4 Batalion Pancerny

4 Batalion Pancerny (4 bpanc) – jednostka broni pancernych Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

Batalion był oddziałem wojskowym, który funkcjonował w czasie pokoju, realizując zadania mobilizacyjne wobec oddziałów i pododdziałów broni pancernej. Ponadto zajmował się organizacją i szkoleniem. Jego siedzibą był Brześć. W 1939 roku, po mobilizacji jednostek zgodnie z planem, batalion został rozwiązany.

Formowanie i zmiany organizacyjne

W 1930 roku w Brześciu utworzono 1 dywizjon samochodów pancernych. W jego skład weszły szwadrony pojazdów pancernych z wielkich jednostek kawalerii, przeniesione do Brześcia:

  • 1 szwadron samochodów pancernych z Białegostoku,
  • 2 szwadron samochodów pancernych z Warszawy,
  • 3 szwadron samochodów pancernych z 3 DK przy 15 pułku Ułanów Poznańskich w Poznaniu, dowodzony przez rtm. Franciszka Szystowskiego.

1 września 1931 roku 1 dywizjon samochodów pancernych został przekształcony w 4 dywizjon pancerny.

W 1934 roku 4 dywizjon pancerny połączono z kadrą 9 dywizjonu samochodowego, zmieniając jego nazwę na 4 batalion czołgów i samochodów pancernych.

Latem 1935 roku do batalionu dołączyło dwunastu oficerów, w tym: por. piech. Roman Kałuża (35 pp), por. piech. Wojciech Wojsław Dymecki (84 pp), por. piech. Alfred Marchilewicz (2 pp Leg.), por. piech. Bronisław Kołtuniec (44 pp), por. piech. Jan Pyziel (24 pp), por. piech. Eugeniusz Wertyński (34 pp), por. piech. Leszek Franciszek Romański (49 pp), por. kaw. Jerzy Kołokow (16 puł), por. kaw. Karol Smolak (1 psk), por. art. Juliusz Adolf Neyman (5 dak), por. art. Tadeusz Lajourdie (30 pal), por. art. Stanisław Kraiński (18 pal).

Do jesieni 1935 roku, aż do sformowania 7 batalionu pancernego, w skład jednostki wchodziła wydzielona kompania czołgów TK stacjonująca w garnizonie Wilno.

29 lipca 1938 roku batalion został podporządkowany dowódcy 3 Grupy Pancernej. Należał do typu I i stacjonował w Brześciu.

Organizacja pokojowa batalionu

W skład organizacji pokojowej batalionu wchodziły:

  • dowództwo
  • kwatermistrzostwo
  • pluton łączności
  • 2 kompanie pancerne
  • kompania rozpoznawcza
  • kolumna samochodowa
  • park
  • pluton Junackich Hufców

Na 15 lipca 1939 roku w ewidencji batalionu znajdowało się 46 czołgów rozpoznawczych TK-3, dziewięć samochodów pancernych wz. 1934, dwa ciągniki, 129 samochodów ciężarowych, 15 pojazdów specjalnych, 17 samochodów osobowych, 47 motocykli i 17 przyczepek.

Mobilizacja batalionu w 1939 roku

Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, batalion pełnił rolę jednostki mobilizującej. W trzeciej dekadzie marca 1939 roku, podczas mobilizacji alarmowej, sformował pięć pododdziałów:

  • 91 dywizjon pancerny dla Nowogródzkiej BK
  • 91 samodzielna kompania czołgów rozpoznawczych dla Armii „Łódź”
  • 92 samodzielna kompania czołgów rozpoznawczych dla Armii „Łódź”
  • kolumna samochodów sanitarnych PCK typ I nr 901 dla Armii „Poznań” (kpt. Jankowski)
  • kolumna samochodów ciężarowych typ I nr 951 dla Armii „Modlin” (mjr rez. Roman Kulesza)

Od 31 sierpnia 1939 roku, w I rzucie mobilizacji powszechnej, utworzył kolejne pięć pododdziałów:

  • kolumna samochodów osobowych i sanitarnych w Kraju nr 9 dla OK IX
  • kolumna samochodów sanitarnych PCK typ I nr 902 dla Armii „Pomorze” (por. rez. Kowalski)
  • kolumna samochodów ciężarowych typ I nr 952 dla Armii „Łódź” (kpt. Tadeusz Zakrzewski)
  • kolumna samochodów ciężarowych typ I nr 953 dla Armii Odwodowej (por. st. sp. Jan Paliwoda)
  • kolumna samochodów ciężarowych typ II nr 954 (por. kontr. Kiazim-Bek Safar-Ogły)
  • park ruchomy broni pancernych nr 9 (bez czołówki) dla Odwodu NW (mjr rez. Ziółkowski)
  • czołówka reperacyjna nr 91 dla Armii „Łódź” (kpt. Jan Wiśniewski)

W II rzucie mobilizacji powszechnej batalion miał sformować:

  • park stały broni pancernych nr 91 dla SGO „Narew” (kpt. Władysław Więckowski)

Działania pododdziałów niebojowych i pozostałości

Mobilizowane kolumny samochodów ciężarowych nr 951 i samochodów sanitarnych PCK nr 901 oraz te, które zostały zmobilizowane w I rzucie mobilizacji powszechnej, dotarły do swoich jednostek macierzystych i podzieliły ich dalsze losy. Nie są znane dalsze losy zmobilizowanych kolumn samochodów ciężarowych nr 953 i nr 954. Kolumna samochodów osobowych i sanitarnych krajowa nr 9 podzieliła losy z OK IX i najprawdopodobniej z SGO „Polesie”. Pozostałe mobilizowane w późniejszych terminach I rzutu mobilizacji powszechnej, takie jak park ruchomy broni pancernych nr 9 i czołówka reperacyjna nr 9 oraz w II rzucie mobilizacji powszechnej, park stały broni pancernych nr 91, nie opuściły Brześcia z powodu zniszczeń i zatorów komunikacyjnych. Pozostały na miejscu, prawdopodobnie nie uczestnicząc w walkach, i poddały się jednostkom Wehrmachtu lub Armii Czerwonej. Nielicznym grupom z 91 parku broni pancernej udało się przedostać na Węgry. Nadwyżki mobilizacyjne 4 batalionu pancernego w większości przyłączono do OZBPanc nr 2 i dzieliły z nimi dalsze losy. Część dotarła do OZBPanc nr 3 (w tym sztandar) i działała w jego składzie. Z pozostałości batalionu powstał improwizowany pluton czołgów rozpoznawczych, dowodzony przez ppor. Nagórskiego, który brał udział w obronie Brześcia.

Kadra jednostki

Dowódcy dywizjonu i batalionu

  • ppłk kaw. Józef Taube (V 1930 – IX 1935)
  • ppłk Jerzy Gliński (IV 1935 – I 1938)
  • mjr Karol Krzyżanowski (II 1938 – VIII 1939)

I zastępcy dowódcy

  • mjr kaw. mgr Władysław Włodzimierz Świderski (od VI 1934)
  • mjr Antoni Śliwiński (do VIII 1939)

II zastępcy dowódcy

  • mjr sam. Józef Rokicki (VI 1934 – 1935)
  • mjr sam. / br. panc. Albert Rogiński (X 1935 – 1939)

Organizacja i obsada personalna w 1939

Obsada personalna batalionu w marcu 1939 roku

Żołnierze 4 batalionu pancernego – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych dostępne są na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.

Symbole batalionu

Sztandar

Na mocy zarządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 25 marca 1938 roku, batalion otrzymał sztandar. Jak wszystkie sztandary broni pancernych, miał ujednoliconą prawą stronę płatu. Zamiast numeru jednostki, na białych tarczach pomiędzy ramionami krzyża kawaleryjskiego znajdował się Znak Pancerny, który również widniał na przedniej ściance podstawy orła.

Na lewej stronie płatu sztandaru umieszczono:

  • w prawym górnym rogu — wizerunek Matki Boskiej Kodeńskiej,
  • w lewym górnym rogu — wizerunek św. Michała,
  • w prawym dolnym rogu — godło Polesia i Brześcia n/Bugiem,
  • w lewym dolnym rogu — odznakę honorową 4 batalionu pancernego.

Uroczystość wręczenia sztandaru miała miejsce 26 maja 1938 roku na Polu Mokotowskim w Warszawie. Sztandar został wręczony przez przedstawiciela Prezydenta RP i Naczelnego Wodza – ministra Spraw Wojskowych gen. dyw. Tadeusza Kasprzyckiego.

Na wstędze sztandaru widniał napis: „Jedyna siła spoczywa w naszym ręku i pomocy Bożej. Kircholm 27.IX.1605 r.”.

17 września 1939 roku, w rejonie Nadwórnej, kpt. dypl. Ireneusz Mikulski spalił sztandar.

Odznaka pamiątkowa

Wzór odznaki został zatwierdzony w Dz.Rozk.MSWoj. nr 6 poz. 68 z 30 czerwca 1936 roku. Odznaka miała formę pozłacanego krzyża w kształcie krzyża Orderu Virtuti Militari, a ramiona były pokryte oksydowaną blachą pancerną. Na środku znajdował się złoty szyszak, a na dolnym ramieniu krzyża umieszczono złotą cyfrę pułku „4 Panc”.

Autorem projektu odznaki był M.W. Żebrowski. Odznaki produkowane były w wersjach: oficerskiej – emaliowanej, oraz podoficerskiej – malowanej czarną farbą.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].

Krzysztof M. Gaj: Polska broń pancerna w 1939 roku – organizacja wojenna i pokojowa jednostek. Oświęcim: NapoleonV, 2014. ISBN 978-83-7889-122-2.

Adam Jońca: Wrzesień 1939: pojazdy Wojska Polskiego: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.

Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.

Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne Na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 83-204-3299-5.

Rajmund Szubański: Polska broń pancerna 1939. Warszawa: Bellona, 2011. ISBN 978-83-11-12106-5.

Rajmund Szubański: 4 Batalion Pancerny. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1996, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt nr 73. ISBN 83-87103-04-7.

Jan Tarczyński, Krzysztof Barbarski, Adam Jońca: Pojazdy w Wojsku Polskim = Polish Army vehicles: 1918-1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”; Londyn: Komisja Historyczna byłego Sztabu Głównego PSZ, 1995. ISBN 83-85621-57-1.

Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918 – 1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernych, 1971.