33 Dywizja Piechoty (33 DP) – rezerwowa duża jednostka piechoty Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
Podczas kampanii wrześniowej dywizja była częścią SGO „Narew”. W trakcie walk nad Narwią skoncentrowała się w rejonie Ostrołęki, a jej 135 pułk piechoty prowadził działania w okolicach Osowca i Wizny. Dywizja poniosła znaczne straty podczas przemarszu do bitwy pod Pułtuskiem. Broniła Bugu w rejonie Broku, a pod Włodawą zatrzymała 3 DPanc. Następnie została włączona do 41 DP rezerwowej i wspólnie z nią walczyła pod Sawinem oraz w II bitwie tomaszowskiej. Część sił 135 pułku piechoty uczestniczyła w bitwie pod Kockiem.
Formowanie dywizji
33 Dywizja Piechoty nie była częścią pokojowej struktury wojska. Została sformowana w dniach 24-27 sierpnia 1939 roku na obszarze Okręgu Korpusu Nr III oraz OK Nr I w ramach mobilizacji alarmowej (grupa żółta i niebieska), bazując na Brygadzie KOP „Grodno” w Grodnie, pułku KOP „Wilno” w Wilnie, Centralnej Szkole Podoficerów KOP w Osowcu oraz 32 dywizjonie artylerii lekkiej w Rembertowie, a także II dywizjonie w Osowcu.
133 pułk piechoty został w pełni zmobilizowany przez pułk KOP „Wilno”. Jego I batalion mobilizował batalion KOP „Nowe Święciany”, II batalion – batalion KOP „Niemenczyn”, a III batalion – batalion KOP „Troki”. Dowództwo oraz niektóre pododdziały 134 pułku piechoty mobilizowało dowództwo brygady KOP „Grodno”. I batalion mobilizował batalion KOP „Orany”, II batalion – batalion KOP „Sejny”, a III batalion mobilizował 41 pułk piechoty, korzystając z wyposażenia zlikwidowanego batalionu KOP „Suwałki”.
Centralna Szkoła Podoficerska KOP oraz dywizjon artylerii lekkiej KOP Osowiec zmobilizowały 135 pułk piechoty oraz II dywizjon 32 pal. 135 pp, podobnie jak inne jednostki formowane przez CSP KOP, stanowiły samodzielne zgrupowanie i nie dołączyły do 33 DP.
Artyleria 33 DP została zmobilizowana w Rembertowie, gdzie stacjonował 32 dal. Sformowano tam I i III dywizjony 32 pal.
Kompania saperów KOP „Grodno” zmobilizowała batalion saperów typ II b nr 43.
Kawalerię dywizyjną wystawił szwadron kawalerii KOP „Olkienniki”.
W ten sposób zorganizowana 33 Dywizja Piechoty skoncentrowała się w dniach 28-31 sierpnia 1939 roku w rejonie na południe od Nowogrodu oraz na zachód od Ostrołęki.
Walki w kampanii wrześniowej
Według planu operacyjnego, 33 DP (rez.) pod dowództwem płk. dypl. Tadeusza Zieleniewskiego weszła w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” jako jej odwód (bez 135 pp oraz II/32 pal, które stacjonowały w Osowcu). Zgrupowana była w rejonie Czerwonego Boru, z zadaniem prowadzenia działań głównie w kierunku Ostrołęki, a następnie Łomży i Nowogrodu.
Do 3 września dywizja miała jedynie ograniczony kontakt z przeciwnikiem.
5 września spędziła cały dzień na postoju w rejonie Borowe. Następnie, w nocy, obsadziła linię Narwi na zachód od Lipianki i Kamionki, wypełniając w ten sposób lukę między 18 Dywizją Piechoty. Dowództwo miało siedzibę w Jarnutach. Wieczorem otrzymała rozkaz do ataku wraz z GO „Wyszków” na zgrupowanie niemieckiej 3 Armii.
6 września dywizja rozpoczęła przemarsz do miejsca koncentracji na północ od Wyszkowa. Tego samego dnia została przydzielona do SGO „Narew” i miała cofnąć się na Janki Stare. 6 września, na skutek intensywnego ostrzału i bombardowania, rozbity został III/135 pp (rez.). W nocy dywizja uderzyła na Różan, aby utrzymać linię polskiej obrony na Narwi. Jednak 33 DP (rez.) zmieniła kierunek ataku z wschodniego na południowy. Wojska i tabory przemieszały się ze sobą, a kolumny marszowe rozciągnęły się na dużym obszarze. Dodatkowo oddziały stłoczyły się w rejonie Goworowo–Ponikiew Mała z jednostkami 41 DP (rez.). Los dywizji został przesądzony przed wprowadzeniem do walki. Niemcy zaatakowali obie dywizje bronią pancerną na szerokim froncie. Bitwa szybko przekształciła się w szereg pojedynczych starć. Okrążone bataliony i dywizjony 33 DP (rez.) nie mogły się w nocy rozwinąć do natarcia i po krótkiej walce z czołgami popadły w panikę. W wyniku tego oddziały obu dywizji rozproszyły się, ponosząc znaczne straty w sprzęcie bojowym.
Oderwanie się 41 DP (rez.) od nieprzyjaciela oraz przesunięcie 33 DP (rez.) na południe odbywało się bez jakiejkolwiek współpracy, gdyż w nocy z 6 na 7 września, mimo poszukiwań, płk Zieleniewski nie zdołał odnaleźć gen. bryg. Wacława Piekarskiego, dowódcy 41 DP (rez.). 7 września dywizja cofała się w wielkim nieładzie na Wyszków i ostatecznie ześrodkowała się w sile 5 batalionów prawie bez artylerii w pobliżu Trzcianki. 8 września dywizja została przydzielona do Grupy Operacyjnej „Wyszków”. 9 września kontratak jej oddziałów zdołał wypchnąć Niemców z przyczółka nad Bugiem pod Brańszczykiem. 133 pp (rez.) kontratakował pod Brokiem, lecz z powodu przewagi przeciwnika musiał się wycofać. 10 września, gdy dywizja była w marszu, pod Stoczkiem została rozbita przez atak niemieckiej Dywizji Pancernej „Kempf”. Niezdolne do dalszej walki resztki dywizji skierowano w rejon Włodawy. Mimo to dywizja zdołała zebrać ocalałe oddziały i 13 września stanęła w miejscowości Piszczac, gdzie odpoczęła i uzupełniła wszystkie braki z pełnych magazynów w Białej Podlaskiej.
W nocy z 14 na 15 września dywizja otrzymała nagły rozkaz z Kowla od gen. bryg. Mieczysława Ryś-Trojanowskiego, by przesunąć się do rejonu Brześcia w celu wzmocnienia załogi tej twierdzy. Pułkownik Zieleniewski miał wątpliwości, czy gen. Trojanowski, jako dowódca terytorialny, miał prawo dysponować jednostkami Armii „Modlin”. Nie chcąc jednak pozostawać bezczynnie i nie mając żadnej łączności z dowódcą armii, wydał rozkazy do wymarszu na Brześć o świcie 15 września. Artyleria, która otrzymała rozkaz już 14 września wieczorem, podjęła natychmiast nocny marsz. Jednak zanim przygotowano dalsze rozkazy, do Piszczaca przybył dowódca armii gen. bryg. Emil Krukowicz-Przedrzymirski, co radykalnie zmieniło sytuację. Dywizja otrzymała rozkaz wymarszu na Włodawę. 17 września dywizja bezskutecznie atakowała oddziały niemieckie we Włodawie. Następnie ruszyła wraz z całym Frontem Północnym na południe.
19 września w Majdanie Ostrowskim generał Przedrzymirski przeprowadził reorganizację grupy generała Piekarskiego. Reorganizacja polegała na połączeniu 33 DP z 41 DP w jedną 41 Dywizję Piechoty pod dowództwem generała Piekarskiego. Dowódca piechoty dywizyjnej 33 DP, pułkownik Stefan Biestek, został II dowódcą piechoty dywizyjnej 41 DP, dowódca artylerii dywizyjnej 33 DP, pułkownik Bolesław Dziubiński, został II dowódcą artylerii dywizyjnej 41 DP, natomiast szef sztabu 33 DP, podpułkownik dyplomowany Władysław Niewiarowski, objął stanowisko pierwszego szefa sztabu 41 DP. Nowa dywizja liczyła ponad 6000 żołnierzy i 35 dział.
Obsada personalna dowództwa dywizji
Obsada personalna dowództwa 33 DP. W nawiasach podano stanowiska służbowe oficerów dywizji zajmowane przed mobilizacją:
dowódca dywizji – płk dypl. piech. Tadeusz Zieleniewski (komendant WIG)
dowódca piechoty dywizyjnej – płk piech. Stefan Leon Biestek (dowódca Brygady KOP „Grodno”)
dowódca artylerii dywizyjnej – płk art. Bolesław Dziubiński
oficer sztabu – mjr art. Mikołaj I Rodziewicz
oficer sztabu – kpt. Czesław Sopoćko
szef sztabu – ppłk dypl. Władysław Niewiarowski (szef sztabu Brygady KOP „Grodno”)
oficer operacyjny – kpt. dypl. sap. Jan Wojciech Kiwerski
pomocnik oficera operacyjnego – por. dypl. Stefan Bogusławski
oficer informacyjny – kpt. piech. Hubert Feliks Klemens (dowódca kompanii granicznej „Druskienniki”)
kwatermistrz – kpt. dypl. piech. Antoni Olechnowicz
dowódca łączności – mjr łącz. Andrzej Jarosz (szef łączności Brygady KOP „Grodno”) †1940 Charków
dowódca taborów – kpt. tab. Jan II Krasoń
Organizacja wojenna
W nawiasach podano nazwy jednostek mobilizujących oddziały i pododdziały rezerwowej 33 DP.
Dowództwo 33 Dywizji Piechoty
dowódcy broni i szefowie służb
sztab
Kwatera Główna 33 Dywizji Piechoty (dowództwo Brygady KOP „Grodno”)
kompania asystencyjna Nr
pluton łączności Kwatery Głównej nr 44
pluton pieszy żandarmerii nr 44 – kpt. żand. Antoni Leon Wiśniewski (dowódca plutonu żandarmerii KOP „Grodno”)
poczta polowa Nr
sąd polowy nr 34 (dowództwo Brygady KOP „Grodno”)
szef sądu – mjr Wincenty Skrzywan
sędzia – por. rez. Tadeusz Bobiński
sędzia – ppor. rez. Lucjan Michalczyk
kompania gospodarcza KG 33 DP
Piechota dywizyjna:
133 pułk piechoty
134 pułk piechoty
135 pułk piechoty
samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr
kompania kolarzy nr
Artyleria dywizyjna
32 pułk artylerii lekkiej (32 dywizjon artylerii lekkiej)
samodzielny patrol meteorologiczny nr 32 (32 dywizjon artylerii lekkiej)
Jednostki broni
43 batalion saperów (kompania saperów KOP „Grodno”) – kpt. sap. Edward Herman
szwadron kawalerii dywizyjnej nr 44
kompania telefoniczna nr 44
pluton radio nr 44
drużyna parkowa łączności nr 44
Jednostki i zakłady służb
kompania sanitarna Nr
szpital polowy nr 331 – mjr lek. Walenty Dębski
naczelny chirurg – por. rez. dr Donat Massalski
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Przemysław Dymek: Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew” 1939 w polskiej historiografii wojskowej. Poznań: Wydawnictwo Sorus, 1999. ISBN 978-83-87133-54-2.
Jerzy Prochwicz: Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003. ISBN 83-88973-58-4.
Jerzy Prochwicz. Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny, Część II. Przemiany organizacyjne i przygotowania wojenne KOP w 1939. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4 (150), s. 148-160, 1994. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182.
Tadeusz Jurga, Władysław Karbowski: Armia „Modlin” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07274-4.
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Nazarewicz Jerzy, Działalność sądów wojennych w wojnie obronnej Polski 1939 r., Wojskowy Przegląd Historyczny Nr 1 (87) z 1979 r., s. 114.
Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Kampania wrześniowa 1939. T. I/cz.2. Londyn: Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego w Londynie.
Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.
Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932.