4 Dywizja Strzelców Polskich
4 Dywizja Strzelców Polskich (4 DSP) to duża jednostka piechoty Armii Polskiej we Francji, która została zorganizowana i funkcjonowała od jesieni 1918 roku do lipca 1919 roku, głównie na terenach południowej Rosji oraz Besarabii.
Geneza
4 Dywizja Strzelców Polskich powstała w dużej mierze z żołnierzy II Korpusu Polskiego na Wschodzie, który działał na Ukrainie. Po rozwiązaniu korpusu po bitwie pod Kaniowem, polskie dowództwo skontaktowało się z gen. Michaiłem Aleksiejewem, dowódcą rosyjskiej Armii Ochotniczej, walczącej przeciwko bolszewikom na północnym Kaukazie. 24 sierpnia 1918 roku Aleksiejew zgodził się na utworzenie Oddziału Polskiego w ramach Armii Ochotniczej, którego dowództwo objął płk Franciszek Zieliński, wcześniej dowodzący 4 Dywizją Strzelców w II Korpusie. Początkowo Oddział Polski składał się z batalionu strzelców, dowodzonego przez mjr. Stefana Wyspiańskiego, dywizjonu ułanów pod dowództwem mjr. Konstantego Plisowskiego oraz plutonu artylerii polowej. Do końca września 1918 liczba żołnierzy wzrosła do około 700 osób. W tym czasie sformowano dywizjon artylerii. 3 października z batalionu strzelców wyodrębniono kompanię strzelców oraz kompanię oficerską, a z dywizjonu jazdy pluton ułanów. Te jednostki, pod ogólnym dowództwem płk Stanisława Małachowskiego, skierowano na front, aby wesprzeć oddział „białych” dowodzony przez gen. Stankiewicza, byłego dowódcę II Korpusu. Na początku listopada do walki przeciwko bolszewikom wyruszył kolejny oddział pod dowództwem mjr. S. Wyspiańskiego, który składał się z dwóch kompanii strzelców, dwóch kompanii oficerskich oraz plutonu ułanów. Polacy bronili lewego skrzydła Armii Ochotniczej, ratując ją przed klęską. W trakcie walk zdobyto wiele sprzętu wojskowego oraz uzbrojenia, co pozwoliło na lepsze wyposażenie całego Oddziału Polskiego.
Działalność 4 Dywizji Strzelców Polskich
Pod koniec października 1918 roku, gen. Lucjan Żeligowski objął dowództwo nad Wojskami Polskimi na Wschodzie, zastępując gen. Józefa Hallera. Pod jego komendą nominalnie znajdowały się wszystkie polskie formacje na północy Rosji, w Syberii i Kubaniu. W tym samym okresie nowym dowódcą rosyjskiej Armii Ochotniczej, po śmierci gen. Michaiła Aleksiejewa, został gen. Anton Denikin. Zawarto porozumienie między gen. L. Żeligowskim a gen. A. Denikinem, w wyniku którego rozpoczęto tworzenie nowej polskiej formacji, znanej jako 4 Dywizja Strzelców Polskich. Organizacyjnie dywizja wchodziła w skład Armii Polskiej we Francji (tzw. Błękitnej Armii), co wyjaśnia jej numerację. 4 Dywizja Strzelców Polskich była politycznie niezależna od Armii Ochotniczej. Składała się z brygady piechoty, dywizjonu ułanów, dywizjonu artylerii, samodzielnej kompanii inżynieryjnej, oddziału lotniczego oraz szpitala polowego. Na jej czele stanął płk Zieliński. Pod koniec stycznia 1919 roku liczba żołnierzy jednostki wyniosła około 2800 osób oraz 827 koni. Mimo to, w pododdziałach nie osiągnięto pełnej obsady etatowej, chociaż liczba żołnierzy stale rosła. Trzon dywizji stanowili żołnierze b. Oddziału Polskiego, a także rekrutowano wśród żołnierzy I Korpusu oraz lokalnych Polaków.
W obliczu rosnącego zagrożenia ze strony bolszewików, marszałek Józef Piłsudski interweniował u marszałka Ferdinanda Focha, aby sprowadzić 4 Dywizję Strzelców Polskich do kraju. W wyniku tego, gen. A. Denikin otrzymał rozkaz wysłania całej formacji do Odessy, dokąd do stycznia 1919 roku przetransportowano wszystkich polskich żołnierzy. Po dotarciu do Odessy, gen. L. Żeligowski rozwiązał Dowództwo Wojsk Polskich na Wschodzie oraz Samodzielną Brygadę Strzelców Polskich, tworząc nowe dowództwo 4 Dywizji Strzelców Polskich, na czele którego sam stanął. Wówczas doszło do poważnych zmian organizacyjnych. Sformowano trzy pułki piechoty: 2 pp (z zachowaniem tradycji II Brygady Legionów Polskich), 13 i 14 pp.
W dniach 13 grudnia 1918 roku oddziały ukraińskie Symona Petlury zdobyły Odessę, co zmusiło 4 Dywizję Strzelców Polskich do wycofania się do portu, gdzie broniła się do przybycia 18 grudnia desantu francusko-greckiego, po czym weszła w skład francuskiego korpusu interwencyjnego, dowodzonego przez gen. d’Anselme’a. W wyniku wspólnych działań miasto zostało odzyskane w ciągu kilku dni.
List Józefa Piłsudskiego do gen. Żeligowskiego z 2 stycznia 1919 roku (pisownia oryginalna):
„Do Generała Żeligowskiego w Odesie. Panie Generale! Przesyłam Panu Generałowi i wszystkim żołnierzom, walczącym pod Jego rozkazami, serdeczne pozdrowienia w imieniu armii polskiej. Dziękuję Wam za trudy wytworzenia polskiej siły zbrojnej, jakie podjęliście w mozole i wysiłku. Wierzę, że oficerowie i żołnierze dywizji Pana Generała będą dalej nieśli wysoko sztandar polski, i po walkach, jakie im przypadną w udziale, staną w szeregach czekającej ich niecierpliwie armii polskiej, przysporzywszy nowych wawrzynów starej sławie oręża polskiego. Józef Piłsudski”
Na początku lutego 1919 roku Polacy ponownie przystąpili do walk. Wydzielony oddział kombinowany z dywizji walczył wspólnie z oddziałami francuskimi i greckimi przeciwko bolszewikom pod Tyraspolem. Te działania miały istotne znaczenie polityczne, ponieważ w tym czasie na paryskiej konferencji pokojowej rozstrzygała się kwestia polskich granic. W marcu dywizję przeorganizowano według wzorów francuskich. Odtąd składała się z 13, 14, 15 pułku strzelców (dawny 2 pp przemianowano na 15 pułk) oraz Legii Rycerskiej i oddziałów pomocniczych. Jej liczebność wynosiła 717 oficerów, 472 podoficerów, 1758 szeregowych oraz 617 koni. Z powodu niewystarczającej liczby piechoty, utworzono także pułk marszowy do szkolenia. Dodatkowo rozpoczęto formowanie drugiego pułku jazdy, który nazwano 6 pułkiem ułanów.
W końcu marca, gdy wojska bolszewickie rozpoczęły ofensywę na Odessę, a Francuzi i Grecy zostali ewakuowani, gen. L. Żeligowski wykorzystał prawa alianckie przysługujące jego armii i podpisał umowę z wojskami „białymi”, co umożliwiło mu przejście w kwietniu przez Dniestr do Rumunii. Po dotarciu do Besarabii, dywizja otrzymała zadanie obrony odcinka Dniestru, które wykonała pomyślnie. 23 maja 1919 roku została zluzowana przez dywizję grecką, a 26 maja 1919 roku skierowana do Polski.
Na początku czerwca 1919 roku 4 Dywizja Strzelców Polskich skoncentrowała się w rejonie Czerniowiec, skąd przeszła w okolice Stanisławowa, gdzie zgrupowała się 17 czerwca 1919 roku. Pod koniec czerwca otrzymała rozkaz wzięcia udziału w polskiej kontrofensywie przeciwko wojskom Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Dywizja walczyła do 17 lipca 1919 roku, osiągając w końcu, wraz z innymi polskimi formacjami, linię rzeki Zbrucz. Była to jedyna duża jednostka wojskowa, która zdołała opuścić Rosję w szyku bojowym i z bronią.
19 lipca nastąpiło przeorganizowanie dywizji, która została włączona do odrodzonego Wojska Polskiego jako 10 Dywizja Piechoty.
Poszczególne pułki dywizji, czyli 13, 14 i 15, otrzymały nowe numery: 28, 29 i 31 pułku strzelców Kaniowskich. Na początku sierpnia z dywizji wyłączono 1 pułk oraz 6 pułk, które zasiliły nowo formowaną 3 Brygadę Jazdy. 1 pułk otrzymał nazwę 14 pułku Ułanów Jazłowieckich, natomiast 6 pułk został połączony z 6 pułkiem sformowanym w Małopolsce i nazwany 6 pułkiem Ułanów Kaniowskich.
Struktura organizacyjna
dowództwo
- 2 (15) pułk strzelców polskich
- 13 pułk strzelców polskich
- 14 pułk strzelców polskich
- samodzielna kompania inżynieryjna
- oddział awiacyjny
- kawaleria dywizyjna (w sztabie Armii Polskiej we Francji określana jako I dywizjon 2 pułku szwoleżerów)
dowódca – rtm. Roman Węglowski (do sierpnia 1919), następnie por. Kazimierz Łada-Moczarski (do 18 października 1920)
Obsada personalna
Dowódcy dywizji:
- gen. ppor. Władysław Glass (1918)
- płk Franciszek Zieliński (1918)
- gen. ppor. Lucjan Żeligowski (1918-1919)
„Skład osobowy sztabu 4-ej Dyw.” z 27 stycznia 1919:
- dowódca dywizji – gen. ppor. Lucjan Żeligowski
- adiutant – ppor. Witold Wielogłowski
- szef sztabu – ppłk Leon Bobicki
- adiutant – por. jazdy Janusz Korczyński
- oficer do zleceń – ppor. Mieczysław Birnbaum
- I oficer sztabu – ppłk SG Wiktor Thommée
- szef wydziału ogólnego – mjr jazdy Witold Walicki
- szef wydziału wywiadowczego – kpt. Jan Kowalewski
- pomocnik szefa wydziału – ppor. Tadeusz Mincer
- szef wydziału operacyjnego – mjr SG Radosław Dzierżykraj-Stokalski
- pomocnik szefa wydziału – chor. Kazimierz Chmielewski
- szef łączności – ppor. Edmund Iwaszkiewicz
- komendant – mjr Roman Jachimowicz
- pomocnik – ppor. Władysław Słoka
- kapelan – ks. Oskierko
Urzędy:
- szef Urzędu Artylerii – kpt. Artur Perłowski
- oficer do zleceń – por. Mieczysław Gliński
- inżynier dywizji i dowódca kompanii – ppor. Henryk Bagiński
- zarządzający majątkiem inżynieryjnym – inż. Eustachy Karol Wasilewski
- szef sanitarny – ppłk lek. Otton Samójłowicz-Salamonowicz
- lekarz weterynaryjny – mjr lek. wet. Stanisław Górski
Zaopatrzenie:
- szef wydziału zaopatrzenia – ppłk Julian Koźmiński
- intendent dywizji – mjr Józef Maryański
- oficer do zleceń – por. jazdy Kazimierz Jan Laskowiecki
- referent działu pieniężnego – urzędnik Jan Brzezański
- pomocnik referenta działu pieniężnego – urzędnik Feliks Bernałowicz
- referent żywnościowy – urzędnik Franciszek Kowalewski
- pomocnik referenta żywnościowego – urzędnik Piotr Strzystewski
- buchalter – Stefan Linde
- skarbnik – kpt. rach. Bolesław Konarski
- referent rzeczowy – urzędnik Bolesław Bernat
Kontrola:
- kontroler – płk Stanisław Józef Lisowski
- referent kontroli – urzędnik Stanisław Horski
- dowódca kompanii sztabowej – kpt. Jan Chodźko-Zajko
Sąd:
- generał audytor – gen. por. Piotr Koreywo
- naczelnik kancelarii – ppor. Tadeusz Makowsski
- prezes sądu dywizji – płk Edward Hejdukiewicz
- sekretarz – urzędnik Antoni Łukaszewicz
- prokurator – urzędnik Michał Bruszewski
- podprokurator – rtm. Stanisław Wadowski
- sędzia śledczy – kpt. Marian Czerniewski
- sędzia śledczy – por. jazdy Henryk Baczyński
- sędzia śledczy – chor. Jerzy Pill
- sędzia śledczy – chor. Leopold Broniewicz
- sędzia śledczy – urzędnik Władysław Koreywo
- sędzia śledczy – urzędnik Władysław Terlecki
Inni:
- zastępca szefa sztabu – ppłk SG Włodzimierz Wołkowicki (24 II – 15 VII 1919)
- dowódca szkoły oficerskiej – płk Paweł Szymczuk
- dowódca Legii Rycerskiej – płk Włodzimierz Szklennik
- pomocnik – ppłk Mikołaj Koiszewski
- komendant placu – płk Stanisław Kaliszek
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Henryk Smaczny: Księga Kawalerii Polskiej 1914 – 1947. Warszawa: TESCO, 1989, s. 148. ISBN 83-00-02555-3.
4 Dywizja Piechoty – Zmechanizowana 1808-1994. Zarys dziejów, red. nauk. Grzegorz Nowik, Tadeusz Rawski, Ministerstwo Obrony Narodowej, Departament Stosunków Społecznych, Wydawnictwo „Bellona”, Warszawa 1994, ISBN 83-11-08377-0.
Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.