36 Dywizja Grenadierów SS

36 Dywizja Grenadierów SS

36 Dywizja Grenadierów SS (niem. 36. Waffen-Grenadier-Division der SS; wcześniej znana jako SS-Sondereinheit Dirlewanger, SS-Sonderregiment Dirlewanger, SS-Sturmbrigade Dirlewanger oraz Wilddiebkommando Oranienburg, potocznie określana jako dirlewangerowcy) to jednostka Waffen-SS pod dowództwem Oskara Dirlewangera, która składała się głównie z byłych więźniów: kłusowników, kryminalistów, osób uznawanych za „aspołeczne”, żołnierzy oraz esesmanów skazanych za przewinienia dyscyplinarne, a także więźniów politycznych. W latach 1940–1945 jej członkowie byli odpowiedzialni za wiele zbrodni wojennych popełnionych na tyłach frontu wschodniego, a szacuje się, że z ich rąk zginęło co najmniej 60 tysięcy osób, głównie nieuzbrojonych cywilów.

Geneza dywizji

Historia dywizji sięga pierwszej połowy 1940 roku, kiedy to powstała SS-Sondereinheit Dirlewanger – jednostka stworzona niemal wyłącznie z kłusowników, rekrutowanych w niemieckich więzieniach i obozach koncentracyjnych. W latach 1940–1941 stacjonowała w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa, gdzie jej członkowie pełnili służbę w obozach pracy dla Żydów. Z powodu niskiej dyscypliny oraz przestępstw popełnianych przez dowództwo i żołnierzy, jednostka została w 1942 roku przeniesiona na okupowaną Białoruś. Wilddiebkommando wykorzystywano do zwalczania radzieckiej partyzantki oraz eksterminacji lokalnej ludności. Szacuje się, że w ciągu 53 miesięcy na Białorusi jednostka Dirlewangera spacyfikowała około 100 wsi, dokonując prawdopodobnie ponad 30 tysięcy mordów. W miarę upływu czasu jednostka została rozbudowana, najpierw do batalionu, a potem do pułku, w jej szeregach znalazły się również więźniowie kryminalni i „aspołeczni”, żołnierze skazani za przewinienia dyscyplinarne, a także cudzoziemscy ochotnicy (Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini).

Powstanie warszawskie

Po wybuchu powstania warszawskiego SS-Sonderregiment Dirlewanger włączono do niemieckich sił wysłanych w celu wsparcia garnizonu Warszawy. W sierpniu i wrześniu 1944 roku walczył na Woli, Starym Mieście, Powiślu oraz Górnym Czerniakowie, dokonując licznych mordów i gwałtów, ponosząc przy tym poważne straty.

Po stłumieniu powstania, jednostka, która została rozbudowana do poziomu brygady, została przeniesiona na Słowację, gdzie walczyła z lokalnymi powstańcami. W grudniu 1944 roku przeniesiono ją na Węgry, gdzie okazała się mało wartościowa w starciu z Armią Czerwoną. Na początku 1945 roku jednostka została przeniesiona nad Odrę i w lutym tego samego roku, na rozkaz Heinricha Himmlera, przekształcono ją w dywizję grenadierów Waffen-SS, jednak jej rzeczywista liczebność odpowiadała sile brygady. Pod koniec kwietnia 1945 roku, dywizja została całkowicie rozbita przez radzieckie wojska w kotle pod Halbe.

Historia

Utworzenie oddziału

Pomysł stworzenia oddziału złożonego z skazańców, przebywających w więzieniach i obozach koncentracyjnych, według zeznań szefa Głównego Urzędu SS, SS-Obergruppenführera Gottloba Bergera, miał pochodzić od samego Adolfa Hitlera. Inspiracją był list od żony skazaniach za kłusownictwo, który prosił Führera o danie mężowi szansy na rehabilitację na froncie. Inne źródła podają, że decyzję o utworzeniu jednostki podjął Heinrich Himmler, a na dowódcę wyznaczono Oskara Dirlewangera, od którego nazwiska jednostka przyjęła swoją nazwę.

Dirlewanger, weteran I wojny światowej i członek NSDAP, miał na swoim koncie liczne skazania za przestępstwa, w tym malwersacje i nielegalne posiadanie broni. W latach 1937–1939 walczył w hiszpańskiej wojnie domowej, najpierw w Hiszpańskiej Legii Cudzoziemskiej, a później w niemieckim Legionie Condor.

Pod koniec maja 1940 roku Dirlewanger został oddelegowany do Oranienburga w celu przeszkolenia pierwszej grupy skazańców. 55 byłych kłusowników pomyślnie ukończyło szkolenie, stając się pierwszymi członkami jednostki. 1 lipca 1940 roku Dirlewanger, mianowany SS-Obersturmführerem rezerwy, oficjalnie objął dowództwo nad SS-Sondereinheit.

Stosunki w jednostce

Dirlewanger był jedynym oficerem SS, który mógł karać swoich podwładnych śmiercią bez wyroku sądowego. W początkowym okresie istnienia jednostki, dyscyplina była utrzymywana dzięki surowym zasadom, ale od lipca 1943 roku, kiedy do oddziału zaczęto wcielać większą liczbę przestępców skazanych za czyny niezwiązane z kłusownictwem, liczba kar wzrosła. W ostatnich miesiącach istnienia jednostki, represje osiągnęły apogeum, szczególnie po włączeniu byłych więźniów politycznych. W grudniu 1944 roku wykonano około 20 wyroków śmierci.

W ramach jednostki istniała wewnętrzna żandarmeria, znana jako Burg-Gendarmen, która miała areszt i karała drobniejsze przewinienia chłostą. Mimo tych surowych środków, dyscyplina była niska, a członkowie jednostki, w tym dowódca, notorycznie nadużywali alkoholu i dopuszczali się przestępstw, takich jak malwersacje i gwałty. Mimo zgłoszeń o samowolnych zabójstwach i rabunkach, Dirlewanger pozostawał bezkarny.

Jednostka cieszyła się złą reputacją zarówno w Wehrmachcie, jak i w szeregach SS. Po wojnie, szef sztabu Ericha von dem Bacha, SS-Brigadeführer Ernst Rode, stwierdził, że była to „gromada świń, a nie żołnierzy”.

Zgodnie z dekretem Hitlera z 2 kwietnia 1942 roku, przestępcy walczący w oddziale mogli uzyskać rehabilitację po wykazaniu się w walce.

Dirlewangerowcy w dystrykcie lubelskim

Na początku września 1940 roku SS-Sondereinheit Dirlewanger została przeniesiona do dystryktu lubelskiego, gdzie została podporządkowana Dowódcy SS i Policji, SS-Brigadeführerowi Odilo Globocnikowi. W tym czasie oddział przyjął 20 nowych rekrutów oraz czterech podoficerów Waffen-SS.

Berger twierdził, że zadaniem SS-Sondereinheit Dirlewanger w tym rejonie była walka z polskimi przestępcami, którzy uciekli z więzień. Historyk Hans Peter Klausch zasugerował, że jednostka mogła zajmować się zwalczaniem polskiej partyzantki. Jednak brak strat w tym okresie sugeruje, że nie brała udziału w zbrojnych starciach.

Według świadków, jednym z głównych zadań jednostki była kontrola miejscowej ludności oraz walka z czarnym rynkiem. Dirlewangerowcy pełnili również służbę wartowniczą w obozach pracy dla Żydów, a ich działania były obciążone przestępstwami, w tym korupcją i wymuszeniami. W ramach wewnętrznych śledztw, Dirlewanger był oskarżany o zabójstwa Żydów i inne przestępstwa.

Dirlewangerowcy na Białorusi

W styczniu 1942 roku SS-Sonderkommando Dirlewanger zostało przeniesione na okupowane tereny ZSRR (dzisiejsza Białoruś). Po przybyciu do Mohylewa, oddział zajął kwatery w pobliskich budynkach. Początkowo pełnił służbę wartowniczą, ale szybko zaangażował się w akcje przeciwpartyzanckie. Wkrótce po przeniesieniu, oddział uczestniczył w walkach z radzieckimi partyzantami. W miarę upływu czasu, liczba cudzoziemskich ochotników w jednostce wzrastała, a w 1942 roku zaczęto organizować kompanie złożone z Ukraińców, Rosjan i Białorusinów.

W 1943 roku jednostka zaczęła działać na większą skalę, prowadząc brutalne operacje przeciwpartyzanckie. W lipcu 1943 roku w składzie oddziału pojawiło się dużo nowych rekrutów, w tym kryminaliści. Przekształcono ją w pułk specjalny – SS-Sonderregiment Dirlewanger. W kolejnych miesiącach, po reorganizacji, liczba żołnierzy wzrosła, a w oddziale znajdowało się około 550 ludzi, z czego 35% stanowili kryminaliści i „aspołeczni”.

W trakcie operacji przeciwpartyzanckich, stosunek liczby zdobytej broni do liczby zabitych „partyzantów” wskazywał na to, że ofiarami pacyfikacji były głównie cywile. W ciągu 15 miesięcy na Białorusi dirlewangerowcy zamordowali około 15 tysięcy osób. Przykłady zbrodni obejmowały masakry w wioskach, gdzie ginęli niewinni ludzie, w tym kobiety i dzieci. Zbrodnie te były częścią szerszej polityki eksterminacji ludności cywilnej.

Powstanie warszawskie

W lipcu 1944 roku Dywizja Dirlewanger została przeniesiona do Warszawy w związku z wybuchem powstania. W momencie rozpoczęcia walk, 40% jej składu stanowili byli więźniowie kryminalni i „aspołeczni”. Oddział walczył w rejonie Woli, gdzie prowadzono brutalne operacje, w tym masowe egzekucje cywilów. Mimo dużych strat, oddział brał udział w walkach o Stare Miasto i Powiśle, gdzie popełniano liczne zbrodnie, w tym morderstwa i gwałty.

Po stłumieniu powstania, jednostka została skierowana na odpoczynek, ale ostatecznie przeniesiono ją na Słowację. W czasie służby na Słowacji dirlewangerowcy prowadzili egzekucje i dopuszczali się licznych zbrodni, jednak nie na taką skalę, jak w Warszawie i na Białorusi.

Ostatnie walki

W grudniu 1944 roku SS-Sturmbrigade Dirlewanger została przerzucona na Węgry, gdzie ucierpiała z powodu błędów taktycznych. W lutym 1945 roku przekształcono ją w 36 Dywizję Grenadierów SS, ale jej liczebność nadal odpowiadała brygadzie. W kwietniu 1945 roku, w trakcie radzieckiej ofensywy, dywizja została rozbita w kotle pod Halbe, a tylko nieliczni żołnierze uniknęli śmierci lub niewoli.

Powojenne losy dirlewangerowców

Po wojnie Oskar Dirlewanger ukrywał się przez kilka tygodni, aż został aresztowany przez francuskie wojska okupacyjne i osadzony w więzieniu. Został tam brutalnie pobity przez polskich żołnierzy. Z 634 dirlewangerowców, którzy przeżyli, większość uniknęła odpowiedzialności karnej. W niemieckim wymiarze sprawiedliwości wszczęto liczne postępowania, ale tylko nieliczni zostali skazani za zbrodnie. Większość weteranów dywizji żyła na marginesie społeczeństwa, chociaż niektórzy z nich, jak Karl-Otto Watzinger, zdołali odnaleźć się w nowej rzeczywistości politycznej.

Zobacz też

• 29 Dywizja Grenadierów SS (1 rosyjska)
• Idź i patrz – film fabularny przedstawiający pacyfikacje białoruskich wsi przez Niemców

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Waitman Wade Beorn. Last Stop in Lwów: Janowska as a Hybrid Camp. „Holocaust and Genocide Studies”. 32 (3), 2018. (ang.).

Chris Bishop: Dywizje Waffen-SS 1939–1945. Warszawa: Bellona, 2015. ISBN 978-83-11-13640-3.

Philip Blood: Siepacze Hitlera. Oddziały specjalne SS do zwalczania partyzantki. Warszawa: Bellona, 2008. ISBN 978-83-11-11326-8.

Adam Borkiewicz: Powstanie warszawskie. Zarys działań natury wojskowej. Warszawa: Muzeum Powstania Warszawskiego, 2018. ISBN 978-83-64308-20-8.

Szymon Datner, Kazimierz Leszczyński (red.): Zbrodnie okupanta w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku (w dokumentach). Warszawa: wydawnictwo MON, 1962.

Tadeusz Grigo: Powiśle Czerniakowskie. Warszawa: wydawnictwo MON, 1989. ISBN 83-11-07667-7.

Piotr Gursztyn: Rzeź Woli. Zbrodnia nierozliczona. Warszawa: Wydawnictwo DEMART SA, 2014. ISBN 978-83-7427-869-0.

Christian Ingrao: Czarni Myśliwi. Brygada Dirlewangera. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2011. ISBN 978-83-7536-278-7.

Jerzy Kirchmayer: Powstanie Warszawskie. Warszawa: Książka i Wiedza, 1984. ISBN 83-05-11-080-X.

Kazimierz Krajewski. Powstanie iwienieckie i zapomniane boje w Puszczy Nalibockiej. „Biuletyn Informacyjny AK”. 5/2013, 2013-05.

Hubert Kuberski. Kryminaliści w mundurach. Powstanie i operacje pacyfikacyjne SS–Sonderkommando Dirlewanger na terenach Polski i Białorusi (1940–1944). „Glaukopis”. 15, 2009. ISSN 1730-3419.

Hubert Kuberski. SS-Sonderkommando Dirlewanger na okupowanych terenach na Białorusi (marzec–grudzień 1942). „Przegląd Środkowo-Wschodni”. 4, 2019. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski. ISSN 2300-7249.

Hubert Kuberski. Unternehmen „Hermann” – pacyfikacja Puszczy Nalibockiej z perspektywy SS-Sonderbataillon Dirlewanger. „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem”. 44 (2), 2022. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. ISSN 2300-7249.

Hubert Kuberski. Walki SS-Sonderregiment Dirlewanger o Wolę a egzekucje zbiorowe ludności cywilnej. „Dzieje Najnowsze”. LIII (1), 2021. ISSN 0419-8824.

Hubert Kuberski: Zniszczenie Chatynia podczas wiosennej kampanii „Bandenbekämpfung” na Łohojszczyźnie. W: Tadeusz Gawin (red.): Polacy na Białorusi od powstania styczniowego do XXI wieku. T. IV: Rok 1920 na tle przełomów politycznych XX wieku. Warszawa: Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego, 2020. ISBN 978-83-61325-81-9.

Soraya Kuklińska: Oskar Dirlewanger. SS-Sonderkommando Dirlewanger. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2021. ISBN 978-83-8229-263-3.

Wojciech Lenarczyk: Obóz pracy przymusowej dla Żydów przy ul. Lipowej w Lublinie (1939–1943). W: Wojciech Lenarczyk, Dariusz Libionka: Erntefest, 3–4 listopada 1943. Zapomniany epizod Zagłady. Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2009. ISBN 978-83-925187-5-4.

Adam de Michelis, Alicja Rudniewska: Pod rozkazami „Konrada”. Pierwsza monografia III Zgrupowania Obwodu Warszawskiego AK. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Volumen”, 1993. ISBN 83-85218-58-0.

Stanisław Podlewski: Przemarsz przez piekło. Warszawa: Instytut wydawniczy PAX, 1957.

Antoni Przygoński: Powstanie warszawskie w sierpniu 1944 r. T. I. Warszawa: PWN, 1980. ISBN 83-01-00293-X.

Richard Rhodes: Mistrzowie śmierci. Einsatzgruppen. Warszawa: Bellona, 2008. ISBN 978-83-11-11322-0.

Włodzimierz Rosłoniec: Grupa „Krybar” Powiśle 1944. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1989. ISBN 83-211-1037-1.

Jerzy Sawicki: Zburzenie Warszawy. Zeznania generałów niemieckich przed polskim prokuratorem członkiem polskiej delegacji przy Międzynarodowym Trybunale Wojennym w Norymberdze. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Kolumna”, 1949.

Tadeusz Sawicki: Rozkaz zdławić powstanie. Niemcy i ich sojusznicy w walce z powstaniem warszawskim. Warszawa: Bellona, 2010. ISBN 978-83-11-11892-8.

Edward Serwański, Irena Trawińska (opr.): Zbrodnia niemiecka w Warszawie 1944 r. Poznań: Wydawnictwo Instytutu Zachodniego, 1946.

Łukasz Ulatowski: Antybiografia antybohatera, czyli o Oskarze Dirlewangerze w krzywym zwierciadle. Recenzja książki Sorayi Kuklińskiej, Oskar Dirlewanger. SS-Sonderkommando „Dirlewanger”, Warszawa 2021. academia.edu, 2022. [dostęp 2022-07-27].

Chris Webb: The Belzec death camp. History, Biographies, Remembrance. Stuttgart: ibidem-Verlag, 2016. ISBN 978-3-8382-0866-4. (ang.).