33 Pułk Piechoty (33 pp)
33 Pułk Piechoty (33 pp) to jednostka piechoty Wojska Polskiego, która działała w II Rzeczypospolitej.
Pułk został utworzony pod koniec 1918 roku. W 1919 roku brał udział w walkach na froncie litewsko-białoruskim, prowadząc najcięższe boje na linii Dzisna – Orzechowo – Uszacz – Kamień – Lepel. W 1920 roku obronił Homel, zajmował pozycje obronne nad Dźwiną, przełamał bolszewicką obronę pod Kaszycami i Świdnem. Od 4 lipca 1920 roku prowadził działania opóźniające pod Widzami i w rejonie Małkini. W czasie polskiej kontrofensywy uczestniczył w przeciwnatarciu pod Ossowem, a we wrześniu został przeniesiony do Małopolski Wschodniej, gdzie zakończył działania bojowe zdobyciem Lubara nad Słuczą.
W okresie międzywojennym pułk wchodził w skład 18 Dywizji Piechoty i stacjonował w garnizonie Łomża, w Okręgu Korpusu Nr I. Jego batalion zapasowy znajdował się w Zambrowie.
W czasie wojny obronnej 1939 roku, w składzie macierzystej 18 Dywizji Piechoty, walczył w ramach Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”, broniąc odcinków „Nowogród” i „Łomża”. Jego pododdziały uczestniczyły w walkach pod Łomżą, Nowogrodem i Zambrowem. W bitwie pod Łętownicą i Andrzejewem pułk został otoczony i rozbity.
Formowanie pułku i zmiany organizacyjne
W czasie rządów Rady Regencyjnej, na mocy rozkazu Sztabu Generalnego, 30 października 1918 roku utworzono Łomżyński Okręg Wojskowy, mający na celu zorganizowanie pułku piechoty. 13 listopada w Łomży rozpoczęto formowanie Łomżyńskiego Okręgowego Pułku Piechoty. W połowie grudnia do pułku wcielono oddziały POW z obwodu łomżyńskiego, organizując pierwsze dwa bataliony. Pułk okręgowy został przemianowany na 33 pułk piechoty.
I batalion pod dowództwem ppłk. Edwina Ernsta oraz II batalion pod dowództwem kpt. Stefana Kosseckiego składały się z czterech kompanii strzeleckich oraz kompanii karabinów maszynowych. 1 kompania stacjonowała w rejonie Rzędzian, a 2 kompania w pobliżu Tykocina, zabezpieczając granicę nad Narwią od strony Białegostoku. Kompanie 3 do 6 stacjonowały w Łomży, 7 kompania w rejonie Kolna, a 8 kompania pod Szczuczynem, również zajmując się osłoną pasa granicznego.
31 grudnia 1918 roku 33 pp wysłał do Lwowa kompanię ochotniczą, która nigdy nie wróciła do pułku.
III batalion formował się w 1919 roku, a jego 9 kompania została zorganizowana w Małkini. Pozostałe trzy kompanie składały się z rekrutów z ziemi płockiej. W lutym zorganizowano pułkową kompanię karabinów maszynowych, a w kwietniu kompanię techniczną; rozwinięto także sztab pułku i wzmocniono łączność.
Kadrę pułku stanowili oficerowie Legionów Polskich oraz byli żołnierze armii rosyjskiej i austriackiej. W znacznej części szeregowi pochodzili z Polskiej Organizacji Wojskowej.
W grudniu 1919 roku batalion zapasowy pułku stacjonował w Łomży.
Pułk w walce o granice
Pierwsze walki
Okres formowania pułku był jednocześnie czasem jego pierwszych walk. Poszczególne kompanie i plutony rozbrajały niemieckie oddziały okupacyjne, napotykając czasami silny opór, co skutkowało pierwszymi stratami. W grudniu 1918 roku wysłano pod Lwów kompanię ochotniczo-marszową w sile 200 „bagnetów”, dobrze uzbrojoną i wyekwipowaną, która jednak nie wróciła.
19 listopada wyruszył w kierunku Białegostoku improwizowany oddział pod dowództwem pchor. Kazimierza Wyszyńskiego. W nocy z 23 na 24 listopada Polacy odparli dwukrotny atak Niemców w Jeżewie. Kompania Rowińskiego toczyła kilkugodzinną walkę pod Żółtkami. 27 listopada 1918 roku Komenda Naczelna POW nakazała wstrzymanie działań zaczepnych na kierunku Białegostoku. Po reorganizacji dwie byłe kompanie zgrupowania pchor. Wyszyńskiego zabezpieczały granicę wzdłuż Narwi od Łap do Tykocina, a kluczowy punkt stanowiła twierdza w Osowcu, będąca miejscem częstych walk. Sytuacja była skomplikowana również na styku z terenami zamieszkanymi częściowo przez Litwinów.
Po ukończeniu formowania, 1 i 2 sierpnia 1919 roku pułk opuścił Łomżę i Ostrołękę, udając się na front litewsko-białoruski. I batalion dotarł do Lachowicz, natomiast II i III bataliony do Mołodeczna. W pierwszym okresie pułk prowadził najcięższe walki na linii Dzisna – Orzechowo – Uszacz – Kamień – Lepel, działając w oddzielnych grupach operacyjnych.
6 sierpnia I batalion, walcząc w grupie płk. Aleksandra Boruszczaka, sforsował rzekę Łań i zdobył Kleck. Od 28 sierpnia w grupie płk. Ostrowskiego, dotarł do Mińska, skąd przeszedł do twierdzy bobrujskiej, a od 4 października obsadzał prawy brzeg Berezyny. Po ciężkim boju pod Leplem, batalion wykonał odwrót na linię Uhły–Świada–Ziabki, pełniąc zazwyczaj służbę kordonową.
II i III bataliony przeszły marsz z Mołodeczna do Bogusławia, a po 23 sierpnia weszły do walki na przedpolach Dźwiny, zdobywając Łużki i Plissę. II batalion 14 września dotarł do Dźwiny. 25 września rozpoczął się udany wypad na Uszę, jednak później nastąpił odwrót połączony z ciężkimi walkami. Sytuację całej 8 DP pogorszyła ofensywa bolszewickiej 16 Armii, która próbowała przełamać front polski między Dźwiną a górną Berezyną. Od 19 do 21 października III batalion bronił Uszacza, a w składzie XV Brygady uczestniczył w ofensywie nad Dźwiną.
3 listopada 33 pułk piechoty, w składzie XV Brygady Piechoty, uderzył z rubieży Świada – Ziabki w kierunku Dźwiny. Idący w straży przedniej II batalion natknął się na nieprzyjaciela pod Prozorokami. Walkę wsparł I batalion, wsparty pociągiem pancernym. Polacy odnieśli sukces, a atakujący pod Uszaczem III batalion wziął do niewoli około 150 jeńców. Do 8 listopada 33 pułk piechoty osiągnął nakazany odcinek Dźwiny.
Obrona i odwrót znad Dźwiny
20 stycznia 1920 roku pułk bronił odcinka obrony w rejonie Homla. Tego dnia nieprzyjaciel przeprowadził atak na miasto siłami dwóch batalionów. Po kilkugodzinnej obronie, poległa załoga 12 kompanii piechoty, a jej dowódca, ppor. Faustyn Zalas, odebrał sobie życie. Została również rozbita placówka 1 kompanii, a kontratak I batalionu umożliwił przywrócenie poprzedniej pozycji.
Zimą i wczesną wiosną nad Dźwiną miały miejsce jedynie lokalne walki. II batalion zorganizował udany wypad pod Podgajem i Krasnym na bolszewicką pozycję umocnioną, zdobywając sztandar pułkowy.
W kolejnych dniach pułk stał na pozycjach obronnych nad Dźwiną, w okolicy jeziora.
14 maja wojska bolszewickie zaatakowały 1 Armię gen. Stefana Majewskiego. Tego dnia I batalion bronił redut „Sujce” i „Turowla”. Już po południu cały pułk rozpoczął odwrót, przechodząc do działań opóźniających. Oddział przeszedł na Ziabki i rzekę Uszacz. Współdziałając z 13 pułkiem piechoty i batalionem saperów, ustabilizowano odcinek frontu na południe od Daniłowicz.
2 czerwca ruszyła kontrofensywa z dawnych okopów niemieckich. 8 Dywizja Piechoty rozwinęła pomyślne natarcie w kierunku Łuczaj. 4 czerwca 33 pp z sukcesem zaatakował oddziały bolszewickiej 12 Dywizji Strzeleckiej pod Świdnem, rozbijając 105 pułk strzelecki i zmuszając brygadę przeciwnika do ucieczki. III batalion brawurowym atakiem zdobył Głębokie. Do 6 czerwca 33 pułk, wsparty dwoma bateriami 8 pułku artylerii polowej, zajął Plissę, a następnie toczył boje pod wsią Borowe. Ogółem 33 pp wziął do niewoli niemal 800 jeńców, zdobywając 37 karabinów maszynowych oraz duże ilości różnego sprzętu wojennego. Sytuacja armii poprawiła się, umożliwiając utrzymanie frontu długości 90 km między Dźwiną a źródłami Berezyny.
4 lipca rozpoczęła się wielka kontrofensywa Armii Czerwonej. Tego dnia pułk bronił się w rejonie Dregucze – Jelnia. Na pozycje zajmowane przez II i III batalion wyszło natarcie dwóch dywizji 4 Armii gen. Iwana Siergiejewa. Polscy strzelcy skutecznie opóźniali rozwijanie się sił nieprzyjaciela, przeprowadzając 17 kontrataków w ciągu 16 godzin.
Groźba obejścia skrzydła przez kawalerię Gaj-Chana zmusiła piechotę do odwrotu. W ciągu tygodnia odwrót momentami przybierał charakter ucieczki.
Bataliony I i III odchodziły na Nowe Święciany – Wilno – Grodno, podczas gdy II batalion cofał się na Oszmianę – Lidę – Skidel – Indurę i dołączył do pułku dopiero w Ciasnem.
Nie udało się powstrzymać bolszewickich oddziałów na linii Bugu oraz Niemna. Po starciach pod Wasilkowem 33 pp stawiał opór pod Wyszonkami i przez 3 dni na rubieży Małkinia − Kańkowo. Po walkach nad Bugiem pułk wycofywał się w kierunku Warszawy.
W Łomży, na bazie batalionu zapasowego, sformowano 233 pułk piechoty, którego dowódcą został ozdrowieniec – Rowiński.
Obrona pod Warszawą; przejście do pościgu
12 sierpnia XV Brygada Piechoty obsadziła przyczółek warszawski od Okuniewa do Leśniakowizny. 33 pp stanął pod Ossowem i planowany był do odwodu.
Już 13 sierpnia kompanie I i III zwalczały wypady nieprzyjaciela. Wieczorem dowódca 33 pp, ppłk Jerzy Sawa-Sawicki, informował, że nie może odejść do odwodu z powodu luki między 8 a 11 Dywizją Piechoty. Ciągłe walki uniemożliwiły reorganizację pułku oraz wcielenie w jego szeregi nowo przybyłych ochotników.
Przed świtem 14 sierpnia III batalion znajdował się na styku z 11 Dywizją Piechoty, na prawo od niego rozmieszczał się I batalion, a w Ossowie pozostawał II batalion.
Około 3:00 Rosjanie uderzyli przez Leśniakowiznę na Ossów, przełamując obronę I batalionu. II batalionowi groziło oskrzydlenie. Dowódca pułku osobiście starał się powstrzymać panikę wśród ochotników. Walki obfitowały w dramatyczne momenty, a pułk stracił dwóch zabitych i kilku ciężko rannych oficerów.
Przed 7:00 dowództwo 8 Dywizji Piechoty nakazało podsunięcie III batalionu 13 pp w celu zablokowania wyłomu pod Leśniakowizną. Kompanie ochotnicze nie spisały się dobrze, a chaos ogarnął pododdziały szykujące się do walki. W tak krytycznym momencie nadeszły dwie ostatnie kompanie ochotników z 236 pułku piechoty. Dołączył ks. Ignacy Skorupka, a ppłk Sawicki przejeżdżał konno wzdłuż linii, kierując ochotnikami.
O rozstrzygnięciu bitwy pod Ossowem zadecydował głównie III batalion 13 pułku piechoty. Jego powodzenie spowodowało wznowienie natarcia przez grupy ochotników oraz piechurów z 33 pp i 36 pp. Ossów został odbity, ale kosztem dużych strat. W dniach 13-14 sierpnia pułk stracił 6 oficerów i około 250 żołnierzy.
16 sierpnia kontruderzenie znad Wieprza zapoczątkowało pościg za bolszewickimi wojskami. 17 sierpnia dwa bataliony 33 pp posunęły się na Majdan oraz Ręczaje Polskie. Następnie pułk pomaszerował do Wyszkowa. Do końca sierpnia 33 pp odpoczywał w rejonie Wieliszewa, a 12 września w składzie macierzystej 8 Dywizji Piechoty odjechał na Front Południowo-Wschodni. Dwa dni później II batalion zajął Martynów i Bursztyn. 16 września 33 pp forsował pod Bursztynem Zgniłą Lipę, a 20 września zajął Tarnopol. Następnie maszerował na Zbaraż i Zasław. 24 września zdobyto Szepietówkę, a następnie nastąpiła przerwa w działaniach. 17 października pułk zdobył Lubar nad Słuczą. Nocą dotarła wiadomość o zawieszeniu broni.
W dniach 25-30 listopada pułk cofnął się na linię demarkacyjną, obsadzając odcinki od Rybacza do Ożenin.
22 marca 1921 roku pułk odjechał ze stacji w Krzemieńcu do Łomży.
Bilans walk
W czasie „walk o granice”, czyli od 1 sierpnia 1919 do 22 marca 1921, w pułku służyło 138 oficerów i 5665 szeregowych. Po dodaniu batalionu zapasowego liczby te wyniosły odpowiednio 160 oficerów i 8600 szeregowych. Oficjalnie zdobyto około 14 000 jeńców, znaczące ilości broni (w tym 160 karabinów maszynowych) oraz sprzętu, a także 2 sztandary pułkowe.
Straty własne szacuje się na około 15 oficerów oraz 362 szeregowych zabitych, a także 32 oficerów i 1150 szeregowych rannych.
Żołnierze 33 pułku otrzymali 25 Krzyży Orderu Virtuti Militari oraz 178 Krzyży Walecznych. Wśród odznaczonych Krzyżem Walecznych był ppor. Łazarz Feiwel (1890–1941).
Kawalerowie Virtuti Militari
Pułk w okresie pokoju
Po przybyciu do Łomży pułk zajął koszary porosyjskie przy szosie na Śniadowo–Ostrów Mazowiecką, organizacyjnie wchodząc w skład 18 Dywizji Piechoty.
Z uwagi na miejsce stacjonowania oraz bohaterskie walki mieszkańców Puszczy Zielonej i całego Ponarwia, używano nieoficjalnej nazwy 33 pułk Strzelców Kurpiowskich. W końcu 1938 roku nazwa ta została zatwierdzona przez Wojskowe Biuro Historyczne, natomiast nie przyjęto propozycji, by szefem honorowym pułku był Stach Konwa. Czekano na stosowny rozkaz.
W początkowym okresie oficerowie w większości wywodzili się z byłej armii rosyjskiej, a także z Polskiej Organizacji Wojskowej oraz Legionów. Z biegiem lat do pułku dołączali absolwenci szkół wojskowych, głównie Szkoły Podchorążych Piechoty z Ostrowi Mazowieckiej.
Podoficerowie byli nieformalnie klasyfikowani na „frontowych” oraz „po szkołach okresu pokojowego”. Zauważano luki w wykształceniu ogólnym wśród starszych wiekiem plutonowych i sierżantów. W Zambrowie działał batalion szkolny dla podoficerów 18 DP, który miał na celu wypełnienie tych luk. Większość dowódców 33 pułku piechoty przywiązywała dużą wagę do wszechstronnych ćwiczeń kadry. Wojska ćwiczono na obozach letnich w Osowcu i Czerwonym Borze, rzadziej w Przasnyszu, Ostrowi i Wilnie. Nowo wcieleni żołnierze ćwiczyli na placu zwanym Kraską, położonym około 2 km od centrum miasta. Bliskość Narwi umożliwiała prowadzenie zajęć nad rzeką, w tym forsowanie zapory wodnej.
Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty z 1930 roku, wprowadzono organizację piechoty na stopie pokojowej PS 10-50. 33 pułk piechoty zaliczony został do typu II pułków piechoty (tzw. wzmocnionych). W każdym roku otrzymywał około 845 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 68 oficerów oraz 1900 podoficerów i szeregowców. Na czas wojny przewidywano go do pierwszego rzutu mobilizacyjnego. W okresie zimowym posiadał dwa bataliony starszego rocznika oraz batalion szkolny, a w okresie letnim trzy bataliony strzeleckie. Jego stany były wyższe od pułku „normalnego” (typ I) o około 400-700 żołnierzy.
W listopadzie 1930 roku pułk otrzymał 90 erkaemów Browning wz. 28. Do 1930 roku wymieniono ckm-y Maxim wz. 08, do 1935 roku Maxim wz. 10/28, a następnie Browning wz. 30. Wprowadzono także 37 mm armaty przeciwpancerne Bofors. We wrześniu 1939 roku pułk posiadał 9 takich armat.
Działalność kulturowo-oświatowa i sportowa
W 1920 roku powstała w pułku sekcja teatralna, która początkowo wystawiała sztuki Aleksandra Fredry. Później repertuar rozszerzono o wodewile, rewie, a także organizowano spektakle poza Łomżą. Koło Amatorskie Teatru Żołnierskiego przekształciło się w Teatr Żołnierski 33 Pułku Piechoty, skupiając około stu osób podzielonych na kilka zespołów. Teatr organizował także zebrania towarzyskie, zabawy, wieczornice oraz akademie okolicznościowe. 5 stycznia 1931 roku wystawiono wielkie pięcioaktowe widowisko teatralno-sceniczne „Polskie Betlejem”.
Równolegle z teatrem działał chór żołnierski, istniejący od marca 1919 roku. Jego repertuar obejmował utwory wojskowe i ludowe, związane z ważnymi wydarzeniami historycznymi. Chór miał bliskie związki z orkiestrą pułkową, która dysponowała zespołem symfonicznym i wprowadziła do swojego repertuaru dzieła Fryderyka Chopina, Stanisława Moniuszki, Josepha Haydna oraz Richarda Wagnera. Pułk z orkiestrą prezentował się społeczeństwu łomżyńskiemu zazwyczaj 11 listopada, 3 maja, podczas przysięgi żołnierskiej, wizyt dostojników państwowych oraz wielu innych świąt. W 1932 roku wystawiono widowisko batalistyczne „Rok 1920”.
19 maja 1927 roku, minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił dzień 14 sierpnia jako datę święta pułkowego.
Po raz pierwszy pułk obchodził swoje święto 27 sierpnia 1922 roku, w drugą rocznicę bitwy pod Ossowem, stoczonej 13 sierpnia 1920 roku. Obchody zaczynano tradycyjnie 13 sierpnia od nabożeństwa żałobnego oraz uroczystego capstrzyku, połączonego z apelem poległych. Następnego dnia na mszę polową przybywali przedstawiciele władz Łomży, dowództwa 18 Dywizji Piechoty oraz inni zaproszeni goście. Orkiestra i chór wykonywały wiązankę utworów, dowódca pułku wygłaszał przemówienie i odznaczał wyróżnionych, a po wspólnym obiedzie zaczynały się zabawy i gry. W 1925 roku na święto pułkowe przybył prezydent Stanisław Wojciechowski, który wręczył pułkowi sztandar, a mszę celebrował biskup polowy Stanisław Gall.
W 1930 roku zakończono budowę „Domu Żołnierza”, w którym funkcjonowała „Rodzina Wojskowa”. Utworzono sekcję sanitarną, niosąc pomoc biednym i bezrobotnym.
Na niwie sportowej drużyna 33 pułku piechoty odnosiła największe sukcesy w marszach Szlakiem I Kadrowej oraz na trasie Sulejówek – Belweder. W latach 1926 i 1929 piechurzy z pułku łomżyńskiego okazali się najlepszymi w Polsce, odbierając nagrody z rąk marszałka Józefa Piłsudskiego.
Już w 1918 roku przy 33 pułku piechoty powstała drużyna piłkarska „Piechur”, która w 1936 roku została przemianowana na WKS Łomża. Kadra zawodowa pułku corocznie przystępowała do zdobywania odznak strzeleckich 3 i 2 klasy.
Działania pułku w okresie przewrotu majowego 1926
Z uwagi na tradycje oraz osobę dowódcy, pułk uchodził za propiłsudczykowski. 11 maja 1926 roku sierżant Woźniak przebywający w Warszawie skontaktował się z organizatorami przewrotu i odebrał od nich rozkaz adresowany do dowódcy pułku. Rozkaz nakazywał natychmiastowy marsz jednostki ku stolicy. Dowódca pułku płk Michał Pakosz załadował pododdziały na transport kolejowy i przegrupował do Wołomina. Stąd marszem pieszym pułk udał się na Pragę. Na przedmieściach stolicy doszło do starć z 71 pułkiem piechoty – oddziałem z tej samej 18 Dywizji Piechoty. Stanowcza postawa płk. Pakosza, wsparta przez dowództwa 36 pp oraz 13 pułku piechoty, zdecydowała o odwrocie pułku zambrowskiego.
Drobne potyczki miały miejsce w rejonie ulicy Bema, a na placu Napoleona pododdziały pułku stały się obiektem ataku lotnictwa, w wyniku którego dwóch żołnierzy pułku zostało rannych. 4 maja pułk wrócił do koszar.
33 pp w kampanii wrześniowej
Plany użycia 33 pp
23 marca 1939 roku sformowano Samodzielną Grupę Operacyjną „Narew” pod dowództwem gen. bryg. Czesława Młota-Fijałkowskiego. W składzie 18 Dywizji Piechoty miała zorganizować obronę na linii rzek Narew – Biebrza oraz zająć pozycje między Ostrołęką a Łomżą. 33 pułk piechoty otrzymał zadanie bronić odcinków „Nowogród” i „Łomża”, a pododdziały tyłowe planowano ulokować na południowy zachód od Łomży. Obsadzono linię obrony o długości 65 km – od Wojciechowic (obecnie część miasta Ostrołęka) do Rutek. Głównymi ośrodkami oporu były „Nowogród”, „Jednaczewo” i „Łomża”, a pozostałe rejony miały być jedynie dozorowane. Na przedpolu pas ubezpieczeń zorganizowała Podlaska Brygada Kawalerii.
Do obrony przepraw w Łomży wykorzystano trzy rosyjskie forty, które były dobrze wkomponowane w teren. Istniał most żelazny zapewniający łączność z miastem, a cała pozycja była oparta na prawym skrzydle o mokradła, a na lewym dochodziła do rzeki. W czerwcu i lipcu wykonano 12 lekkich schronów żelbetowych, uzupełniając nimi pierwszą linię obronną wytyczoną przez forty carskie.
Na południowym brzegu Narwi wykonano ich 16, chociaż nie były one w pełni wykończone. Na odcinku Nowogród – Szablak zbudowano 8 schronów i rozpoczęto budowę 5 kolejnych. W Nowogrodzie wznoszono tamę, a w rejonie Pniewo-Siemień zasypano rowy odwadniające. W Siemieniu Nadrzecznym zbudowano dodatkowy most, aby ułatwić wycofanie się własnych oddziałów z przedpola.
Łącznie gotowych do użycia było 40 schronów betonowych i 82 drewniane. Wykonano 17,8 km rowów strzeleckich, 60 przeszkód przeciwpancernych i założono 600 min.
Mobilizacja pułku i rozmieszczenie
Pułk zaliczano do rzutu osłony „niebieskiego”. 23 marca 1939 roku przeprowadzono mobilizację I batalionu w celu obsadzenia przepraw przez Narew w Łomży i Nowogrodzie. Jedna kompania zajęła pozycję pod Nowogrodem, a dwie rozlokowały się w fortach piątnickich. W następnych dniach rozpoczęto intensywne ćwiczenia rezerwistów. 22 sierpnia pododdziały wróciły do garnizonu, a następnie zarządzono mobilizację służb grup wydzielonych. 24 sierpnia pułk rozpoczął mobilizację alarmową w koszarach. Rezerwiści stawili się niemal w stu procentach. Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, oprócz własnych jednostek, zmobilizowano w mobilizacji alarmowej w grupie „brązowej”; kompanię km plot. typ B nr 112, dwa plutony artylerii pozycyjnej typ II nr 15 i 16. W grupie „niebieskiej” również; kompanię asystencyjną nr 116, kolumnę taborową nr 109 i kompanię km plot. typ A nr 3. W I rzucie mobilizacji powszechnej; III batalion 116 pułku piechoty rez. oraz swój batalion marszowy. Stan liczebny pułku wzrósł do ponad 3000 żołnierzy. Nadwyżki ludzi i koni odesłano po wybuchu wojny do ośrodka zapasowego w Białej Podlaskiej i ulokowano we wsi Sławlinek. W nocy z 30 na 31 sierpnia oddziały liniowe zajęły pozycje obronne. III batalion z kompanią forteczną km (4 komp. km 33 pp) przyjął odcinek „Nowogród”, II batalion bez 4 kompanii i plutonu moździerzy obsadził pozycję Szablak – Jednaczewo, a 1 i 3 kompania I batalionu pozostały w fortach piątnickich, zaś 2 kompanii tego batalionu powierzono linię obrony od ulicy Zdrojowej do Grobli Jednaczewskiej. 1 kompanię ckm 33 pp przydzielono plutonami do kompanii strzeleckich I batalionu, a przydzielony z 18 batalionu saperów pluton saperów wzmocnił obronę mostu na grobli do Piątnicy. Stanowisko dowodzenia rozwinięto w Krasce, a wysunięte punkty w Mątwicy i Piątnicy. Pododdziały pułku wsparł III dywizjon 18 pułku artylerii lekkiej.
Działania bojowe
Działania pułku od 1 do 7 września
W pierwszym dniu wojny samoloty niemieckie bombardowały Łomżę i ostrzelały wybrane punkty w mieście z maszynowej broni pokładowej, a także wykryto dywersantów.
O 6:00 dowódca 18 Dywizji Piechoty, płk dypl. Stefan Kossecki, nakazał kontynuowanie prac fortyfikacyjnych. Nocą kolumny taborowe przejechały w rejon Szczepankowa i Śniadowa.
2 września nie odnotowano ważnych wydarzeń na odcinkach obrony 33 pp.
Od 3 września lotnictwo niemieckie systematycznie bombardowało pozycje polskie w rejonie Łomży i sporadycznie pod Nowogrodem. Nie dotarł spodziewany batalion ciężkich karabinów maszynowych, by objąć pozycję „Jednaczewo”, a II batalion mjr. Władysława Święcickiego pozostał na pozycjach zamiast przejść do odwodu.
W dniach 4 i 5 września gen. Młot-Fijałkowski przesuwał swoje odwody na lewe skrzydło, z gotowością wykonania kontrnatarcia na Różan lub Ostrołękę. To bardzo osłabiło siły przeznaczone do bezpośredniej i pośredniej obrony przepraw pod Łomżą oraz Nowogrodem. 33 pułk piechoty pozostał na pozycjach osamotniony. Nocą z 5 na 6 września odwrót za Narew rozpoczęła Podlaska BK i 3/18 batalionu saperów. W tej sytuacji dowódca 33 pp, ppłk dypl. Lucjan Stanek, skierował na przedpole pluton kolarzy i pluton zwiadowców konnych. Od 5 września 33 pułk piechoty podlegał bezpośrednio SGO „Narew”. W godzinach wieczornych 6 września kompania zwiadowcza stwierdziła ruch kolumn nieprzyjacielskich przez Ponarwie, na szosach prowadzących ku Łomży: Kolno – Rakowo i Szczuczyn – Stawiski. Pluton konnych zwiadowców zniszczył most na Skrodzie w rejonie Rakowa i zajął pozycje po obu stronach szosy. Zmusiło to Niemców do wstrzymania marszu i rozwinięcia szyków na północnym brzegu rzeki. W walce zwiadowcy ponieśli znaczne straty i cofnęli się na Mały Płock – Rogienice. W tym czasie pluton kolarzy odjechał do Stawek i też zajął pozycje na tzw. czarnej drodze. Kompanie 33 pp wystawiły nocne podsłuchy.
W godzinach przedpołudniowych 7 września oba plutony dołączyły do pułku. Dowódca pułku, ppłk Stanek, przekazał dowódcy 18 DP informację o sytuacji na przedpolu.
Walki o przeprawy na Narwi
7 września Niemcy podjęli próbę przełamania polskich pozycji pod Łomżą. Odejście Podlaskiej BK odsłoniło ten odcinek. We wczesnych godzinach popołudniowych 6 niemieckich lekkich czołgów z piechotą podjechało pod forty nr 2 i 3 w Piątnicy. Dobrze zorganizowana obrona przeciwpancerna spowodowała, że czołgi zostały zniszczone, a ponawiane ataki piechoty zatrzymano ogniem broni maszynowej, moździerzy i granatników. Ponadto wsparcia udzielała 7 bateria 18 pal. Nacierający stracili ponad 50% ludzi i wycofali się w kierunku Czarnocina, Elżbiecina i Kisielnicy. Nocą na przedpole fortów wyszedł patrol, który znalazł przy rannym kapitanie niemieckim mapę sytuacyjną. Z Łomży tego dnia ewakuowała się policja i żandarmeria, a ich obowiązki przejął 16 batalion wartowniczy, dowodzony przez dowódcę placu kpt. Janowicza.
Około południa, naprzeciw Nowogrodu, stwierdzono ruch kolumny niemieckiej w kierunku Korzeniste – Morgowniki. Dowódca III batalionu mjr Józef Sikora nakazał ściągnięcie wysuniętych placówek. Po trzech godzinach dostrzeżono niemieckie pojazdy przed Morgownikami. Piechota podchodziła pod Narew. Atak nastąpił około 20:00. W kierunku mostu na Narwi uderzyły pododdziały ze składu 21 Dywizji Piechoty. Most wysadzono. Artyleria nieprzyjaciela strzelała chaotycznie, raniąc nawet swoich żołnierzy. Po godzinie Niemcy próbowali sforsować rzekę na pontonach. W wyniku dwugodzinnej walki, na brzeg południowy przedostały się tylko dwie łodzie. Ich osady zostały obezwładnione. Nie udała się także Niemcom nocna próba ataku w rejonie Janek. 33 pp zakończył pierwszy dzień walki sukcesem. Niemcy, choć z dużymi stratami, rozpoznali rozmieszczenie polskich schronów i stanowisk artylerii.
Walki 8 września
Przed południem Niemcy ściągnęli pod Nowogród pułk piechoty z 21 Dywizji Piechoty. Nieprzyjaciel przez godzinę ostrzeliwał rejon aż po Mątwicę i Sławno oraz Grądy, a następnie użył pocisków dymnych, próbując siłami około 30 grup pontonowych przeprawić się przez Narew. Po południu Niemcy użyli samolotów szturmowych. W wyniku nalotu pozycja łącznikowa pod Szablakiem straciła dwa schrony, poległ dowódca 8 kompanii por. Edward Tarczałowicz i dowódca 1 plutonu sierż. pchor. Krajewski. Niemcy przeprawili kilka grup piechoty, które zostały wyrzucone za rzekę w kontratakach plutonów por. Jana Witkowskiego oraz ppor. Jana Mogilnickiego. Pozostał jedynie mały pododdział na wzgórzu 133.
W tym dniu walki toczyły się również o forty w Piątnicy. W rejonie Budy Czarnockie – Czarnocin zgrupował się niemiecki pułk piechoty z artylerią i czołgami z 10 Dywizji Pancernej.
Rano na przedpolu fortów zauważono okopany pododdział piechoty niemieckiej. W wyniku ostrzału artyleryjskiego i ognia ckm poddało się około 40 żołnierzy Wehrmachtu wraz z oficerem. Około 6:00 Niemcy rozpoczęli godzinny ostrzał artyleryjski fortu nr 3 oraz mostu łączącego Piątnicę z Łomżą. Około 7:00 ruszyła piechota w kierunku 3 i 2 fortu. Obrońcy odpierali wielokrotnie wznawiane ataki. Około 14:00 rozpoczęły bombardowanie nieprzyjacielskie samoloty. W wyniku nalotu zginęło 9 żołnierzy polskich, były też straty w sprzęcie. Natarcie niemieckiej piechoty i tym razem zostało odparte. Polska artyleria zmieniła stanowiska ogniowe.
W tym czasie ważyły się losy całej Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. Grupa przygotowywała się do odejścia w kierunku Brześcia. Pozostałe pułki 18 DP, z nadejściem zmroku, miały opuścić swoje pozycje i stanąć nad rzeką Ruż. 33 pułk piechoty miał trwać na dotychczasowych stanowiskach.
Obrona na Narwi 9 września
Nocą z 8 na 9 września bataliony wykonały odmarsz spod Ostrołęki do rejonu Miastkowa i Tarnowa. II batalion dotarł na wyznaczone pozycje dopiero w godzinach 12:00-14:00. Po południu dowódca 33 pp, ppłk Lucjan Stanek, ponownie spotkał się z dowódcą artylerii dywizyjnej płk. dypl. Janem Bigo, aby zapoznać się z aktualną sytuacją. Dowódca 33 pp ponownie poprosił przełożonych o wzmocnienie obrony na