33 eskadra towarzysząca – to pododdział lotnictwa Wojska Polskiego działający w II Rzeczypospolitej.
W 1934 roku na lotnisku Poznań-Ławica zorganizowano 33 eskadrę towarzyszącą, która w 1937 roku stała się podstawą do utworzenia dwóch nowych eskadr w ramach 3 pułku lotniczego.
Podczas kampanii wrześniowej jednostka działała jako eskadra obserwacyjna w składzie lotnictwa Armii „Poznań”.
Herb eskadry przedstawia „ważkę (pasikonika) z lornetą” na tle białego rombu.
== Formowanie i szkolenie 33 eskadry towarzyszącej ==
33 eskadra towarzysząca została utworzona w październiku i listopadzie 1934 roku w ramach 3 pułku lotniczego w Poznaniu-Ławicy. Jej organizacja opierała się na rozkazie L. 2274/Tjn. Org. I Wiceministra Spraw Wojskowych z dnia 30 sierpnia 1934 roku. Określony w rozkazie termin formowania na 15 września 1934 roku nie został dotrzymany.
Ze względu na brak odpowiednich pomieszczeń na Ławicy, formowanie odbywało się w hali balonowej na Winiarach. Do eskadry kierowano doświadczonych obserwatorów i pilotów. Początkowo eskadra dysponowała kilkoma samolotami różnych typów, które później zastąpiono samolotami Lublin R-XIIIC. Organizacyjnie weszła w skład II dywizjonu liniowego. Do wiosny 1934 roku kompletowano załogi, personel obsługi naziemnej, samoloty i inne wyposażenie. Zorganizowano trzy plutony po trzy samoloty każdy.
Podczas letnich ćwiczeń dwa plutony uzyskały zdolność ćwiczebną i odleciały na lotniska polowe, aby współpracować z dywizjami piechoty.
Jesienią powstały kolejne dwa plutony, jednak z dniem 31 grudnia rozwiązano V pluton.
Zimą 1936 roku personel latający szkolił się w zakresie taktyki działań broni połączonych, nawigacji, geografii lotniczej oraz rozpoznawania i określania długości kolumn w marszu.
Od maja eskadra zaczęła się przezbrajać w samoloty Lublin R-XIIID, które były ulepszoną wersją wcześniejszego typu. W lecie eskadra brała udział w szkole ognia na poligonie Biedrusko. W lipcu trzy jej plutony wzięły udział w koncentracji jednostek lotniczych w rejonie Gniezna. Tutaj dowództwo 3 Grupy Lotniczej zorganizowało dwustronne manewry lotnicze bez udziału wojsk lądowych. Ćwiczenia zakończono zlotem wszystkich jednostek na lotnisku Mokotowskim w Warszawie oraz defiladą powietrzną.
We wrześniu 1937 roku eskadra brała udział w ćwiczeniach na terenie Wielkopolski, w obozach ćwiczebnych Barycz i Radusz, współdziałając między innymi z 10. i 26. Dywizją Piechoty. Pod koniec września eskadra udała się na ćwiczenia z jednostkami myśliwskimi i liniowymi.
Na podstawie rozkazu Departamentu Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. L.dz. 4359 tjn. z dnia 19 lipca 1937, w 3 pułku lotniczym utworzono kolejne dwie eskadry towarzyszące oraz dowództwo IV dywizjonu towarzyszącego, w skład którego weszły wszystkie eskadry towarzyszące pułku. 33 eskadra stała się zalążkiem dla nowo formowanych jednostek. W nowej strukturze wszystkie eskadry towarzyszące miały po dwa plutony, dysponując po trzy samoloty każdy, plus samolot dowódcy eskadry. W okresie reorganizacji 33 eskadra przeniosła się do nowo wybudowanego hangaru na Ławicy.
W zimie 1938 roku załogi szkoliły się w zakresie współdziałania z 25 Dywizją Piechoty. Latem, we współpracy z wojskami lądowymi, przeprowadzono ćwiczenia na terenie Pomorza i Wielkopolski. W grudniu miała miejsce szkoła ognia lotniczego.
== Działania 33 eskadry obserwacyjnej w 1939 ==
W obliczu narastającego zagrożenia wybuchem wojny z III Rzeszą Niemiecką, eskadra musiała intensywniej przygotować się do działań bojowych. W lutym eskadra udała się na szkołę ognia. Wymieniono samoloty R.XIIID na nowocześniejsze RWD-14 Czapla.
Aby plutony mogły działać samodzielnie, sprzęt oraz wyposażenie materialowo-warsztatowe podzielono na dwie części. W tym czasie do eskadry zaczęli napływać rezerwiści powoływani imiennymi kartami MOB. Od połowy sierpnia w 3 pułku lotniczym wprowadzono pogotowie. Personel był skoszarowany na lotnisku, a opuszczenie go było możliwe jedynie za specjalnymi przepustkami.
=== Mobilizacja eskadry ===
Mobilizacja eskadry w sierpniu miała miejsce na lotnisku Ławica. Po zakończeniu czynności mobilizacyjnych, w nocy z 28 na 29 sierpnia rzut kołowy udał się na lotnisko Żydowo. 31 sierpnia przyleciało za nim siedem samolotów obserwacyjnych RWD-14 Czapla oraz dwa samoloty szkolne RWD-8. Jeszcze przed odlotem dowódca eskadry przekazał do plutonu łącznikowego nr 6 dwóch obserwatorów – oficerów rezerwy, a przyjął z rozwiązanej 39 eskadry towarzyszącej trzech oficerów zawodowych.
=== Działania eskadry w kampanii wrześniowej ===
W trakcie kampanii wrześniowej eskadra walczyła w składzie Armii „Poznań”.
Już 1 września nastąpił podział jednostki: I/33 pluton został przydzielony do dyspozycji dowódcy 26 Dywizji Piechoty i przesunięty na lądowisko Sielec, natomiast II/33 pluton wszedł w podporządkowanie 25 Dywizji Piechoty i odleciał na lądowisko Dębe. Dowódca eskadry pozostał przy I plutonie. Zadań bojowych nie realizowano.
2 września załogi obu plutonów wykonały kilka lotów rozpoznawczych i łącznościowych.
3 września do rozpoznania nieprzyjaciela w rejonie Czarnków–Ujście–Wągrowiec wystartowała załoga w składzie: ppor. obs. Zygmunt Rattay oraz kpr. pil. Jan Michalak. Podczas zrzutu meldunku na płachtę dowódcy armii w Wapnie Nowym, samolot został ostrzelany przez OPL osłony sztabu Armii „Poznań”. W wyniku przymusowego lądowania „Czapla” została zniszczona, ale załoga nie odniosła poważnych obrażeń. Wieczorem I/33 pluton przegrupował się na lądowisko Szczepanowo, podczas gdy II/33, po wykonaniu zadań dla dowódcy 25 Dywizji Piechoty, odleciał na lądowisko Turek. W nocy kpt. Stanisław Zaleski i sierż. Stefan Nowak polecieli nad teren wroga w rejonie Piła–Krzyż, poszukując nieprzyjacielskich kolumn pancernych.
4 września dowódca eskadry, wraz z sierż. Nowakiem, dwukrotnie latał na rozpoznanie w rejonie Nakła i Bydgoszczy. W drugim locie ich „Czaplę” zaatakował niemiecki myśliwiec, jednak bez powodzenia. Wieczorem przyszedł rozkaz natychmiastowego odejścia 1/33 plutonu w rejon Inowrocławia. Podczas lądowania w ciemnościach, samolot por. Antoniego Mikienki i plut. Mieczysława Orłowskiego zderzył się z kołującą „Czaplą” ppor. Zygmunta Rattaya i kpr. Jana Michalaka. Żadne z załóg nie doznały obrażeń, lecz oba samoloty zostały zniszczone. W tym czasie załogi ppor. Sawickiego, ppor. Tomaszewskiego i ppor. Wilczyńskiego z II/33 plutonu wykonały dwa loty rozpoznawcze oraz jeden łącznościowy na zlecenie sztabu 25 Dywizji Piechoty.
5 września I/33 pluton dysponował tylko „Czaplą”. Załoga wykonała dwa loty na rzecz 26 Dywizji Piechoty. Tego dnia załogi II/33 plutonu startowały trzykrotnie, prowadząc rozpoznanie w rejonie Kalisza i Ostrowa Wielkopolskiego. Z lotu nie powróciła załoga: ppor. obs. Tadeusz Sawicki i kpr. pil. Brunon Ślebioda, których samolot został prawdopodobnie zestrzelony przez niemiecki 55 pułk piechoty.
W dniach od 6 do 8 września I/33 pluton wykonał kilka lotów dla dowódcy 26 Dywizji Piechoty. 8 września kpt. Stanisław Zaleski otrzymał rozkaz przesunięcia na prawy brzeg Wisły i przekazania 1 „Czapli” do 46 eskadry obserwacyjnej, a 1 RWD-8 do eskadry łącznikowej por. obs. Eichstaedta. W tym czasie załogi II/33 wykonały cztery zadania na rzecz dowódcy 25 Dywizji Piechoty.
9 września rozkaz o przesunięciu I/33 plutonu do Armii „Pomorze” został odwołany, a oba plutony połączyły się na lotnisku Lubień. W tym czasie eskadra miała do dyspozycji trzy „Czaple” oraz jeden RWD-8. Por. Jan Jaworski i plut. Mieczysław Orłowski polecieli w rejon Aleksandrowa Kujawskiego, por. Mikienko oraz ppor. Rejecki w rejon Strykowa, a rejon Głowna rozpoznawali ppor. Rattay i kpr. Marian Zajączkowski.
10 września eskadra dysponowała dwoma samolotami typu „Czapla”. Tego dnia samoloty odleciały na lotnisko Krośniewice, a następnie na lądowisko Kamienna, gdzie prowadziły rozpoznanie w kierunkach: Września, Gniezno i Żnin.
11 września zrealizowano kilka lotów dla potrzeb dowództwa armii.
12 września eskadra została przeniesiona na lądowisko Wola Raciborska. Tego dnia załogi prowadziły rozpoznanie przedpola w kierunku zachodnim.
13 września załoga: kpt. Zaleski i sierż. Nowak rozpoznawali obszar na wschód od Bzury, podczas gdy załoga ppor. Rattaya z ppor. Rejeckim badała sytuację w rejonie Płocka i Gąbina.
14 września por. Jaworski z kpr. Barankiewiczem polecieli rano na rozpoznanie rejonu Wisły. Z powodu intensywnego bombardowania okolic Woli Raciborskiej, eskadra została przeniesiona na lądowisko Brzozów Stary.
15 września samoloty odleciały do Luszyna. Niedługo potem, z uwagi na zmasowane naloty Luftwaffe, eskadra wróciła do Brzozowa. Tego dnia wykonano tylko jeden lot łącznościowy.
16 września ppor. Józef Tomaszewski z sierż. Nowakiem rozpoznawali odcinek Wisły w rejonie Wyszogród–Modlin. Nad Gąbinem własna OPL postrzeliła „Czaplę”, a pilotowi z ogromnym trudem udało się dotrzeć w rejon lotniska, rozbijając jednak „Czaplę” podczas lądowania.
17 września z Brzozowa na samolocie „Czapla” w kierunku granicy polsko-rumuńskiej odlecieli ppor. obs. Jan Tomaszewski i ppor. pil. Jan Rejecki. Z braku paliwa lądowali w pobliżu Włodawy. Dalej ku granicy maszerowali pieszo i transportem przypadkowym. Do Rumunii dotarł jedynie Tomaszewski, natomiast Rejecki został internowany przez jednostki Armii Czerwonej. Pozostały personel eskadry, początkowo samochodami, a później pieszo, przedzierał się z okrążenia nad Bzurą do Modlina i Warszawy. Część z nich brała udział w obronie tych miast. Po kapitulacji Modlina i Warszawy większość oficerów eskadry trafiła do niewoli. W trakcie walk i bombardowań w Kampinosie zginął ppor. obs. Aleksander Wilczyński.
== Personel eskadry ==
== Wypadki lotnicze ==
17 lutego 1938 roku, podczas ćwiczeń zimowych w okolicach Starczenowa, zginęła załoga por. obs. Henryk Tomalak i kpr.pil. Kurt Lakowski.
21 kwietnia 1939 roku, podczas lotu w rejonie Stęszewka, wypadł z samolotu por. obs. Wincenty Iwankiewicz, ponosząc śmierć na miejscu.
== Samoloty eskadry ==
W wrześniu 1939 roku na uzbrojeniu eskadry znajdowały się 7 samolotów RWD-14 Czapla.
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Piotr Bauer, Bogusław Polak: Armia „Poznań” w wojnie obronnej 1939. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1983. ISBN 83-210-0385-0.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Rafał Białkowski. Kosztowna pomyłka? Geneza lotnictwa towarzyszącego w Polsce, część I. Przemiany organizacyjne i przygotowania wojenne KOP w 1939. „Lotnictwo Wojskowe. Magazyn Miłośników Lotnictwa Wojskowego, Cywilnego i Kosmonautyki”. 2 i 3 (119-120), 2011. Warszawa: Magnum X Sp. z o.o. ISSN 1732-5323.
Krzysztof Hoff: Skrzydła Niepodległej. O wielkopolskim lotnictwie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Poznań: Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodległościowych, 2005. ISBN 83-921347-0-2.
Izydor Koliński: Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego (lotnictwo). Formowanie, działania bojowe, organizacja i uzbrojenie, metryki jednostek lotniczych. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Cz. 9. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1982. ISBN 83-206-0281-5.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0795-7.