33 Pułk Artylerii Lekkiej (33 pal) to oddział artylerii lekkiej Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Pułk nie funkcjonował w strukturach pokojowych wojska. Został utworzony zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” w dniach od 31 sierpnia do 5 września 1939 roku, w ramach I rzutu mobilizacji powszechnej.
Jednostką odpowiedzialną za mobilizację był 33 Wileński dywizjon artylerii lekkiej stacjonujący w garnizonie Wilno.
33 pal był jednostką organiczną artylerii 35 Dywizji Piechoty (rezerwowej).
33 pal w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
33 dywizjon artylerii lekkiej miał za zadanie zmobilizować 33 pułk artylerii lekkiej w I rzucie, w szóstym dniu mobilizacji powszechnej. Pierwsze dwa dywizjony pułku miały być wyposażone w armaty kal. 75 mm, natomiast III dywizjon w haubice kal. 100 mm. Proces mobilizacji 33 pal zainaugurowano 31 sierpnia. I dywizjon mobilizował się w średniej szkole ogrodniczej na Pohulance, II dywizjon w majątku Bujdziwiszki, a III dywizjon w majątku Zameczek. 5 września zakończono formowanie III dywizjonu, który wieczorem wyruszył marszem pieszym do stacji kolejowej Wilno-Ponarska. Formowanie II dywizjonu zakończono 6 września rano. W pułku dużą część stanowili rezerwiści–Białorusini oraz żołnierze starszych roczników, jednak nastroje były oceniane jako bardzo dobre, a chęć do walki z Niemcami była znacząca.
Działania bojowe
Koncentracja na Podlasiu i przejazd do Lwowa
I dywizjon z Wilna dotarł bez przeszkód do Białegostoku. II dywizjon wyruszył 7 września z Dworca Towarowego w Wilnie. O godz. 11:30 eszelony z dywizjonem zostały zaatakowane przez niemieckie samoloty w rejonie wsi Kundzin, w wyniku czego zginęło 8 żołnierzy. Dwa kolejne naloty o godz. 14:00 i 17:00 odbyły się bez strat. O 8:00 8 września dywizjon został wyładowany na stacji Starosielce. Z powodu zniszczenia torów w rejonie Czarnej Białostockiej, III dywizjon został wyładowany na stacji Czarna Białostocka i do Białegostoku dotarł pieszo. W rejonie miejscowości Suraż miała miejsce koncentracja 33 pal.
Nocą 8/9 września, zgodnie z rozkazem Sztabu Naczelnego Wodza, 35 DP rez. rozpoczęła marsz w kierunku Białej Podlaskiej przez Juchnowiec Dolny oraz Chroboły. Od nocy 9 września w Białej Podlaskiej, a także w miejscowościach Kleszczele, Czeremsze i Strablach rozpoczęto załadunek oddziałów 35 DP rez. do transportów kolejowych, który kontynuowano 10 i 11 września. Transporty kierowały się trasą Czeremcha, Brześć n/B, Kowel, Włodzimierz Wołyński, a od 11 września trasą Hajnówka, Baranowicze, Łunieniec, Równe, Zdołbunów, Brody, w stronę Lwowa. 12 września, z powodu zniszczenia torów w Ożydowie koło Krasnego, nastąpił wyładunek III dywizjonu, jednak bez 9 baterii haubic, z którą utracono kontakt, a dalsze jej losy pozostają nieznane.
W obronie Lwowa
Nocą 12/13 września, 13/14 września oraz 14/15 września przez Złoczów i Podbrzeźce III/33 pal dotarł do Lwowa. W rejonie Kamionki Strumiłowej dokonano wyładunku 5 baterii II dywizjonu, która wyruszyła w drogę do Lwowa razem z batalionem II/206 pp. Pozostała część II/33 pal przemieszczała się przez Sarny i Małyńsk w kierunku Lwowa. Baterie I dywizjonu były wielokrotnie bombardowane w trakcie transportu; w Kowlu bateria 1/33 pal poniosła straty w postaci kilku poległych żołnierzy oraz utraty kilku koni. I/33 pal został wyładowany w rejonie Kamionki Strumiłowej 13 września i marszem dotarł do Lwowa. Pozostałe jednostki również wyładowano w rejonie Kamionki Strumiłowej i skierowano do Lwowa marszem pieszym. Dywizjony I i III dotarły do Lwowa w dniach 14-16 września. Jako pierwszy do Lwowa dotarł dywizjon I/33 pal, który natychmiast zajął stanowiska ogniowe. Do Lwowa dotarła też 5 bateria armat, która zajęła pozycje na Placu Strzeleckim jako odwód. 14 września bateria 5/33 pal ostrzelała rejon Bednarówka na południe od Lwowa. 15 września prowadziła ostrzał niemieckich pozycji w rejonie Sokolniki, Zubrza, Sichów. 16 września bateria 5/33 pal ostrzelała 34 pociskami niemieckie stanowiska w rejonie Sołonka Wielka, Sokolniki oraz folwark Sokolniki. Następnego dnia, w godzinach popołudniowych, ostrzelała 19 pociskami kolumnę samochodową w Sichowie oraz kompanię piechoty w marszu w miejscowości Pasieki Miejskie. 16 września stanowiska przy ul. Łyczakowskiej zajęła bateria 8/33 pal, która popołudniu rozpoczęła ostrzał oddziałów niemieckiej 1 Dywizji Górskiej w rejonie Winniczek, Winnik oraz drożdżarni w Hołosku. Z nowych pozycji w Łysej Górze, następnego dnia ostrzelała niemieckie pozycje w Zamarstynowie oraz Zboiskach, po czym wróciła na wcześniejsze stanowiska. Nocą 17/18 września artyleria niemiecka przeprowadziła ostrzał pozycji ogniowych baterii 7/33 pal oraz 5/33 pal. Straty własne wyniosły 6 poległych żołnierzy, 1 ciężko rannego oraz 13 utraconych koni. Wieczorem 18 września dotarła do Lwowa bateria 6/32 pal, która została skierowana na postój do Ogrodu Jezuickiego, gdzie również padła ofiarą ostrzału artylerii niemieckiej, ponosząc niewielkie straty w ludziach i sprzęcie. Ostatecznie w zachodnim odcinku w zgrupowaniu artylerii dowódcy 33 pal ppłk. Władysława Suryna znalazły się dywizjony I/33 pal, III/33 pal (bez 9 baterii), 62 dywizjon artylerii lekkiej oraz przejściowo część 52 dywizjonu artylerii lekkiej i bateria 6/33 pal. Na południowym odcinku od przybycia do Lwowa walczyła bateria 5/33 pal, a później dołączyła na krótko 6/33 pal. 19 września baterie 5 i 6 wzięły udział w odpieraniu niemieckiego natarcia piechoty wspieranej czołgami, unieruchamiając kilka z nich. Ostatecznie 19 września o godz. 16:00 33 pal wsparł natarcie dwóch batalionów 206 pułku piechoty na Brzuchowice oraz dwóch batalionów 207 pułku piechoty na wzgórze 324. Skoncentrowany ostrzał 33 pal oraz innych jednostek artylerii umożliwił odbicie Zamarstynowa, Hołoska Małego oraz południowej części Hołoska Wielkiego. Łącznie pododdziały 33 pal oraz inne przydzielone w tej akcji wystrzeliły około 2000 sztuk różnej amunicji. W związku z zbliżaniem się do wschodniego i południowego odcinka obrony czołgów sowieckich, wieczorem 20 września bateria 5/33 pal stoczyła walkę z dwoma dużymi czołgami sowieckimi, niszcząc jeden z nich, lecz sama utraciła 1 armatę oraz 2 rannych kanonierów. Wieczorem przerzucono do wsparcia broniących tych odcinków baterię 5/33 pal oraz 42 dywizjon artylerii lekkiej, a także 1 i 6 baterie armat z 33 pal. Bateria 1/33 pal zajęła stanowiska w rejonie szosy do Winnik. 22 września garnizon Lwowa skapitulował wobec wojsk sowieckich. Duża grupa oficerów pułku została zamordowana w roku 1940.
Działania baterii 4/33 pal
15 września w rejonie Kostopola eszelon z dowództwem II dywizjonu oraz 4 baterią został unieruchomiony z powodu zniszczenia torów. W wyniku nalotu zginęło 3 żołnierzy, 3 zostało ciężko rannych, a 3 lekko rannych, w tym dowódca II/33 pal mjr Henryk Grużewski, utracono również 4 konie. Nocą 15/16 września transport dotarł do Równego, gdzie w stojącym na stacji pociągu sanitarnym pozostał mjr Grużewski. 16 września dotarli do Zdołbunowa, gdzie zbiegło 5 dezerterów. Na stacji Jeziorany dołączono lorę z kompletną armatą 75 mm wz. 02/26 oraz skrzyniami ze sprzętem optycznym artylerii. 17 września rano transport został zaatakowany przez 6 niemieckich samolotów. Po dotarciu do Demidówki, obsługa lkm baterii zestrzeliła przelatujący polski samolot obserwacyjny, a odłamki zabiły jednego z podoficerów baterii. Wieczorem 17 września w Dubnie uzupełniono zaopatrzenie, a nocą na stacji Kamienica za Dubnem transport wyładował się. 18 września 4 bateria i dowództwo dywizjonu rozpoczęły marsz przez Podłuże, Nikitycze, Milcza mała i Wielka, Pełcza, Wołkowyja, Rakoźno oraz Ostrów. Podczas marszu kolumna była kilkakrotnie ostrzeliwana przez ukraińskich dywersantów. Po krótkim odpoczynku bateria kontynuowała marsz przez Mytnicę, Korolówkę i Szczurowicę. Z powodu forsownego 63-kilometrowego marszu padły 3 konie, a 12 kolejnych stało się całkowicie niezdolnych do dalszego wysiłku.
W dniu 19 września 4 bateria kpt. Janusza Heckera znalazła się w Szczurowicach i dołączyła do II dywizjonu 40 pułku artylerii lekkiej pod dowództwem ppłk. Jana Cudka w Grupie „Dubno” płk. Stefana Hanki-Kuleszy. 20 września o godz. 2:00 4/33 pal kontynuowała marsz przez Batyjów, Kustyń, Łopatyń, Opłucko, Ohladów do Krzywego. Podczas odpoczynku zajęto stanowiska ogniowe, ponieważ grupa była w kontakcie z postępującymi oddziałami sowieckimi. O godz. 20:00 podjęto dalszy marsz, docierając rano 21 września w okolice Kamionki Strumiłowej. Z powodu zamknięcia dalszej drogi przez oddział z niemieckiej 4 Dywizji Lekkiej, bateria 4/33 pal kpt. Janusza Heckera zajęła stanowiska ogniowe w Rudzie Sieleckiej przy cmentarzu, skąd ostrzelała kolumnę samochodów, niszcząc przynajmniej jeden pojazd. Następnie ostrzelała całą baterią niemieckie czołgi oraz piechotę przygotowującą się do natarcia. Unieruchomiono 7 pojazdów pancernych oraz zadano straty piechocie. Oddziały niemieckie wycofały się, jednak zginęło dwóch kanonierów. Bateria ponownie ostrzelała pojawiające się oddziały niemieckie. O godz. 15:30 bateria 4/33 pal wsparła natarcie własnej piechoty na Kamionkę Strumiłową, którą opanowano. W baterii nasiliły się dezercje wśród mniejszości narodowych. Podczas odpoczynku w Kamionce Strumiłowej, w nocy z 21 na 22 września, zdezerterowała grupa żołnierzy z baterii, zabierając 2 armaty. 22 września pozostałość baterii, rano w składzie Grupy „Dubno“, pomaszerowała przez Batiatycze, Kupiczwolę oraz Mosty Wielkie, docierając do lasów przy Bełzie. Następnej nocy, 22/23 września, bateria przemaszerowała do lasów Chlewczany, Sałasza koło Uhnowa. Po całodziennym odpoczynku rano 24 września pomaszerowano przez Karów, Ryczki w kierunku Rawy Ruskiej. W trakcie marszu bateria była ostrzeliwana przez dywersantów ukraińskich we wsi Michałówek, a następnie przez 6 samolotów, tracąc 3 konie. Około godz. 16:00 w Ryczkach natrafiono na oddział niemieckiej 2 Dywizji Pancernej. Po zajęciu stanowisk ogniowych, od godz. 17:00 4/33 pal ostrzelała pozycje niemieckie w rejonie stacji kolejowej Zielona oraz linie wzgórz, gdzie stacjonowała niemiecka broń maszynowa oraz rozpoznane stanowiska niemieckiej artylerii. Niemiecka artyleria rozproszyła tabor baterii. 25 września rano Grupa „Dubno“ skapitulowała pod Rawą Ruską. Zniszczywszy większość sprzętu i broni, bateria przeszła do niewoli niemieckiej.
Planowana organizacja wojenna i obsada personalna pułku
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914-1939. Londyn: Nakładem Koła Oficerów Artylerii Polskiej na Obczyźnie, 1975.
Piotr Zarzycki: 33 Wileński dywizjon artylerii lekkiej. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 106. ISBN 83-87103-51-9.
Andrzej Wesołowski (red.): Obrona Lwowa 1939 tom 1: Dokumenty 1-16 września. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, 2018. ISBN 978-83-63374-64-8.
Andrzej Wesołowski (red.): Obrona Lwowa 1939 tom 2: Dokumenty 17-22 września. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, 2018. ISBN 978-83-63374-65-5.