36 Dywizja Piechoty (II RP)

36 Dywizja Piechoty

36 Dywizja Piechoty (36 DP) była rezerwową dużą jednostką piechoty Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej.

W trakcie kampanii wrześniowej dywizja wchodziła w skład Armii „Prusy”. Dwa pułki piechoty, pozbawione artylerii, skoncentrowały się w okolicach Końskich i od 5 września brały udział w walkach z XV Korpusem Armijnym. Dywizja została rozbita w lasach na południe od Szydłowca, a jej 164 pułk piechoty został zatrzymany nad Wisłą i włączony do Grupy „Sandomierz”. I i III dywizjon 40 pułku artylerii lekkiej skierowano do 24 Dywizji Piechoty, podczas gdy II dywizjon dołączył do Grupy „Dubno”.

Formowanie dywizji

Rezerwowa 36 Dywizja Piechoty nie była częścią pokojowej struktury Wojska Polskiego. Mobilizacja miała miejsce częściowo w ramach mobilizacji alarmowej oraz powszechnej, na obszarze Okręgu Korpusu Nr VI i X, przy udziale Brygady KOP „Podole” oraz jednostek 11, 22 i 24 Dywizji Piechoty, a także 4 pułku saperów.

Mobilizacja dywizji przebiegała w dwóch etapach: pierwszy rozpoczął się 27 sierpnia w ramach mobilizacji alarmowej, a drugi 31 sierpnia w ramach mobilizacji powszechnej. Kwaterę główną dywizji oraz dowództwo 163 pułku piechoty mobilizował batalion KOP „Czortków”, podczas gdy III batalion 163 pp mobilizował batalion KOP „Borszczów”. III batalion 165 pułku piechoty został zmobilizowany przez batalion KOP „Kopyczyńce”. I dywizjon artylerii lekkiej 40 pułku artylerii lekkiej mobilizował dywizjon artylerii lekkiej KOP „Czortków”. Kawalerię dywizyjną tworzył zmobilizowany szwadron kawalerii KOP „Czortków”.

Walki w kampanii wrześniowej

W pierwszych dniach września 36 DP (rez.) pod dowództwem płk. Bolesława Ostrowskiego koncentrowała się w rejonie Szydłowca w ramach południowego zgrupowania Armii „Prusy” gen. Stefana Dąba-Biernackiego. Do Szydłowca dotarło faktycznie dowództwo dywizji, 163 pp, 165 pp (bez III batalionu), kompania łączności oraz kawaleria dywizyjna. Nie przybyły: 164 pp, III/165 pp, I i III dywizjon 40 pal oraz 46 batalion saperów.

4 września 163 pułk piechoty dotarł w rejon lasu „Kazanów”, gdzie pluton kolarzy przeprowadził rozpoznanie na osi Końskie – Przedbórz. Do wieczora 4 września 36 Dywizja Piechoty zajęła pozycje obronne wzdłuż rzeki Czarna. I batalion 165 pp zajął odcinek Sielpia – Wiosna.

1 kompania zajęła pozycje obronne na skraju lasu wzdłuż zbiornika wodnego od szosy w Sielpi w kierunku miejscowości Piekło.
2 kompania obsadziła odcinek obrony wzdłuż rzeki Czarnej, po prawej stronie szosy w Sielpi do miejscowości Wiosna.
3 kompania znalazła się w odwodzie, zajmując skraj lasu w kierunku szosy Gatniki – Wincentów.

II batalion jako odwód dywizji ulokował się w lesie w rejonie Wincentów – Niebo. Dowództwo batalionu miało miejsce w Sielpi, w gospodarstwie Bednarzów.

163 pułk piechoty przyjął I batalionem odcinek: Cieklińsko – Ruda Maleniecka.

2 kompania z dwoma plutonami ckm zajęła pozycje obronne, mając na celu osłonę południowego skrzydła pułku oraz obronę przeprawy przez Czarną w miejscowości Cieklińsko.
3 kompania, wzmocniona plutonem ckm i plutonem działek ppanc., miała bronić przeprawy przez Czarną w Rudzie Malenieckiej.
1 kompania znalazła się w lesie obok stanowiska dowodzenia batalionu, pełniąc rolę odwodu.

II batalion obsadził odcinek wzdłuż rzeki Czarnej od Rudy Malenieckiej do Maleńca. 4 kompania zajęła folwark i miejscowość Dęba, osłaniając prawe skrzydło pułku. 5 kompania jako odwód dywizji ulokowała się w lesie Kazanów, a następnie zajęła miejscowość Brody. 6 kompania ustawiła się obronnie w Maleńcu.

W nocy z 4 na 5 września kawaleria dywizyjna została wysłana w rejon Żarnowa, aby nawiązać łączność z 29 Dywizją Piechoty oraz zabezpieczyć ten kierunek. III batalion przygotowywał pozycje obronne na odcinku Modliszewice – Sierosławice – Kazanów, a poszczególne kompanie, wzmocnione ckm, zajęły następujące pozycje:

7 kompania – Modliszewice
8 kompania – Sierosławice
9 kompania – Kazanów

5 września w lesie w rejonie miejscowości Niebo sformowano batalion zbiorczy z rozbitków z 7 Dywizji Piechoty, która została rozbita w okolicach Częstochowy. W skład tego batalionu weszły niewielkie oddziały 25 i 27 pułku piechoty oraz batalionu Obrony Narodowej „Kłobuck”. Przybyła również w pełnym składzie I bateria 7 pułku artylerii lekkiej.

Do 36 Dywizji Piechoty nie zdołały dołączyć:

164 pułk piechoty
III batalion 165 pp
40 pułk artylerii lekkiej
36 kompania przeciwpancerna
tabory

Zagrożenie atakiem w rejonie, gdzie miała walczyć 36 Dywizja Piechoty, pojawiło się bardzo wcześnie. Oddział rozpoznawczy 1 Dywizji Pancernej, już 2 września, po opanowaniu trzech mostów na Warcie, dotarł do skrzyżowania w pobliżu miejscowości Orzechowo, skąd wysłał patrole. Jeden z nich pojawił się tego dnia około godziny 18 w Przedborzu, przejął most na Pilicy i ostrzelał miasto. Z garnizonu w Kielcach wysłano pluton piechoty z karabinami ppanc., który wyparł Niemców z miasta. Przed południem 3 września Przedbórz zaatakowała zmotoryzowana kompania piechoty 1 Dywizji Pancernej, wspierana przez czołgi, zmuszając Polaków do wycofania się. Po ataku nieprzyjaciel wycofał się na lewobrzeżne przedmieście, a w nocy powrócił do swojej dywizji, która kierowała się na Piotrków. Przed świtem 4 września Przedbórz obsadziła 5 kompania 76 pp 29 Dywizji Piechoty. Po południu 5 września oddziały 46 Dywizji Piechoty Wehrmachtu, wspierane przez 101 pułk piechoty i 14 pułk artylerii z 14 Dywizji Piechoty, uderzyły marszem na miasto, wypierając z niego 5 kompanię, która poniosła duże straty. W tym samym czasie dowództwo 10 Armii skierowało do Przedborza 1 Dywizję Lekką, stanowiącą odwód armii, aby przyspieszyć działania wzdłuż osi Przedbórz–Końskie–Radom. 6 września po południu do lasów koło Przedborza dotarł 23 pułk Ułanów Grodzieńskich z 2 baterią 3 dywizjonu artylerii konnej ze składu Wileńskiej Brygady Kawalerii. Dowódca pułku ppłk dypl. Miłkowski, po rozpoznaniu sił przeciwnika, zamierzał zdobyć miasto atakiem z zaskoczenia. W trakcie przygotowań do ataku nadszedł jednak radiogram nakazujący powrót do brygady, która w tym czasie przemieszczała się do Niewierszyna. Pułk zgodnie z rozkazem wyruszył we wskazany rejon i dotarł tam 7 września.

6 września rano 1 Dywizja Lekka przekroczyła w Przedborzu Pilicę i działając z rejonu Czermna dotarła około godziny 20 pod pozycje I batalionu 163 pp w Rudzie Malenieckiej, próbując z marszu zdobyć przeprawę. 3 kompania razem z plutonem kolarzy wyparła Niemców z Rudy Malenieckiej i przeszła na wschodni brzeg rzeki, wysadzając most i tamy stawów. Tego samego dnia przed południem na linii Sielpia – Piekło żołnierze I batalionu 165 pp odparli niemiecki podjazd czołgów z 3 Dywizji Lekkiej, który zawrócił w stronę Mniowa.

6 września wieczorem zarządzono odwrót dywizji w rejon Skarżyska, gdyż istniało realne zagrożenie oskrzydlenia dywizji przez Niemców. Na prawym skrzydle 19 i 29 Dywizje Piechoty północnego zgrupowania Armii Prusy zostały rozbite, a ich resztki znajdowały się w odwrocie. Trzy bataliony, które nie były jeszcze w pełni skompletowane z 3 Dywizji Piechoty, stanowiące przedłużenie lewego skrzydła 36 Dywizji Piechoty, walczące w rejonie Krasna – Luta – Samsonów, po ciężkich walkach wycofywały się w kierunku Skarżyska. Dowództwo 36 Dywizji Piechoty postanowiło rozpocząć odwrót dopiero w nocy z 7 na 8 września, natomiast 7 września zamierzano bronić się na pozycjach wokół Końskich.

Rankiem 7 września 163 pułk piechoty obsadził II batalionem odcinek Modliszewice – Sierosławice, a III batalion zajął Kazanów. I batalion jako odwód znalazł się w lesie „Karolinów”. I batalion 165 pułku piechoty zajął pozycje na skraju lasu pod Rogowem, a II batalion 165 pułku piechoty w rejonie Koziej Woli. Batalion zbiorczy z 7 Dywizji Piechoty obsadził stanowiska na skraju lasu pod Piłą, a I bateria 7 pal znajdowała się w centrum ugrupowania. Kawaleria dywizyjna pełniła rolę ubezpieczenia w rejonie Baryczy. Około południa, po przygotowaniu artyleryjskim, ruszył atak Niemców na pozycje 36 Dywizji Piechoty. W trakcie zaciętych walk Kazanów kilkakrotnie przechodził z rąk do rąk. Ostatecznie kontratak na bagnety odwodowego I batalionu 163 pułku piechoty wypchnął wroga ze wsi. W czasie, gdy toczyła się walka na przedpolach Końskich, w rejonie Rogowa i Baryczy pojawiły się patrole motocyklistów Wehrmachtu. I batalion 165 pułku piechoty, pełniący funkcję straży bocznej dywizji w tym rejonie, rozbił te wysunięte oddziały niemieckie.

Po bitwie wstępne obliczenia wskazywały, że I i III batalion 163 pułku piechoty straciły około 30-40 procent żołnierzy zabitych, rannych i zaginionych.

Po zmroku dywizja rozpoczęła odwrót, dzieląc się na dwie kolumny. Główna kolumna skierowała się na Furmanów – Hutę – Barak, a boczna na Kozią Wolę – Majdów – Skarżysko Książęce.

Dowódca dywizji, płk Ostrowski, prowadząc polskie zgrupowanie wraz ze sztabem, kompanią sztabową oraz łączności i kawalerią dywizyjną, przekroczył o świcie 8 września szosę Skarżysko – Szydłowiec. Sztab dywizji ulokował się w leśniczówce w lesie Bór, pomiędzy miejscowościami Barak i Skarżysko-Książęce, zabezpieczając swoje stanowisko od południa kompanią sztabową, a od północy kawalerią dywizyjną. Dowódca zamierzał utrzymać ten odcinek szosy do czasu nadejścia reszty dywizji.

W tym samym czasie oddziały 2 Dywizji Lekkiej, po opanowaniu Skarżyska, ruszyły przez Odrowąż na Niekłań, rozbijając po drodze II batalion 165 pułku piechoty, który pełnił funkcję ubezpieczenia cofającej się dywizji; z batalionu ocalała tylko 6 kompania. Natomiast batalion zbiorczy z 7 Dywizji Piechoty, zaskoczony przez czołgi w rejonie Piły, zdołał wycofać się do lasu.

8 września około godziny 12 niemieckie oddziały zmotoryzowane, wychodząc ze Skarżyska w kierunku Szydłowca, uderzyły na zgrupowanie pułkownika Ostrowskiego. Uderzenie jako pierwsza przyjęła kompania sztabowa.

Główna kolumna maszerujących pułków 36 Dywizji Piechoty znajdowała się jeszcze daleko na zachód, w okolicach miejscowości Antoniów, i nie mogła przybyć z pomocą obrońcom. W obliczu przewagi nieprzyjaciela, polskie oddziały musiały wycofać się do miejscowości Barak, gdzie broniły się do godziny 14. Na skutek ciągłych ataków Niemców i niedoboru sił polskich, pułkownik Ostrowski wydał rozkaz odesłania taborów i kompanii łączności do Iłży. Sam, z pozostałymi siłami, wycofał się przez Szydłowiec – Wierzbicę – Skaryszew w kierunku Kozienic. Kawaleria dywizyjna, zmuszona do odwrotu, odeszła przez Wierzbicę – Pionki i, wraz z resztkami kawalerii dywizyjnej 12 Dywizji Piechoty, rozbitej po bitwie pod Iłżą, przekroczyła Wisłę w miejscowości Regów Stary.

Następnie szwadron kawalerii dywizyjnej 36 Dywizji Piechoty został włączony do 4 pułku Ułanów Zaniemeńskich podczas jego odtwarzania i walczył w jego składzie do 24 września.

Dowódca 163 pułku piechoty, pułkownik Nakoniecznikoff, na wieść o odcięciu dowództwa dywizji od głównych sił oraz po zorientowaniu się w ogólnej sytuacji, przejął dowodzenie nad całą dywizją. Oddziały 36 Dywizji Piechoty, około godziny 16.00, po dojściu do szosy Skarżysko-Szydłowiec, na której już odbywał się ruch oddziałów 2 Dywizji Lekkiej, ruszyły do natarcia. I batalion 163 pp miał nacierać w kierunku leśniczówki Barak i dalej na wschód. II batalion 163 pp, jako prawoskrzydłowy, miał zlikwidować nieprzyjaciela na szosie i obsadzić południowy skraj lasu „Szydłowiec”. Pozostałe oddziały miały dołączać do walki w miarę napływu jednostek do rejonu szosy.

Tuż przed rozpoczęciem bitwy, szosą od strony Szydłowca nadciągnął pluton Niemców z działkiem ppanc. Dostał się on w polską zasadzkę i został całkowicie zniszczony. Następnie ze Skarżyska Książęcego wyjechała kolumna pancerna, która po przejechaniu mostu nad strumykiem znalazła się w ogniu polskich działek ppanc. i I baterii 7 pal.

W wyniku ostrzału dwa niemieckie czołgi stanęły w płomieniach, a załogi pozostałych opuściły pojazdy, nie mogąc wycofać się ani zjechać z grobli. Wkrótce jednak polska bateria została przykryta ogniem niemieckiej artylerii i przestała strzelać, ponosząc duże straty. W trakcie bitwy artyleria 2 Dywizji Lekkiej znajdowała się na Górze Pogorzelskiej, nieopodal Skarżyska, prowadząc ogień kierowany przez samolot obserwacyjny.

W tym czasie lewoskrzydłowy I batalion 163 pp, po ciężkim boju leśnym na bagnety i granaty, opanował szosę. Na lewo od I batalionu, prosto z marszu do ataku ruszył I batalion 165 pp wraz z 6 kompanią, która ocalała z II batalionu tego pułku, zajmując odcinek szosy w rejonie Barak–Wola Korzeniowa. Następnie do walki włączyły się oddziały zbiorczego batalionu 7 Dywizji Piechoty, tj. 8 i 9 kompania oraz kompania przeciwpancerna (3 działka). Na końcu do natarcia ruszył III batalion 163 pp.

Po zmroku Niemcy zaprzestali ataków, a oddziałom polskim udało się przekroczyć szosę. Straty niemieckie wyniosły 7 oficerów i około 80 żołnierzy. Po bitwie, podczas postoju w lesie Bór okazało się, że dywizja straciła 2/3 stanu wyjściowego. Z zebranych żołnierzy utworzono 2 pułki, każdy z 2 słabymi batalionami. Ostatnie 3 działa i broń ciężką zniszczono z powodu braku amunicji.

O zmroku zgrupowanie ppłk. Nakoniecznikoffa przeszło do wschodniej części lasu Bór i, odrywając się od nieprzyjaciela, udało się na wschód w kierunku wsi Kierz Niedźwiedzi-Zbijów-Trębowiec, a część w stronę Wierzbicy. Ogólnie oba pułki kierowały się w stronę dochodzących odgłosów bitwy, w kierunku Iłży. 9 września wieczorem resztki 36 Dywizji Piechoty dotarły w okolice Iłży, jednak oddziały 3 i 12 Dywizji Piechoty były już rozbite i znajdowały się w odwrocie w kierunku Wisły. Pułki 36 Dywizji Piechoty, przechodząc przez lasy w rejonie Piotrowego Pola – w miejscu rozwiązania 12 Dywizji Piechoty, dozbroiły się, korzystając z pozostawionej broni i amunicji, i również ruszyły w stronę Wisły. Po dojściu do rzeki okazało się, że oddziały niemieckie opanowały jej zachodni brzeg. W tej sytuacji dowódcy podzielili pułki na małe grupy, które następnie miały próbować przedostać się na wschodni brzeg. Tym samym 36 Dywizja Piechoty przestała istnieć. Część żołnierzy, którym udało się przejść za Wisłę, dołączyła do oddziałów Armii Lublin.

Obsada personalna Kwatery Głównej

Obsada personalna Kwatery Głównej 36 DP:

dowódca dywizji – płk piech. Bolesław Ostrowski
dowódca piechoty dywizyjnej – wakat
dowódca artylerii dywizyjnej – ppłk Bronisław Wiktor Piniecki
oficer sztabu artylerii – kpt. art. Ignacy Horn
dowódca saperów dywizyjnych – kpt. sap. Eugeniusz Krzemiński †1940 Charków
dowódca kawalerii dywizyjnej – rtm. Bronisław Riczka
szef sztabu – ppłk dypl. piech. Ignacy Włostowski
oficer operacyjny – kpt. dypl. Wojciech Borzobohaty
pomocnik oficera operacyjnego – kpt. Władysław Fijałkowski
oficer informacyjny – kpt. Czesław Hubicki
dowódca łączności – mjr łączn. Ignacy Stanisław Skarżeński †1940 Charków
szef służby duszpasterstwa katolickiego – ks. prob. Otton Kriesten
kwatermistrz – mjr dypl. Stanisław Kramar
zastępca – kpt. Ładysław Edmund Kuśmidrowicz
szef służby intendentury – kpt. int. z wsw Józef Tarnawski
szef służby zdrowia – mjr lek. dr Eugeniusz Pająk
szef służby weterynaryjnej – mjr lek. wet. Władysław Zalewski
dowódca taborów – kpt. Józef Gil

Organizacja wojenna dywizji

Planowana organizacja wojenna rezerwowej 36 DP (w nawiasach podano nazwy jednostek mobilizujących):

Kwatera Główna 36 Dywizji Piechoty

kompania asystencyjna
pluton łączności nr 47 (6 btelegr w Jarosławiu)
pluton pieszy żandarmerii nr 47 (pluton żandarmerii KOP „Tarnopol”) – por. żand. Leonard Krzemieński
poczta polowa nr 17 (Dyrekcja OPiT we Lwowie, mob. w UPT Przemyśl)
sąd polowy nr 63 (dowództwo Brygady KOP „Podole”)
kompania gospodarcza KG 36 DP (dowództwo Brygady KOP „Podole”)

Piechota dywizyjna

163 pułk piechoty – ppłk piech. Przemysław Nakoniecznikoff-Klukowski (od 8 IX 1939 dowódca dywizji)
164 pułk piechoty – ppłk Stanisław Styrczula
165 pułk piechoty – ppłk Zygmunt Gromadzki

Artyleria dywizyjna

40 pułk artylerii lekkiej – ppłk Paweł Bielecki

Jednostki broni

46 batalion saperów – kpt. Eugeniusz Krzemiński
szwadron kawalerii dywizyjnej nr 47 – rtm Bronisław Riczka (29 VI 1892 – † 23 IX 1939 pod Jacnią)
kompania telefoniczna nr 47 (6 btelegr w Jarosławiu) – por. łącz. Mieczysław Ziemowit Rebajn
pluton radio nr 47 (prtelegr w Warszawie)
drużyna parkowa łączności nr 47 (6 btelegr w Jarosławiu)

Jednostki i zakłady służb

dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 31 (10 dtab w Radymnie)
kolumna taborowa parokonna nr 31
kolumna taborowa parokonna nr 32
kolumna taborowa parokonna nr 33
kolumna taborowa parokonna nr 34
dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 31 (10 dtab w Radymnie)
kolumna taborowa parokonna nr 35
kolumna taborowa parokonna nr 36
kolumna taborowa parokonna nr 37
kolumna taborowa parokonna nr 38
warsztat taborowy (parokonny) nr 31 (10 dtab w Radymnie)

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Piotr Bieliński, Adam Rzadkowski: Korpus Ochrony Pogranicza cz. 2 : 33 i 36 Dywizja Piechoty Rezerwowa. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2020, seria: Wielka Księga Piechoty Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-8164-329-0.

Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.

Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.

Jerzy Prochwicz: Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939 roku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003. ISBN 83-88973-58-4.

Jerzy Prochwicz. Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny, Część II. Przemiany organizacyjne i przygotowania wojenne KOP w 1939 roku. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4 (150), s. 148-160, 1994. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182.

Piotr Zarzycki. Walki 36 Dywizji Piechoty Rezerwowej we wrześniu 1939 roku. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (212), s. 23-60, 2006. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej. ISSN 1640-6281.

Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.

Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2022-01-19].