4 Dywizja Piechoty (II RP)

4 Dywizja Piechoty

4 Dywizja Piechoty (4 DP) stanowiła istotną jednostkę piechoty Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

Dywizja została sformowana 16 kwietnia 1919 roku na froncie w Galicji. Jej dowództwo powstało z sztabu Grupy Operacyjnej pod dowództwem gen. Franciszka Aleksandrowicza.

W trakcie działań wojennych dotyczących granic, uczestniczyła w walkach na froncie polsko-ukraińskim, a także w wojnie polsko-bolszewickiej oraz konflikcie polsko-litewskim.

Po zakończeniu wojny, w listopadzie 1921 roku, zakończono reorganizację polskiej armii. W ramach tego procesu, 10, 18 i 37 pułki piechoty zostały wyłączone z 4 DP i przydzielone do nowo utworzonej 26 Dywizji Piechoty, a sztab 4 Dywizji przekształcono na sztab 26 DP.

Nowa struktura 4 Dywizji Piechoty obejmowała: 14, 63 i 67 pułki piechoty oraz 4 pułk artylerii polowej.

Sztab został zorganizowany od podstaw, a dywizja osiedliła się w regionie Kujaw oraz na ziemi chełmińskiej.

Dowództwo 4 DP stacjonowało w Toruń.

W trakcie kampanii wrześniowej dywizja walczyła w ramach Armii „Pomorze”. Brała udział w walkach nad Osą oraz pod Mełnem. Po przejściu na lewy brzeg Wisły, dywizja uczestniczyła w bitwie nad Bzurą, zdobywając Bielawy i Jamno, a następnie broniła się w rejonie Łowicza.

Formowanie

Dywizja została sformowana 16 kwietnia 1919 roku na froncie w Galicji. Jej dowództwo pochodziło ze sztabu Grupy Operacyjnej gen. Franciszka Aleksandrowicza. Szefem sztabu mianowano mjr Włodzimierza Tyszkiewicza, dowódcą piechoty dywizyjnej był gen. Franciszek Kraliczek-Krajowski, a dowódcą artylerii płk Adolf Engel.

Początkowo w skład dywizji weszły trzy pułki piechoty: 14, 18 oraz 37; oraz trzy pułki artylerii: 3, 2 (11?) pułk artylerii polowej i 2 pułk artylerii ciężkiej, które tworzyły IV Brygadę Artylerii. W skład jazdy dywizyjnej wchodziły: szwadron 6 pułku ułanów, szwadron 9 pułku ułanów, szwadron dragonów oraz szwadron 8 pułku ułanów.

Jednostki dywizji skoncentrowały się w rejonie Sądowej Wiszni. Większość z nich stanowiły jednostki utworzone na bazie dawnych austriackich pułków galicyjskich, w których przeważali żołnierze narodowości polskiej.

Organizacja dywizji została zakończona w maju 1919 roku. 7 maja dywizja, wciąż w składzie trzech pułków, liczyła 4244 bagnety i 77 karabinów maszynowych.

13 maja dywizja skoncentrowała się w rejonie Mościsk i Chorośnicy, przechodząc przez Krystowicze – Rustweczko – Siedliska do Stanisławczyka. Liczba żołnierzy wynosiła 7162 w tym piechoty i artylerii oraz 807 żołnierzy kawalerii. Uzbrojenie obejmowało 108 karabinów maszynowych oraz 24 działa, a także trzy przydzielone pociągi pancerne: „Gromobój”, „Kaniów” i „Odsiecz”. W tej formacji dywizja wzięła udział w wojnie polsko-ukraińskiej.

27 lipca dywizja opuściła skład Frontu Galicyjskiego na Front Wołyński.

W tym okresie dokonano reorganizacji z systemu trzypułkowego na dwubrygadowy. Do dywizji włączono 10 pułk piechoty z Grupy Operacyjnej płk. Władysława Sikorskiego, tworząc VII i VIII Brygadę Piechoty.

Organizacja dywizji prezentowała się następująco:

• dowództwo 4 Dywizji Piechoty
• VII Brygada Piechoty
• VIII Brygada Piechoty
• IV Brygada Artylerii

Taka struktura obowiązywała przez całą wojnę polsko-bolszewicką, aż do momentu przejścia dywizji na stopę pokojową w 1921 roku i reorganizacji na dywizję trzypułkową.

Dywizja w walce o granice

Na froncie polsko-ukraińskim

15 maja, w składzie zgrupowania gen. Wacława Iwaszkiewicza, 4 Dywizja Piechoty rozpoczęła walkę. Jej celem było przełamanie frontu ukraińskiego w kierunku Krukienice – Tamanowice. Natarcie prowadzono wzdłuż drogi Mościska – Pakość – Sambor. Na prawym skrzydle działała 3 Dywizja Piechoty Legionów, a na lewym Grupa Operacyjna gen. Jędrzejewskiego.

17 maja dywizja zdobyła Sambor, a 18 maja Drohobycz. 20 maja II/37 pp, wsparty przez baterię 2 pac oraz dwa szwadrony 9 puł, zajął Stryj. Na swoim kierunku dywizja współdziałała z oddziałami Polskiej Organizacji Wojskowej, które przejęły władzę w Stanisławowie, Mariampolu oraz Bohorodczanach. Dywizja była witana z entuzjazmem.

25 maja dywizja przybyła z pomocą mieszkańcom Stanisławowa, który był zagrożony przez Niżniów i Tłumacz. Udało się zapobiec ponownemu zajęciu miasta przez Ukraińców. W Stanisławowie nieprzyjaciel pozostawił ponad 100 armat, 20 000 karabinów, 183 lokomotywy, kilkadziesiąt wagonów amunicji, kilka samochodów oraz znaczne zapasy żywności i umundurowania.

Po zajęciu Stanisławowa, dywizja częściowo oczyściła teren z luźnych grup ukraińskich, a jej główne siły sforsowały Dniestr i zajęły Korościatyń, Podhajce oraz Buczacz. Tam nawiązała styczność z rumuńską dywizją piechoty, która realizowała zobowiązania rządu Rumunii do wspólnej walki przeciwko armii zachodnio-ukraińskiej.

W wyniku interwencji państw koalicji, na przełomie maja i czerwca, jednostki Armii Hallera zostały wycofane. Odeszła także na front przeciwniemiecki Grupa Wielkopolska gen. Daniela Konarzewskiego. W rezultacie 4 Dywizja Piechoty musiała działać na szerokim froncie, od Złotej Lipy i Podhajec po Stanisławów.

8 czerwca, atakująca grupa płk. Józefa Jaklicza straciła łączność z dowództwem dywizji. W wyniku kontrofensywy armii ukraińskiej pod dowództwem gen. Aleksandra Grekowa, grupa ta rozpoczęła paniczny odwrót.

W tym okresie stan dywizji wynosił 178 oficerów, 5228 bagnetów, 620 szabel, 34 działa oraz 116 karabinów maszynowych. Oddziały były rozrzucone pojedynczymi batalionami na przestrzeni 64 kilometrów między Podhajcami a Stanisławowem, z ubezpieczeniem pododdziałów w Buczaczu, Dżurynie i Jazłowcu.

10 czerwca dowódca dywizji próbował kontratakować. III/14 pp zajął Kosów i odrzucił przeciwnika na Rydoduby i Białypotok. Jednak uderzenie Ukraińców, które miało miejsce 11 czerwca, zmusiło polskie wojska do odwrotu na całym froncie.

Dywizja wycofała się na linię rzeki Złotej Lipy, a następnie Gniłej Lipy. Tam, wspólnie z 3 DP, zorganizowano obronę i odtwarzano zdolność bojową. 18 czerwca przeprowadzono udane uderzenie uprzedzające w kierunku Narajówki. 24 czerwca Ukraińcy przełamali jednak obronę 3 DP i uderzyli na pozycje 4 Dywizji. Kontratakujący 14 pp nie zdołał powstrzymać nieprzyjaciela, co zmusiło dywizję do odwrotu za rzekę Świrz. Nowa linia obrony została utrzymana przez dywizję do końca ukraińskiej ofensywy.

W tym czasie dywizja otrzymała wzmocnienia. Do 27 czerwca dywizja przyjęła ugrupowanie zaczepne, tworząc dwa zgrupowania uderzeniowe. Pierwszym dowodził ppłk Adam Jaroszewski, którego celem było zdobycie Bukaczowców, a w drugiej fazie Bursztynu. Drugim zgrupowaniem dowodził gen. Kraliczek-Krajowski, a jego zadaniem było zajęcie Kołokolina i Wasiuczyna, a następnie Koniuszek i Babuchowa. W odwodzie dywizji pozostał III/7 pułku piechoty.

28 czerwca Wojsko Polskie wznowiło ofensywę. 30 czerwca pododdziały 18 pp dotarły do Szumian, a 4 lipca 14 pułk piechoty zdobył Buczacz i sforsował Strypę. 15 lipca dywizja otrzymała kolejne zadanie, polegające na wyparciu Ukraińców aż pod rzekę Zbrucz. Natarcie rozpoczęto w nocy bez przygotowania artyleryjskiego. Ukraińska obsada odcinka Połowce – Dżuryn została zaskoczona we śnie i w większości wzięta do niewoli. Wykorzystując osiągnięte sukcesy, dywizja zajęła kolejno Dżuryn, Mazurówkę, Białobożnicę, Jagielnicę i Czortków. Sforsowano Seret, a na jego wschodnim brzegu utworzono przyczółek. Zdobyto 4 działa, kilkadziesiąt karabinów maszynowych, znaczny tabor kolejowy oraz wzięto do niewoli około 1500 jeńców.

16 lipca dywizja przeszła do pościgu. Zdobyto Kolędziany, Łosiacz i Skałę, wychodząc nad Zbrucz. Tam 4 Dywizja Piechoty zakończyła swój szlak bojowy na froncie galicyjskim, zostając zluzowana przez oddziały 3 i 10 Dywizji Piechoty.

W wojnie polsko-bolszewickiej

Na Polesiu i Wołyniu

W drugiej połowie lipca 4 Dywizja Piechoty opuściła skład Frontu Galicyjskiego gen. Wacława Iwaszkiewicza i transportem kolejowym została przetransportowana na Front Wołyński pod dowództwem gen. Antoniego Listowskiego, aby walczyć z bolszewikami.

Dywizja zluzowała grupę operacyjną płk. Henryka Minkiewicza i obsadziła rubież od Brodów do Leduchowa. 8 sierpnia dywizja rozpoczęła natarcie. Następnego dnia jej VII BP zdobyła Krzemieńce, a VIII BP Dębno. Do połowy sierpnia jej pułki osiągnęły linię rzeki Horyń. Front zatrzymał się tutaj na kilka miesięcy.

Od 9 września VII BP stacjonowała w rejonie Łucka i stanowiła odwód Frontu Wołyńskiego, podczas gdy VIII BP brała udział w pracach rolnych w rejonie Warkowicz i Ozieran. Na początku listopada dywizja obsadziła front wzdłuż rzeki Horyń aż do Sławuty, kontynuując działania pozycyjne.

13 i 16 listopada w rejonie miejscowości Seredy i Emilczyna, na wojska 4 DP uderzyły oddziały bolszewickie.

W rezultacie intensywnych walk dywizja w ramach Frontu Wołyńskiego zajęła kolejne pozycje obronne na szerokim froncie. VII BP broniła 50-kilometrowego odcinka od Zubkowic do Rudki Słobódki, a VIII BP na 40-kilometrowym – od Kuka do Zubkowic.

Szeroki odcinek frontu oraz niskie uzupełnienie powodowały, że dywizja nie dysponowała odwodami. Bagnisty i gęsto zalesiony teren Polesia umożliwiał organizację obrony w formie samodzielnych punktów oporu, broniąc przede wszystkim głównych szlaków komunikacyjnych oraz większych miejscowości. Często organizowano wypady. 4 marca 1920 roku cztery grupy uderzeniowe wzięły udział w wypadzie na Owrucz. Po opanowaniu miejscowości grupy wyszły na linię Luczanka – Sławeczno – Kołock i utrzymywały ją przez dwa dni. 10 i 11 marca, bez presji ze strony nieprzyjaciela, wycofano się na pozycje wyjściowe.

Wyprawa kijowska

Pod koniec kwietnia 1920 roku Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego wydało rozkazy do podjęcia operacji zaczepnej na Wołyniu i Podolu. Celem było rozbicie rosyjskich 12 i 14 Armii oraz w pierwszej fazie działań opanowanie linii kolejowej Sarny – Korosteń – Kijów.

4 DP weszła w skład nowo utworzonej 3 Armii. Jej zadaniem było rozbicie rosyjskiej 7 Dywizji Strzelców i zajęcie Korostenia.

Na pozycjach wyjściowych do natarcia uformowano cztery grupy uderzeniowe. 25 kwietnia dywizja uderzyła. W pierwszym dniu operacji osiągnęła linię Biełka – Aniszpol – Kołock – Kremno – Stepanówka.

Następnego dnia kontynuowano natarcie. Część sił VIII BP atakowała z rejonu Biełki w kierunku na Iwanówkę, zdobywając odcinek toru kolejowego Żytomierz – Korosteń. Pozostałe siły uderzyły na Uszomir w kierunku sztabu 7 Dywizji Strzelców. Po złamaniu oporu przeciwnika, brygada nawiązała łączność taktyczną z atakującą od Klocka przez Ostopy i Radochaszcze VII BP.

W tym miejscu zreorganizowano siły, a z podstaw wyjściowych w rejonie Zabcze – Korzuchówka – Czyhiry, VII BP czołowo uderzyła na Korosteń. Uderzenie oskrzydlające wykonano z kierunku południowego i południowo-wschodniego przez VIII BP. Około 22.00 37 pułk piechoty zajął Korosteń. Po wykonaniu zadania dywizja przeszła do odwodu Naczelnego Wodza.

Na Białorusi

W maju 4 Dywizja Piechoty weszła w skład 4 Armii.

Transporty dywizji skierowano koleją do Smolewicz i do Mińska. Jej celem było wsparcie obrony na kierunku Mińska. II/37 pp oraz II/18 pp pozostały w rejonie Korostenia do służby etapowej.

Przydzielono jej odcinek ograniczony od północy linią rzeki Rowy – Słobutka – Smolewicze, a od południa linią Perowo – Kamienicze – Podgorełoje – Łapicze – st. Talka.

W tym czasie dywizja została przeorganizowana. W jej skład weszły:

• grupa ppłk. Władysława Andersa
• 57 pułk piechoty
• I batalion 16 pułku piechoty
• 6 kompania 17 pułku piechoty
• 15 pułk ułanów
• grupa ppłk. Władysława Tarwida
• III batalion i połowa I batalionu 32 pułku piechoty
• szwadron strzelców konnych
• kompania III batalionu 16 pułku piechoty
• l bateria 4 pułku artylerii polowej
• grupa mjr. Stanisława Tessara
• I i II batalion 2 pp Leg
• II i III batalion 16 pp
• 7 i 8 bateria 2 pułku artylerii polowej Legionów
• odwód dywizji
• I batalion 70 pułku piechoty
• 4 pułk ułanów
• połowa I batalionu 32 pułku piechoty
• 3 bateria 4 pułku artylerii ciężkiej

Zadaniem dywizji było odrzucenie przeciwnika, który przekroczył Berezynę, z powrotem za rzekę.

Ponieważ jej oddziały przybyły do Mińska jako pierwsze, zostały wykorzystane przez dowództwo armii do działań na szerokim froncie. Struktura organizacyjna ulegała ciągłym zmianom.

Do działań zaczepnych dywizja została podzielona na cztery mniejsze grupy bojowe. Na południe od toru kolejowego Mińsk – Borysów działała grupa ppłk. Adama Jaroszewskiego. Uderzyła ona 22 maja od Smolewicz przez Zamostocze – Wołodutę – Niegonicze – Berezynę i do 27 maja odrzuciła nieprzyjaciela za Berezynę w rejonie ujścia Uszy, a 30 maja na odcinku od ujścia Uszy na północ po m. Ossowa. Po tej akcji grupa ppłk. Jaroszewskiego przeszła w podporządkowanie 2 Dywizji Piechoty Legionów.

Pozostałe grupy działały na północ od toru Mińsk – Borysów. Dowodzili nimi: ppłk Kazimierz Topoliński, mjr Kozierowski oraz mjr Maksymilian Landau. Grupy walczyły pod Chatyrowem i Pleszczenicami, odrzucając nieprzyjaciela na wschód.

29 maja miało miejsce kolejne przegrupowanie oddziałów 4 DP. Weszły one w skład grupy operacyjnej gen. Skierskiego. Zadaniem grupy było zabezpieczenie wejścia do walki nowych oddziałów, które ostatecznie miały rozbić nieprzyjaciela. Od 2 do 5 czerwca oddziały grupy operacyjnej gen. Skierskiego wyrzuciły bolszewików poza linię Berezyny.

24 czerwca część oddziałów 4 DP wycofano na tyły w celu przeprowadzenia reorganizacji. Na froncie pozostały: VIII Brygada Piechoty, część 6 baterii 4 pal i trzy baterie 4 pac, natomiast 8 i 9 bateria 4 pap znajdowały się przy 10 DP, a 5/4 pap przy 2 Dywizji Piechoty Legionów.

4 lipca rozpoczęła się generalna ofensywa bolszewicka. Dywizja cofała się przez Nieśwież, Baranowicze, Słonim, Wołkowysk, Narewkę, Siedlce, Latowicze, Parysów, Osieck, aż do Wisły koło Góry Kalwarii. W tym czasie prowadziła działania opóźniające. 7 lipca VII BP walczyła w pobliżu miejscowości Żeremiec, 9 lipca pod Grabionką, a 2 sierpnia pod Drohiczynem. Od 5 do 10 sierpnia brygada kontratakowała, dążąc do odrzucenia wojsk bolszewickich za Bug. Miejscowość Przesmyki przechodziła kilkakrotnie z rąk do rąk.

W dniach 11-13 sierpnia oddziały dywizji przeprawiły się przez Wisłę pod Górą Kalwarią. VIII BP, znajdująca się w rejonie Puznówka – Garwolin – Miętne – Pilawa, stanowiła ariergardę dywizji.

12 sierpnia 4 DP przeszła pod rozkazy 2 Armii i w jej składzie broniła lewego brzegu Wisły, obsadzając odcinek w rejonie Magnuszewa.

W ofensywie

Dzięki sukcesowi wojsk polskich nad Wieprzem, obrona środkowej Wisły stała się zbędna. 4 Dywizja Piechoty została przydzielona do 5 Armii gen. Sikorskiego. 17 sierpnia dywizja przeszła do Zakroczymia, gdzie stanowiła odwód armii. Jej VIII BP została skierowana do grupy operacyjnej „Płońsk” płk. Gustawa Dreszera. 18 sierpnia brygada zajęła bez walki Arcelin, a 19 sierpnia toczyła ciężkie walki o Baboszewo i Jarocin. 20 sierpnia jej 18 pułk piechoty zajął Gumowo, a 37 pułk piechoty zajął Raciąż. Do końca sierpnia VIII BP oczyszczała rejon Płońsk – Baboszewo z niedobitków bolszewickich, co zakończyło udział dywizji w bitwie nad Wisłą.

Działania w Galicji Wschodniej

Na przełomie sierpnia i września dywizja została przetransportowana do Galicji Wschodniej, w rejon Lwowa. Stanowiła tam odwód 6 Armii.

6 września VIII BP transportem kolejowym przeszła do Chodorowa. Jej pierwsze transporty już walczyły z nieprzyjacielem podczas wyładowywania. Następnego dnia brygada całością sił przeszła do działań zaczepnych, zajmując folwark Anielówka i rozbijając nieprzyjaciela na zachód od Knihinicze, a następnie forsując Świrz i zdobywając Rohatyn. 10 września jej oddziały odpierały liczne kontrataki przeciwnika.

W tym czasie VII BP walczyła w rejonie Żółkwi przeciwko 1 Armii Konnym Budionnego.

W połowie września dywizja zebrała swoje oddziały w rejonie Przemyślany – Świrz – Brzuchowice. Stąd 17 września uderzyła w kierunku wschodnim, opanowując Dunajów oraz Pomorzany. 18 września zdobyła Zborów, Trościaniec i Załośce. Do 20 września opanowała rejon: Wiśniowiec, Rydoml i Młynowce. Tutaj natarcie wstrzymano, wysyłając jedynie oddział wydzielony w rejon Horynia.

Na froncie litewskim

Pod koniec września 4 Dywizja Piechoty opuściła skład 6 Armii i transportem kolejowym została przerzucona do Grodna. Tam została podporządkowana dowódcy 2 Armii. Już po kilku dniach dywizję skierowano dalej, do rejonu Druskieniki – Rotnica – Porzecze, gdzie zluzowała Dywizję Ochotniczą.

W październiku dywizja ponownie zmieniła podporządkowanie i przeszła pod rozkazy dowódcy 3 Armii. W jej składzie obsadziła linię demarkacyjną na Niemnie i Mordeczance aż do ujścia Uły.

5 października zawieszenie działań zbrojnych przeciwko wojskom litewskim. Mimo tego Litwini podchodzili do linii demarkacyjnej i ostrzeliwali oddziały polskie. Poza drobnymi walkami z patrolami litewskimi, oddziały dywizji nie prowadziły większych działań bojowych. Żołnierze byli szkoleni i obsługiwali broń. Zgodnie z rozkazem Kwatery Głównej Naczelnego Wodza, 18 października oddziały dywizji wycofały się o 6 km w głąb kraju. Na początku listopada 4 Dywizję Piechoty zluzowała 2 Dywizja Piechoty Legionów.

Dywizja w garnizonach

Po zluzowaniu 4 Dywizji Piechoty przez oddziały 2 DP Leg, 11 listopada rozpoczęła ona marsz pieszy w kierunku Mazowsza. Dowództwo dywizji dyslokowało się w Łomży, VII BP początkowo do Łomży, a następnie w Zambrowie, a VIII Brygada w Ostrołęce. Tu weszła w skład Okręgu Generalnego Warszawa. W tym miejscu dywizja przeszła reorganizację wewnętrzną. Rozformowano część oddziałów, a programowe szkolenie żołnierzy rozpoczęli oficerowie Francuskiej Misji Wojskowej: gen. Moinevelle, płk Charbonnier i płk Briane.

W grudniu 1920 roku 37 pp zluzował na granicy Prus Wschodnich 6 pułk strzelców konnych. W marcu 1921 roku 10 pułk piechoty został przedyslokowany do Warszawy.

W kwietniu oddziały dywizji piechoty ponownie przedyslokowano. Dowództwo dywizji, VII brygada piechoty, 14 pułk piechoty i 4 pułk artylerii polowej przeniesiono do Włocławka, VIII BP i 10 pułk piechoty do Konina, a 37 pułk piechoty do Kutna. Zmieniła również podległość terytorialną na Okręg Generalny Łódź.

W listopadzie 1921 roku zakończono reorganizację wojska. Utworzono dywizje trzypułkowe i zlikwidowano brygady piechoty. 10, 18 i 37 pułki piechoty przeniesiono do nowej 26 Dywizji Piechoty. Sztab „wojennej” 4 DP stał się sztabem 26 DP.

W skład „nowej” 4 Dywizji Piechoty weszły:

• dowództwo i sztab dywizji (sformowane od nowa)
• 14 Pułk Piechoty Ziemi Kujawskiej „Żbików”
• 63 Toruński pułk piechoty
• 67 pułk piechoty
• 4 Kujawski pułk artylerii lekkiej

Dywizja w kampanii wrześniowej 1939

Walki dywizji

Zgodnie z polskim planem obronnym, 4 Dywizja Piechoty, pod dowództwem płk. dypl. Tadeusza Lubicz-Niezabitowskiego, weszła w skład Grupy Operacyjnej „Wschód” gen. Mikołaja Bołtucia, przeznaczonej do Armii „Pomorze” gen. Władysława Bortnowskiego. Celem GO Wschód była osłona kierunku na Toruń.

Jeszcze przed wybuchem wojny, oddziały dywizji wybudowały umocnienia polowe na odcinku przewidzianym do obrony przez OW „Brodnica” i „Jabłonowo”. Ufortyfikowania obejmowały: 30 schronów drewnianych dla ckm, 4 schrony żelbetowe, stanowiska ogniowe, rowy strzeleckie oraz płoty z drutu kolczastego i zawały leśne, które chroniły głównie przesmyki między jeziorami Pojezierza Brodnickiego, osłaniając węzły dróg oraz linie kolejowe.

24 sierpnia 1939 roku oddziały dywizji rozpoczęły mobilizację alarmową. 28 sierpnia, wraz z 16 Dywizją Piechoty i Oddziałem Wydzielonym „Jabłonowo”, zajęła pozycje na linii Grudziądz–Brodnica.

Dywizja została ugrupowana w głębi pozycji obronnych na prawym skrzydle GO, za przesłaniającymi granicę od wsi Grążawy przez Zbiczno po Lisnowo OW „Jabłonowo” oraz OW „Brodnica”. Jej zadaniem było pozostawanie w gotowości do uderzenia na skrzydło przeciwnika nacierającego zza Osy. Swoim prawym skrzydłem zabezpieczała lukę z Nowogródzką Brygadą Kawalerii.

1 września dywizja była słabo atakowana przez niemiecki XXI Korpus. W związku z tragiczną sytuacją 16 DP, jej część (14 pp z 4 dac) wspierała obronę wzdłuż rzeki Osy. W nocy dywizja zaatakowała całością sił i odepchnęła Niemców do miejscowości Orle i Słup, jednak nie zdołała ich odrzucić za rzekę. 3 września toczyła uporczywe walki. Po południu rozpoczęła odwrót znad jezior Mełna i Gruty. 14 pp w rejonie Mełna został zaatakowany przez niemieckie lotnictwo i rozbity. Rozpoczął bezładny odwrót do Radzynia. Obawiając się o resztę oddziałów, dowódca dywizji wydał rozkaz do ogólnego odwrotu. Po tej decyzji gen. Bołtuć zdjął dowódcę 4 DP ze stanowiska. Jego miejsce zajął dotychczasowy dowódca piechoty dywizyjnej, płk dypl. Mieczysław Rawicz-Mysłowski. Wobec ogólnej sytuacji na froncie, nocą z 3 na 4 września dywizja wycofała się przez Radzyń w rejon lasu Wronie. Na pozycjach pod Grutą pozostała 5 kompania 65 pp, wzmocniona karabinami maszynowymi, armatą ppanc i działonem artylerii pułkowej. Opóźniała działania Niemców pod Plemiętami i Nowym Dworem do rana. 4 września, mimo że przeciwnik również poniósł znaczne straty, nie kontynuował pościgu. Dywizja odpoczywała i wcielała uzupełnienia z batalionów marszowych. Największe straty poniósł 14 pp, który stracił około 20% oficerów, 10% podoficerów i 9% szeregowych oraz 10 ckm.

6 września około południa dywizja znalazła się na południe od Toruń, gdzie została wzmocniona przez I dywizjon 2 pac. W nocy z 6 na 7 września dywizja wycofała się wzdłuż Wisły do wsi Brzezie, w rejonie Włocławka. 8 września rano dotarła do rejonu Brześcia Kujawskiego, a późnym wieczorem wyruszyła w kierunku na północ od Lubienia, gdzie znajdowała się przez większość 9 września. W nocy z 9 na 10 września, będąc w składzie GO gen. Mikołaja Bołtucia, została przesunięta do rejonu Kutno – Szewce, gdzie część oddziałów została zbombardowana przez lotnictwo nurkowe, ponosząc straty w kilkudziesięciu żołnierzach. 10 września o zmierzchu wyruszyła kolumną główną przez Orłów na Bielawy (las na południowy wschód od miejscowości), a kolumną boczną przez Bedlno na Sobotę. Marsz kolumny głównej opóźnił się z powodu konieczności naprawy mostu pod Orłowem.

Bitwa nad Bzurą

10 września o 19:30 gen. Bołtuć wydał dywizji rozkaz natarcia w rejon Głowna. Do świtu 11 września przez Bzurę przeprawił się tylko 63 pp z jedną baterią artylerii. Okazało się, że na drugim brzegu są już Niemcy (20 pp). Mimo przewagi wroga w artylerii, 63 pp do południa zdobył ze znacznymi stratami Bielawy. Idący w kolumnie bocznej 14 pp po osiągnięciu o świcie Soboty, zaatakował nieprzyjaciela czołowo, siłą I i III batalionu wzdłuż drogi na Walewice. Natarcie posuwało się powoli, aż do momentu, gdy niemieckiemu skrzydłu zagroził rzucony przez wyschnięte stawy batalion ON „Brodnica”, a od strony Biel