38 Pułk Artylerii Lekkiej (38 pal) – oddział artylerii lekkiej Wojska Polskiego II RP.
Pułk nie był częścią organizacji pokojowej wojska. Został utworzony w ramach powszechnej mobilizacji, w dniach 31 sierpnia – 6 września 1939 roku, poza planem mobilizacyjnym „W”. Przygotowania do mobilizacji 38 pal zlecono 13 pułkowi artylerii lekkiej w sierpniu 1939 roku. Mobilizacja miała miejsce w Łucku, gdzie znajdował się III dywizjon 13 pal. Personalne aspekty mobilizacji były zabezpieczane przez Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych.
W skład 38 pułku miały wejść dwa samodzielne dywizjony artylerii lekkiej, utworzone przez 27 pal we Włodzimierzu w I rzucie mobilizacji powszechnej oraz III dywizjon 19 pal w Nowej Wilejce, który został sformowany w dniach 24–25 sierpnia 1939 roku w ramach mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem zielonym. Pułk był organiczną jednostką artylerii 38 Dywizji Piechoty (rezerwowej), ale w kampanii wrześniowej w jej szeregach walczyło jedynie dowództwo pułku oraz III dywizjon. Oba dywizjony stworzone we Włodzimierzu brały udział w obronie Lwowa.
== 38 pal w kampanii wrześniowej ==
=== Mobilizacja ===
Plan mobilizacyjny przewidywał utworzenie 38 pal z dwóch dywizjonów armat 75 mm. Dywizjony I i II miały być zmobilizowane we Włodzimierzu jako 52 i 62 dal, natomiast III dywizjon stanowił przemianowany III/19 pal. Dowództwo 38 pal również zostało zmobilizowane przez 19 pal. Zgodnie z innymi źródłami, w tabelach mobilizacyjnych przewidziano, że dowództwo pułku miało zostać sformowane w ramach I rzutu mobilizacji powszechnej przez 13 pal w garnizonie Łuck (III/13 pal). W trakcie mobilizacji alarmowej w garnizonie Lida pojawiły się trudności związane z niedopasowaniem koni, brakiem odpowiednich wozów konnych, drobnymi brakami mundurowymi oraz niedoborem pistoletów dla oficerów rezerwy i karabinków dla niektórych kanonierów.
=== Działania bojowe ===
Od 1 września dywizjon stacjonował poza Lidą w miejscowości Opole-Krupy. Do 4 września prowadził zgrywanie zaprzęgów oraz szkolenie obsług, w tym strzelanie z haubic. 5 września III/19 pal został skierowany do Lidy w celu załadunku, a tego dnia po południu przemianowano dywizjon na III/38 pal. Po załadunku, o godzinie 4.00 6 września, transporty dywizjonu wyruszyły trasą kolejową przez: Baranowicze, Łunieniec, Sarny, Równe do Lwowa. W trakcie podróży pociąg był ostrzeliwany przez niemieckie samoloty, w wyniku czego jeden kanonier został ranny. We Lwowie uzupełniono zapasy żywności i amunicji strzeleckiej. Próba przejazdu transportów dywizjonu w kierunku Przemyśla okazała się niemożliwa z powodu zniszczeń infrastruktury kolejowej. Po cofnięciu transportów do Lwowa, dywizjon udał się na zachód przez Sambor i Chyrów. 8 września po południu dotarł do stacji Krościenko, na południe od Starzawy.
Do rana 9 września artylerzyści zostali rozładowani, a 8 bateria została przydzielona na rozkaz dowódcy 38 pal do wsparcia batalionu I/98 pp, który zabezpieczał koncentrację 38 DP rez. w kierunku Ustrzyk i Chyrowa. Po południu dywizjon przemaszerował do lasów w okolicach Dobromila. W nocy z 9 na 10 września o godzinie 22:00 otrzymano rozkaz przesunięcia do rejonu oddalonego o około 10 km na północ od Przemyśla. O świcie 10 września zajęto pozycje na południe od Niżankowic. Około godziny 15:00 rozpoczęto marsz z 98 pp przez Nowe Miasto Przemyskie do Husakowa. Równolegle z kolumną 97 pułku piechoty maszerowała 8 bateria. 11 września dywizjon spędził w lasach w pobliżu Husakowa i Miżyńca. Około godziny 17:00 III/38 pal podjął marsz do lasów na wschód od Medyki, osiągając je o świcie 12 września. Następnym nocnym marszem dotarł do rejonu Mościsk o świcie 13 września. Cały 13 września dywizjon stał bez kontaktu z wrogiem i odpoczywał. Kolejnym nocnym marszem dywizjon dotarł do rejonu Sądowej Wiszni, osiągając go 14 września. Zajęto stanowiska ogniowe na wschód od dwora kolejowego obok Księżego Mostu, skąd dywizjon wspierał własną piechotę walczącą z niemieckim 100 pułkiem strzelców górskich. Prowadził również walki z niemiecką artylerią, która ostrzeliwała rejon Sądowej Wiszni. Stanowiska dywizjonu były atakowane przez lotnictwo niemieckie. Szczególnie ciężkie straty poniosła 9 bateria, w której poległo kilku kanonierów oraz dowódca plutonu, a dwie haubice i tabor uległy uszkodzeniu. Znaczne straty w koniach poniosła kolumna amunicyjna dywizjonu oraz tabory. Z powodu zmiany rozkazów, dywizjon maszerował całą noc, wracając nad ranem na te same stanowiska, w zatorach i zamieszaniu spowodowanym błędnym rozkazodawstwem.
Od rana 15 września III/38 pal wspierał ogniem 98 pułk piechoty, ostrzeliwując Nowosiółki i okoliczne miejscowości. Baterie zostały ostrzelane przez niemiecką artylerię oraz zbombardowane przez lotnictwo, ponosząc straty w ludziach, koniach i sprzęcie. Na rozkaz dowództwa dywizjon, zmieniając stanowiska około godziny 13, został celnie ostrzelany przez niemiecką artylerię i lotnictwo, co skutkowało ciężkimi stratami, a dywizjon został rozproszony i nie zdołał wesprzeć nacierającego na Tuczapy 96 pp. W wypadku komunikacyjnym na motocyklu został ranny mjr Wróbel oraz oficer zwiadowczy ppor. Ciborowski. Dowodzenie przejął kpt. Klimontowicz. Późnym wieczorem 15 września w rejonie Księżowskiego Mostu zebrał się rozproszony dywizjon, tj. niepełna 7 bateria, 8 bateria oraz połowa 9 baterii. 16 września o godz. 11:00 w kierunku Tuczap i Lasów Janowskich w ślad za piechotą wyruszyła 8 bateria oraz działon 9 baterii. Nocą z 16 na 17 września 8 bateria przerwała się z okrążenia i dołączyła do reszty 38 DP w Lasach Janowskich. Około godziny 21:00 kpt. Serwacy Klimontowicz, jadąc na odprawę, został śmiertelnie ranny w wyniku starcia ubezpieczenia III/38 pal z ubezpieczeniem maszerującego dywizjonu artylerii ciężkiej. Dowództwo nad pozostałością dywizjonu objął kpt. Lasocki i poprowadził dywizjon w kierunku Tuczap. 17 września dywizjon dotarł do Tuczap, gdzie został ostrzelany przez niemiecką artylerię. Na rozkaz dowódcy AD 38 DP, płk Zielke, III/38 pal został zatrzymany na skraju Tuczap, jednak pluton 9 baterii nie posłuchał rozkazu i próbował dotrzeć do Lasów Janowskich. Wsparł atakujące pododdziały piechoty, ale jego stanowiska zostały ostrzelane przez nawałę artylerii niemieckiej, co spowodowało ciężkie straty i rozproszenie żołnierzy. Pozostali kanonierzy z 9 baterii pod dowództwem ppor. Rudowicza zniszczyli haubice i sprzęt, a następnie rozproszyli się w terenie. 7 bateria haubic zajęła stanowiska na skraju Tuczap i ogniem „na wprost” zniszczyła niemieckie stanowiska broni maszynowej, wspierając obronę piechoty. Po kilkugodzinnej walce została rozbita ogniem niemieckiej artylerii i lotnictwa, ponosząc wysokie straty w ludziach. Pozostała część dywizjonu również poniosła znaczne straty.
Na rozkaz mjr. Odrowąż-Pieniążka wydany kpt. Lasockiemu, artylerzyści zniszczyli sprzęt i podjęli próby przebicia się do Lasów Janowskich. Po południu 17 września III/38 pal został rozwiązany. Próbę przedarcia się podjęła jeszcze kolumna amunicyjna dywizjonu, jednak nie powiodła się i 18 września w rejonie Zbadyń-Tuczapy dostała się do niewoli niemieckiej. 8 bateria z działonem 9 baterii 17 września dotarła do rejonu Janowa i tam, poszczególnymi działonami, 18 września wspierała walki batalionów 38 DP rez. nad rzeką Wereszycą, odpierając ataki niemieckiej 7 DP. W nocy z 18 na 19 września por. Gumiński, realizując rozkaz gen. broni K. Sosnkowskiego, nakazał zniszczyć cały ciężki sprzęt, w tym haubice. Po wykonaniu tego rozkazu artylerzyści przeszli do rejonu Żarnisk. O świcie artylerzyści podjęli marsz przez Jaśniska, Brzuchowice i Hołosko. 20 września, wobec niemożności przebicia się do Lwowa, 8 baterię rozwiązano.
Walki we Lwowie 52 i 62 dywizjonów artylerii lekkiej (I/38 pal i II/38 pal) będą opisane w odrębnych artykułach.
== Planowana organizacja wojenna i obsada personalna 38 pal ==
Dowództwo
dowódca pułku – ppłk Teofil Szadziński (I zastępca dowódcy 18 pal)
52 dywizjon artylerii lekkiej – mjr Kazimierz Sobolewski
62 dywizjon artylerii lekkiej – mjr Lucjan Chrystowski
III dywizjon (19 pal) 38 pal
dowódca dywizjonu – mjr Feliks Wróbel
adiutant dywizjonu – kpt. Włodzimierz Lasocki
oficer zwiadowczy – ppor. Bolesław Ciborowski
oficer obserwacyjny – ppor. rez. Czesław Czuczejko
oficer łączności – por. Bohdan Szperling
dowódca kolumny amunicyjnej – ppor. rez. Edward Bakłan
dowódca 7 baterii haubic – kpt. Serwacy Klimontowicz
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Józef Mioduszewski
dowódca 8 baterii haubic – por. Edward Gumiński
dowódca 9 baterii haubic – kpt. Mieczysław Szadurski
oficer zwiadowczy – ppor. Antoni Rudowicz
oficer ogniowy – ppor. rez. Holag
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914-1939. Londyn: Nakładem Koła Oficerów Artylerii Polskiej na Obczyźnie, 1975.
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 7, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1975
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Adiutor, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Piotr Zarzycki: 19 pułk artylerii lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 62. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1996. ISBN 83-85621-88-1.