4 Armia (4 A) to związek operacyjny Wojska Polskiego, który został powołany 1 kwietnia 1920 roku w trakcie wojny z bolszewikami, na mocy rozkazu Nr 1940/1 Wodza Naczelnego, generała Józefa Piłsudskiego z 7 marca 1920, z jednostek Frontu Litewsko-Białoruskiego.
Geneza i zadania
7 marca 1920 roku wydano rozkaz o rozwiązaniu dowództw frontów. Józef Piłsudski nakazał, aby z dniem 1 kwietnia 1920 roku wszystkie dowództwa frontów zostały zniesione, a na ich podstawie powstały dowództwa armii. Największy z nich, Front Litewsko-Białoruski, został podzielony na trzy armie: 1, 4 i 7. Zredukowany sztab Frontu Litewsko-Białoruskiego przekształcił się w dowództwo 4 Armii.
4 Armia składała się z byłej grupy generała Żeligowskiego oraz Grupy Poleskiej, a jej obszar obejmował teren naprzeciwko sowieckiej 16 Armii. Dowódcą został generał broni Stanisław Szeptycki, który wcześniej dowodził całym frontem.
W odpowiedzi na informacje wywiadowcze o koncentracji radzieckich sił na białoruskim teatrze działań, polskie dowództwo postanowiło zorganizować natarcie uprzedzające na Żłobin, które miały przeprowadzić dywizje 4 Armii: 6, 14 oraz część 9 DP. Jednakże 14 maja doszło do ataku 15 Armii na północy, który wyprzedził polskie działania. Wsparła je 16 Armia, którą Szeptycki skutecznie powstrzymywał aż do 19 maja, kiedy dwie radzieckie dywizje wbiły się klinem w 4 A, tworząc przyczółek na Berezynie. Dowództwo Frontu Szeptyckiego, utworzone na bazie sztabu 4 Armii, wsparło ją 4 DP z frontu ukraińskiego oraz 17 DP, celem przeprowadzenia ofensywy mającej na celu okrążenie wojsk przeciwnika. Operacja rozpoczęła się 22 maja i trwała do 26 maja, obejmując ciężkie walki, które ostatecznie zakończyły się wyparciem nieprzyjaciela z zasadzki za Berezynę. Dzień przed tym, 21 maja, utracono przedmoście borysowskie. Dla 4 Armii rozpoczął się miesiąc względnego spokoju.
Kolejna ofensywa bolszewicka miała miejsce 4 lipca. Początkowo była skutecznie powstrzymywana, aż do momentu przekroczenia Berezyny 7 lipca, co zmusiło 4 Armię do odwrotu na drugą linię obrony, czyli poniemieckie okopy z 1916 roku. W tym czasie, 11 lipca, utracono Mińsk. Toczyły się tam zacięte walki, lecz po utracie 14 lipca Wilna przez 1 A, polskie wojska wycofały się nad Szczarę i Kanał Ogińskiego. Obrona kolejnej linii straciła sens po upadku Grodna 20 lipca. 24 lipca wydano rozkaz o wycofaniu na rdzenne tereny byłej Kongresówki.
Bug, na którym miały koncentrować się siły do kontrataku, miała osłaniać 4 Armia gen. Skierskiego (Brześć broniła Grupa Poleska). Część oddziałów pod dowództwem gen. Junga wycofywała się jeszcze na Kobryń, co spowodowało powstanie luki, przez którą mogła przedostać się radziecka 16 Armia. Mimo obrony lewego brzegu Bugu przez Polaków, 1 sierpnia zdobyła ona przyczółki na rzece, co zagroziło obronie twierdzy brzeskiej, gdzie stacjonowała 9 DP. W tym czasie pozostałe formacje Skierskiego były zmuszone do odwrotu za pozycje nad górną Narwią do rejonu Czeremchy. Lokalne kontrataki poprawiły sytuację, jednak wobec rosnącego nacisku wrogich wojsk zdecydowano się na generalny odwrót 4 Armii.
W związku z przygotowaniami do decydującej bitwy na przedpolach Warszawy, zreorganizowano polskie wojska. Część dywizji została oddana do dyspozycji Frontu Północnego, a sama 4 Armia przeszła do Frontu Środkowego. Jej zadaniem było uderzenie na flankę wojsk nieprzyjaciela, rozbicie ich i uniemożliwienie odwrotu. Natarcie rozpoczęło się 16 sierpnia i już tego samego dnia 4 Armia przesunęła się o 45 km (znad Wieprza na linię Bystrzyca-Wilga), osiągając znaczne zdobycze wojenne. Następnego dnia zajęła linię Mińsk Mazowiecki-Siedlce i rozpoczęła działania pościgowe, które wiązały się ze sformowaniem na wschód 2 Armii, w skład której weszła 21 DPG z formacji Skierskiego, w zamian za co otrzymała 15 DP oraz kilka mniejszych jednostek.
W trakcie pościgu 19 sierpnia 4 Armia zdobyła linię Kosów Lacki-Brok, 20 sierpnia Andrzejewo-Ostrów Mazowiecka i kontynuowała marsz w kierunku Ostrołęki oraz granicy z Prusami Wschodnimi, gdzie 24 sierpnia napotkała Kawkor, który tego dnia wycofał się za granicę. Był to koniec walk 4 Armii w bitwie warszawskiej, po czym jednostka została przetransportowana w rejon Brześcia w celu przegrupowania i kontynuacji działań.
20 września rozpoczęło się natarcie 2 Armii na Grodno, co zainicjowało bitwę nad Niemnem. Zadaniem 4 Armii, biorącej w niej udział, było oskrzydlenie od południa Frontu Zachodniego. 23 września ruszyła na Wołkowysk, zdobywając go wieczorem, jednak grupa generała Junga była zbyt zmęczona walkami, by zdołać utrzymać miasto, które było atakowane przez formacje 15 Armii. Ostatecznie wycofała się 24 września po ciężkich walkach ulicznych. Miasto zostało odbite 25 września przy współpracy z 3 DPLeg.
30 września 4 A zdobyła Baranowicze i zaczęła spychać przeciwnika w kierunku Słucka i Mińska, wychodząc na linię Kleck-Nieśwież-Stołpce. 10 października ponownie ruszyła do natarcia, nacierając wzdłuż linii kolejowej Baranowicze-Mińsk oraz szosy na Słuck. Po zaciętych walkach pod Kojdanowem wyszła na linię Słuck-Uzda-Kojdanów, a następnie na Ptycz-Zasław. Walki zakończyły się 18 października, kiedy to wszedł w życie rozejm, jednak 4 Armię rozwiązano dopiero 19 kwietnia 1921 roku, miesiąc po podpisaniu traktatu pokojowego.
Mapy walk armii
Ordre de Bataille
Obsada personalna dowództwa
Dowódcy armii
gen. broni Stanisław Szeptycki (do 5 VII 1920)
gen. por. Leonard Skierski (od 5 VII 1920)
Szefowie sztabu
płk SG Eugeniusz Tinz (III – VII 1920)
płk SG Józef Rybak (VII – VIII 1920)
płk SG Jan Kubin (VIII 1920 – V 1921)
Kwatermistrzowie
kpt. inż. Władysław Zachorowski
ppłk piech. Antoni Kamiński (od 9 XI 1920)
Oficerowie sztabu
szef Oddziału III – mjr Bronisław Prugar-Ketling
szef kolejnictwa – ppłk Marian Eugeniusz Kozłowski
wz. szef łączności – kpt. Alfred Wallner
dowódca taborów – por. Kazimierz Winicki vel Gustaw Weinreb (7 VII 1920 – 1 V 1921)
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2019-02-09].
Norman Davies: White Eagle, Red Star: The Polish-Soviet War, 1919-20. London: Pimlico, 2003. ISBN 83-03-01373-4. Brak numerów stron w książce
Juliusz S. Tym: Naczelny wódz w kampaniach wojennych 1919–1920 oraz 1939–1945. W: Tomasz Kośmider (red.): Naczelny dowódca sił zbrojnych w systemie obronnym państwa polskiego. Warszawa: Akademia Obrony Narodowej, 2014. ISBN 978-83-7523-329-2.
Tadeusz Wawrzyński. Dowództwa armii 1920–1922. „Biuletyn Centralnego Archiwum Wojskowego 22/1999”. brak numeru strony
Mieczysław Wrzosek: Wojny o granice Polski Odrodzonej. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1992. ISBN 83-214-0752-8. Brak numerów stron w książce