kolejowym, a przed południem zajął las przy gajówce Kuchnia, odpoczywając przez cały dzień. Wozy kolumny taborowej i części kolumny amunicyjnej pobierały z pociągu zapasową uprząż, papierosy, żywność oraz amunicję. Nocnym marszem 6/7 września dywizjon dotarł do lasu Brzezie. Następnej nocy 4 dac osiągnął południowy wschód od Włocławka, do lasu w rejonie Leopoldowa. Nocny marsz 8/9 września prowadził dywizjon w kierunku Bzury. Rankiem 9 września dotarł do lasu Szewskie Budy koło Lubienia Kujawskiego. Po dziennym postoju, w nocy wyruszono przez Kutno do Gajewa koło Żychlina, który osiągnięto 10 września. Tego dnia dywizjon został zaatakowany przez niemieckie lotnictwo, jednak nie poniósł strat. W nocy 10/11 września marsz wiódł w kierunku frontu przez Bedlno, Plecka Dąbrowa, Sobotę, Walewice, wspólnie z II/4 pułkiem artylerii lekkiej w kolumnie bocznej w ugrupowaniu 14 pułku piechoty.
==== Udział w bitwie nad Bzurą ====
11 września o świcie dywizjon dotarł do miejscowości Sobota. Po krótkim odpoczynku 14 pp, wspierany przez 4 dac, wyruszył do natarcia na wieś Walewice, a następnie wsparł swoje natarcie na wieś Rulice. Celny ostrzał i natarcie piechoty zmusiły niemiecki 20 pp do odwrotu. 12 września 4 dac znalazł się w składzie grupy artylerii ogólnego działania pod dowództwem płk. dypl. Czerwińskiego. Zajął stanowiska ogniowe w rejonie wsi Borówek, skąd o zmroku wsparł natarcie 14 pp na Bielawy. Doszło do starcia z niemiecką artylerią. Wobec załamania się natarcia 14 pp, 4 dac wycofał się zgodnie z rozkazem 13 września rano przez Orłowo do wsi Strugienice. Ilość amunicji znacznie się zmniejszyła. Wieczorem dywizjon został przygotowany do wsparcia natarcia w rejonie jeziora Okręt. 14 września o godz. 8:00 w składzie grupy artylerii pod dowództwem ppłk. Józefa Pyrka, wraz z dywizjonami I/4 pal i I/2 pułku artylerii ciężkiej, 4 dac wsparł natarcie piechoty 4 DP. Niemiecka artyleria ostrzelała prowadzący natarcie 67 pułk piechoty oraz batalion I/14 pp. Grupa artylerii, w tym 4 dac, ostrzelała niemieckie stanowiska broni maszynowej, moździerzy oraz artylerii wsparcia, skutecznie je eliminując. Umożliwiło to 67 pp opanowanie Dąbkowic Dolnych i Górnych, wypierając 102 pp oraz oddział rozpoznawczy 24 DP. Z powodu wyczerpania amunicji i przerwania przez niemiecką artylerię linii telefonicznych, wsparcie 4 dac stało się mniej efektywne. Ponadto, jedna armata z 1 baterii została uszkodzona.
15 września, przed świtem, 4 dac został przeniesiony na stanowiska ogniowe w Jackowicach. Tego dnia ostrzał prowadziła 2 bateria haubic, ze względu na ukształtowanie terenu. Nocą 15/16 września dywizjon przegrupował się do wsi Boczki, tracąc większość kabla telefonicznego. 16 września od rana 4 dac wspierał obronę 4 DP na północnym brzegu Bzury, od Sobockiej Wsi do Maurzyc. Nocą 16/17 września dywizjon, wraz z 4 DP, przeszedł marszem przez Złaków Kościelny, Borowy, Luszyn, Osmolin, las Brzezia. Z powodu zatłoczenia dróg i panującej ciemności, dywizjon maszerował oddzielnie. W rejonie wsi Aleksandrów, maszerująca na czele dywizjonu 1 bateria wsparła broniący się batalion 63 pułku piechoty, w połączeniu z baterią artylerii lekkiej. Wsparcie 1 baterii armat pozwoliło na odrzucenie niemieckiego natarcia z osi marszu.
Nad ranem, przechodząc przez Sanniki, 4 dac został zbombardowany przez niemieckie lotnictwo. 1 bateria armat, która wyjechała już poza miasto, dotarła w rozproszeniu do lasu Brzezie bez dużych strat. 2 bateria haubic, w momencie nalotu, przejeżdżała przez miasto i została zbombardowana pomiędzy zabudowaniami, ponosząc duże straty osobowe oraz w koniach i sprzęcie. W sumie w 1 baterii poległ ppor. Eugeniusz Różański, utracono jedną armatę oraz większość taboru. 2 bateria, oprócz strat w kanonierach, którzy się rozproszyli i polegli, oraz utraty wielu koni, straciła jedną haubicę, a druga została uszkodzona. Nocą 17/18 września doszło do rozdzielenia się dywizjonu z powodu rozmokłych dróg i panujących ciemności. 18 września o świcie 1 bateria dołączyła do 16 dywizjonu artylerii ciężkiej we wsi Załusków. O godz. 9:00 podeszła pod stanowiska 16 dac piechota niemiecka, a obrony ogniem broni ręcznej i lkm broniły się na skraju lasu. Próba kontrataku pod dowództwem kpt. Alfonsa Oborskiego zakończyła się niepowodzeniem w ogniu niemieckiej broni maszynowej i artylerii. Wyciągnięta do strzelania na wprost armata 105 mm zniszczyła kilka stanowisk niemieckiej broni maszynowej, aż do momentu jej uszkodzenia. Około godz. 18:00 na rozkaz ppłk. Stanisława Ostapowicza rozpoczęto wycofywanie się, jednak konie 1 baterii zostały wybite w trakcie walki, co uniemożliwiło ewakuację pozostałych armat i sprzętu. Uszkodzone zostały celowniki, zakopano zamki i uszkodzono oporopowrotniki. 19 września rano, wycofujące się pozostałości 1 baterii dostały się do niemieckiej niewoli. Reszta 4 dac maszerowała bocznymi drogami do Iłowa. W dniu 18 września rano dotarły z 2 baterii dwie haubice, w tym jedna sprawna. Na rozkaz mjr. Stefana Stachowskiego, z uwagi na okrążenie rejonu Iłowa, po południu 18 września zniszczono obie haubice oraz pozostały sprzęt, a 4 dac został rozwiązany. Duża grupa oficerów i kanonierów pod dowództwem mjr. Stachowskiego sforsowała Bzurę i dotarła przez Puszczę Kampinoską do rejonu Izabelin, Laski. Podczas próby przebicia się do Warszawy nocą 19/20 września mjr Stefan Stachowski został ciężko ranny, a zmarł 20 września w szpitalu w Laskach. Większość towarzyszących mu oficerów i kanonierów, wraz z nim, znalazła się w niewoli. Drugą grupę prowadził kpt. Andrzej Jeżyński, który po sforsowaniu Bzury poległ, brak jest informacji o dalszym losie grupy.
Mjr Stefan Stachowski został ciężko ranny i trafił do niewoli 26 września przed świtem w okolicy miejscowości Laski, na wschodnim skraju Puszczy Kampinoskiej.
== Organizacja wojenna i obsada personalna dywizjonu ==
Obsada personalna:
dowódca dywizjonu – mjr Stefan Stachowski
adiutant dywizjonu – NN
oficer zwiadowczy – kpt. Andrzej Jeżyński
oficer obserwacyjny – NN
oficer łączności – NN
oficer płatnik – ppor. Piotr Kozłowski
lekarz dywizjonu – por. lek. Marchwiński
dowódca kolumny amunicyjnej – ppor. Stanisław Michalski
dowódca 1 baterii – kpt. Alfons Oborski
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Franciszek Sokołowski
oficer ogniowy – ppor. Eugeniusz Różański
dowódca I plutonu – ppor. Józef Siegmunt
dowódca II plutonu – ppor. Marian Paluszkiewicz
dowódca 2 baterii – kpt. Jan Marian Braziewicz
oficer zwiadu – NN
oficer ogniowy – ppor. Bogdan Zawalski
dowódca plutonu taborowego nr 4 – ppor. rez. Berg, ppor. art. Stanisław Julian Michalski
== Uwaga ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914 – 1939. Londyn: 1975.
Roman Łoś: Artyleria polska 1914–1939. Warszawa: Bellona, 1991. ISBN 83-11-07772-X. Brak numerów stron w książce.
Ludwik Głowacki: Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1985, wyd. V, ISBN 83-11-07109-8.
Stanisław Julian Michalski: Relacja. [w:] B.I.31g [on-line]. IPMS, 1945. [dostęp 2019-12-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-06)].
Alfons Oborski: Relacja. [w:] B.I.31g [on-line]. IPMS, 1945. [dostęp 2018-03-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-06)].
Piotr Zarzycki: 8 Pułk Artylerii Ciężkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 120. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2000. ISBN 83-87103-80-2.
Przemysław Dymek: Toruńska Dywizja. 4. Dywizja Piechoty w latach 1921–1939. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2015. ISBN 978-83-7889-202-1.