32 Pułk Artylerii Lekkiej (32 pal) – rezerwowy oddział artylerii lekkiej Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej, który nie istniał w czasie pokoju.
32 pal w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
32 pułk artylerii lekkiej nie był częścią pokojowej struktury wojska. Został utworzony zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” w dniach 24–26 sierpnia 1939 roku, w ramach mobilizacji alarmowej, przez Centralną Szkołę Podoficerów KOP w Osowcu (Okręg Korpusu Nr III) oraz 32 dywizjon artylerii lekkiej w Rembertowie (OK Nr I). Podczas mobilizacji wystąpiły problemy z jakością wozów, uprzęży, kuciem koni (z wyjątkiem kilku koni pracujących w cegielniach) oraz w przyrządach oświetleniowych dla sprzętu optyczno-pomiarowego i broni krótkiej. Dowództwo pułku oraz I i III dywizjon mobilizowane były w koszarach w Rembertowie, a III dywizjon haubic w rejonie Zielonej i Kawęczyna. W dniach 27–29 sierpnia załadowano dowództwo oraz dywizjony I i III do transportów kolejowych, które przez Łapy skierowano do Czerwonego Boru. I dywizjon przemaszerował nocą z 28 na 29 sierpnia w okolice Nowogrodu, a III dywizjon nocą z 29 na 30 sierpnia dotarł do rejonu Łomży.
Działania bojowe
Od Narwi do Bugu
W kampanii wrześniowej 1939 roku pułk działał w składzie rezerwowej 33 Dywizji Piechoty. Od momentu przybycia do rejonu koncentracji 33 DP, 32 pal operował w ramach macierzystej dywizji, w składzie I i III dywizjonów. Dywizjon II/32 pal, wspólnie z 135 pułkiem piechoty rez., prowadził działania na prawym skrajnym skrzydle Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” w rejonie Osowca, nie mając kontaktu z macierzystą 33 DP. Od 30 sierpnia 32 pal, wraz z macierzystą dywizją, znajdował się w odwodzie SGO „Narew”. 1 września 1939 roku oba dywizjony 32 pułku zostały podporządkowane dowództwu Artylerii Dywizyjnej 18 Dywizji Piechoty, broniącej południowego brzegu Narwi na rubieży Nowogród-Łomża. III dywizjon haubic dołączył do grupy artylerii ogólnego działania pod dowództwem ppłk. W. Sztarka, dowódcy 18 pal. III/32 pal rozwinął stanowiska ogniowe na zachód od Łomży, w lesie w pobliżu wsi Kupiska Stare. I/32 pal pozostawał w odwodzie w rejonie Sulki-Chmielewo. Do 4 września dywizjony 32 pal nie miały styczności ogniowej z wrogiem. W dniach 2-4 września odnotowano niemiecką działalność dywersyjną w sieci łączności 32 pal. W związku z przegrupowaniem 33 DP rez. 32 pal zajął rejon lasów w pobliżu wsi Borawe, gdzie obozował przez cały dzień 5 września. Nocą 5/6 września dywizjony zajęły stanowiska ogniowe; I pod Lipianką, wspierając 134 pułk piechoty, a III w rejonie Kamionki, wspierając 133 pułk piechoty. Oba pułki piechoty broniły południowego brzegu Narwi. 6 września niemiecka artyleria, po wstrzelaniu się, około godz. 15.00 podjęła próbę ostrzału stanowisk I dywizjonu, korygując ogień z balonu obserwacyjnego. O godz. 16.00 9 bateria haubic ostrzelała szosę Różan-Ostrołęka, gdzie miały miejsce intensywne ruchy niemieckich pojazdów.
Wieczorem 6 września 32 pal rozpoczął marsz przez Goworowo do lasów na północ od Wyszkowa. W trakcie nocnego przemarszu dywizjony przemieszczały się z 134 pp; I/32 pal przez Ponikiew na Długosiodło, a III/32 pal z 133 pp przez Wólkę Brzezińską, Brzezienko Rościszewskie do Plewek i Starej Pecyny. Na skrzyżowaniu obok Ponikwi Małej doszło do zamieszania z pododdziałami I/61 pułku artylerii lekkiej oraz taborami 115 pułku piechoty z 41 Dywizji Piechoty rez., a także do ostrzału przez niemiecki podjazd z 1 Brygady Kawalerii. Powstała panika, zwłaszcza wśród taborów, a armaty 1 i 2 baterii oddały kilka strzałów w kierunku źródła ognia. 7 września w południe dywizjony dołączyły do piechoty 33 DP rez. w lasach w rejonie Trzcianki. Nocą 7/8 września 32 pal pomaszerował przez zatłoczone drogi na most na rzece Bug w Wyszkowie, a rano pułk przeprawił się i zajął rejon lasów w pobliżu Rozalina nad Liwcem. Po odpoczynku, nocą 9 września, 9 bateria haubic z batalionem II/133 pp podjęła marsz w kierunku Broku, a o świcie dotarła do rejonu Sadownego, gdzie zająła stanowiska ogniowe i otworzyła ogień na most pod Brokiem, podczas gdy na II/133 pp uderzyły oddziały niemieckiej 1 BK, zdobywając Zajezierze i Sadowne. Obrona odbywała się na skraju lasu na południe od Sadownego, wzmocniona przez cały 133 pp oraz 8 baterię haubic z dowództwem III dywizjonu. W związku z przekroczeniem Bugu przez jednostki niemieckiej 11.DP, batalion I/134 pp, wzmocniony 1 baterią, przeszedł do działań zaczepnych w okolicach miejscowości Łazy. Skuteczny ostrzał 1 baterii zmusił niemieckie natarcie do wycofania się, co umożliwiło kontratak wspieranego batalionu II/134 pp. Włączenie się do walki całego I/32 pal oraz 7 baterii haubic pozwoliło na wyeliminowanie skuteczności niemieckiej artylerii, zmuszając ją do zmiany pozycji. W wyniku walk niemieckie oddziały podpaliły las, co spowodowało chwilowy chaos, w trakcie którego poległ dowódca I/32 pal mjr Bartkiewicz, a kilku zwiadowców z punktu obserwacyjnego oraz jeden z oficerów zostało rannych, prawdopodobnie od ognia własnej piechoty. W rezultacie piechota niemiecka została wyparta za rzekę Liwiec. Nocą 9/10 września III/32 pal, bez 7 baterii, walczył wspólnie z 133 pp w lesie pod Sadownem, gdzie w trakcie walk oraz w wyniku nieszczęśliwego wypadku poległo trzech kanonierów, a kilku zostało rannych, w tym jeden z oficerów baterii, który odniósł ciężkie rany.
Przebicie się na Lubelszczyznę
Po godzinie 3:00 133 pp rozpoczął odwrót, a osłonę stanowił batalion III/133 pp oraz 8 bateria haubic pod Gajówką Stoczek. I/32 pal wycofał się z pododdziałami 134 pp do lasu na wschód od Majdanu. Po spełnieniu zadania osłony odwrotu, po godzinie 14:00, 8 bateria haubic podjęła marsz w kierunku Stoczka Węgrowskiego, gdzie została ostrzelana przez niemieckich dywersantów z wieży kościoła. Jeden z działonów zlikwidował źródło ognia, jednak wkrótce maszerująca bateria została zaatakowana przez niemieckie lotnictwo, a następnie przez czołgi z Dywizji Pancernej „Kempf”. W wyniku tych ataków bateria straciła cały swój sprzęt, a żołnierze zostali rozproszeni. 10 września III dywizjon również utracił kolumnę amunicyjną, która, maszerując przez Jadów, została odcięta od dywizjonu po dotarciu do Łochowa, a pod dowództwem ppor. Czengery dotarła do Włodzimierza Wołyńskiego, gdzie 17 września została rozwiązana. Nocą 10/11 września pozostałe baterie 32 pal dotarły przez Węgrów do rejonu Sokołowa Podlaskiego, gdzie o świcie 11 września zebrały się w lesie Repki-Remiszew. Tego dnia, w godzinach wieczornych, marszująca kolumna pułku, przechodząc przez Petrykozy, Nakory, Krześlin do miejscowości Stok Lacki, została zbombardowana w rejonie Krześlin, gdzie wielu żołnierzy pułku poniosło śmierć, w tym dowódca ppłk dypl. Tadeusz Tabiszewski oraz por. Tadeusz Chołodziński; utracono 40 koni oraz radiostację. W związku z próbami okrążenia 33 DP rez. jej oddziały z 32 pal pomaszerowały przez Mordy, Krzesk, Tłuściec za rzekę Krznę, docierając przed południem 12 września. W trakcie postoju dokonano zmian w obsadzie personalnej, na dowódcę pułku powołano mjr. Passendorfera, na dowódcę III/32 pal kpt. Jatelnickiego, a na dowódcę 9 baterii haubic ppor. Maćkowiaka. Kolejną noc pułk maszerował przez Witoraż do lasów na południe od Białej Podlaskiej. 14 września, po kolejnym nocnym marszu, pułk dotarł do wsi Piszczac. Dowództwo 32 pal z III/32 pal na rozkaz dowódcy AD 33 DP rez. pomaszerowało w kierunku Brześcia n/Bugiem przez Stradecz, Kodeń, do miejscowości Przyłuki, gdzie dotarło 15 września. W związku z odcięciem Brześcia przez niemieckie oddziały XIX Korpusu Armijnego, pułk wycofał się w kierunku Kodeń. Nocą 15/16 września 32 pal połączył się w miejscowości Hanna po anulowaniu rozkazu płk. Dziubińskiego przez dowódcę dywizji. 16 września rano osiągnięto lasy na zachód od Sławatycz, a 17 września dotarli do lasów majątku Włodawa.
Udział w bitwie pod Tomaszowem Lubelskim
O godzinie 15:00, zgodnie z rozkazem dowódcy armii gen. bryg. E. Przedrzymirskiego, 33 DP rez. podjęła natarcie mające na celu wyrzucenie niemieckich jednostek z Włodawy. I/32 pal wspierał 134 pp, a III/32 pal 133 pp, które prowadziły natarcie wzdłuż szosy z Trawnik i Wyrek do Włodawy. Wsparcie artyleryjskie 32 pal okazało się mało skuteczne z powodu krótszego zasięgu armat i haubic oraz ciągłych uszkodzeń łączności telefonicznej. Pierwsze natarcie utknęło. Drugie natarcie, około godz. 16:00, odbyło się w silnym deszczu, po skoncentrowaniu ognia artyleryjskiego wszystkich 5 baterii na wzgórze 179, piechota zdobyła to stanowisko, a następnie, wspierana przez strzelające na wprost działa 32 pal, opanowała przedmieścia Włodawy po dwóch godzinach walki. Kontratak niemieckiej 3. Dywizji Pancernej uderzył na 133 pp, powodując jego wycofanie się. Odwrót osłaniał III dywizjon haubic, w którym ranny został kpt. Konopka. I dywizjon armat ostrzeliwał zgrupowanie niemieckich czołgów na przedmieściu Włodawy. Nocą 17/18 września pułk podjął marsz, osiągając rano wieś Osową, a po ostrzelaniu przez artylerię niemiecką, wyruszył do Sawina. W związku z włączeniem 33 DP rez. do składu 41 DP rez. w Sawinie, 32 pal wszedł w skład tej dywizji. Nocą 18/19 września pułk zajął stanowiska ogniowe w obronie przeciwpancernej wokół Sawina. Po godzinie 8:00 piechota niemiecka z czołgami wykonała natarcie na Sawin, gdzie ogień 32 pal, kierowany przez mjr. Passendorfera, koncentrycznym ostrzałem zniszczył lub uszkodził kilkanaście czołgów, samochodów pancernych i transportowych. Uzupełniono amunicję z magazynu w Chełmie. Nocą 19/20 września pułk przemaszerował do Majdan Ostrowskich koło Wojsławic. 21 września 32 pal osiągnął rejon Werbkowic, a 22 września rejon Tyszowców. Nocny marsz w kierunku Rahań pułk prowadził z bateriami, wspierając bataliony piechoty. 23 września 7 bateria haubic wspierała jeden z batalionów 114 pułku piechoty w obronie wzgórza 284. Niemiecki atak z kierunku Falkowa załamał się pod skutecznym ostrzałem 7 baterii. Ponowione niemieckie natarcie, wspierane przez kilka czołgów, zostało zatrzymane skutecznym ostrzałem I dywizjonu armat, który unieruchomił wszystkie niemieckie czołgi, a haubice III dywizjonu zmusiły do odwrotu piechotę niemiecką. W trakcie tej walki wystrzelano niemal całą amunicję 100 mm do haubic oraz większość do armat 75 mm. W bateriach haubic pozostawiono po 2 haubice, a w bateriach armat po 3 armaty, reszta została uszkodzona. 24 września 32 pal pomaszerował wraz z piechotą w kierunku Adamów, Jacnia, napotykając uciekających koniowodnych z Mazowieckiej BK oraz porzucone jaszcze z amunicją 75 mm 5 dywizjonu artylerii konnej. Haubice połączono w baterię ppor. Maćkowiaka. 25 września podjęto marsz za rzekę Wieprz; 2 bateria maszerowała ze 114 pp, reszta I dywizjonu maszerowała z 133 pp, a bateria haubic III dywizjonu maszerowała w kolumnie głównej 41 DP. Wszystkie pododdziały 32 pal maszerowały w kierunku Majdanu Kasztelańskiego. Maszerujące kolumny 26 września starły się z niemiecką 8.DP w pobliżu Aleksandrowa i Górecku Kościelnym. 114 pp z I/32 pal rozbił niemiecką kolumnę artylerii 7. DP w zasadzce ogniowej. W walce z kontratakującą piechotą 1 bateria utraciła jeden działon. 26 września I dywizjon armat zamknął ogniem wyloty duktów leśnych, jednak 41 DP rez. została otoczona przez niemieckie 8 i 27.DP oraz resztę niemieckiego VII KA, a od wschodu przez wojska sowieckie. 32 pal przeniósł się do lasów w rejonie Zwierzyńca. 27 września armia gen. Przedrzymirskiego skapitulowała przed wojskami niemieckimi. Od świtu zniszczono broń i wyposażenie, składając jedynie kolby karabinów we wsi Kukiełki. Część żołnierzy próbowała wydostać się z okrążenia, niewielu się udało, część z nich dostała się do niewoli niemieckiej lub sowieckiej.
Organizacja i obsada personalna pułku we wrześniu 1939
Organizacja oraz obsada personalna pułku we wrześniu 1939 roku. W nawiasach podano nazwę jednostki mobilizującej oraz oznaczenie grupy jednostek w mobilizacji alarmowej.
Dowództwo (32 dal, w grupie żółtej)
dowódca pułku – ppłk dypl. art. Tadeusz Tabiszewski († 11 IX 1939 Krześlin), mjr Władysław Passendorfer
adiutant pułku – kpt. Franciszek Bornstaedt (od 10 IX 1939 dowódca I dyonu)
oficer zwiadowczy – por. art. Józef Kotowicz
oficer obserwacyjny – por. rez. Tadeusz Chołodziński († 11 IX 1939 Krześlin)
oficer łączności – ppor. art. Henryk Kencik (17-24 IX dowódca 7 baterii, 24-27 IX dowódca 1 baterii)
dowódca plutonu topograficzno-ogniowego – ppor. art. Leon Czengery
lekarz – por. lek. rez. dr Stanisław Stańczak (†1940 Charków)
lekarz weterynarii – por. lek. wet. dr Tadeusz Daniel Jachimowicz
I dywizjon (32 dal, w grupie żółtej)
dowódca – mjr Walerian Bartkiewicz († 9 IX 1939 Łazy Stare), kpt. Franciszek Bornstaedt
adiutant dywizjonu – ppor. rez. Buczalski
oficer zwiadowczy – por. rez. Leon Lutyk
oficer obserwacyjny – ppor. rez. Andrzej Wiktor Goettel
oficer łączności – ppor. rez. Bolesław Obszyński
dowódca 1 baterii – kpt. Jakub Gabryel, ppor. Henryk Kencik (od 24 IX 1939)
oficer zwiadowczy – ppor. Maciej Krukowicz-Przerzymirski
oficer ogniowy – ppor. rez. Jan Jaraczewski
dowódca 2 baterii – por. Józef Piotr Burdyn
oficer zwiadowczy – ppor. Henryk Sudnikowski
oficer ogniowy – ppor. rez. Czesław Paweł Wielhorski
dowódca 3 baterii – por. Tomasz Bonar
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Stefan Piotr Danielecki
oficer ogniowy – ppor. rez. Feliks Dąbrowski
dowódca kolumny amunicyjnej – por. rez. Stanisław Niczewski
II dywizjon (dywizjon artylerii KOP „Osowiec”, w grupie żółtej z wyjątkiem 4 baterii z plutonem kolumny amunicyjnej mobilizowanych w okresie Z+20)
dowódca – mjr Jan Walasek
oficer zwiadowczy – por. Michał Franciszek Brożek
dowódca 4 baterii – kpt. Antoni Łotuszka (†1940 Katyń)
dowódca 5 baterii – por. Romuald Dietrych
dowódca 6 baterii – por. Antoni Jarosiński (†1940 Katyń)
III dywizjon (32 dal, w grupie żółtej)
dowódca – mjr art. Władysław Passendorfer (od 12 IX 1939 dowódca pułku), kpt. Świętosław Jatelnicki
adiutant dywizjonu – ppor. rez. Krasucki
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Wołowski
oficer łączności – ppor. rez. Sztabczyński
dowódca 7 baterii – kpt. Stefan Konopka (do 17 IX 1939) (†1940 Charków), ppor. rez. Jan Kos (do 19 IX 1939), ppor. Henryk Kencik
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Jan Kos
oficer ogniowy – ppor. rez. Witold Maciej Tyrakowski
dowódca 8 baterii – por. Zbigniew Rawicz-Twaróg († 2 IV 1940 Palmiry)
oficer zwiadowczy –
oficer ogniowy –
dowódca 9 baterii – kpt. Świętosław Jatelnicki (od 12 IX 1939 dowódca III dywizjonu), ppor. Alfons Wiktor Maćkowiak
oficer zwiadowczy – ppor. Alfons Wiktor Maćkowiak
oficer ogniowy – ppor. rez. Tadeusz Łapiński
dowódca kolumny amunicyjnej – ppor. rez. Piotr Piasecki
Dywizjony I i II były uzbrojone w 75 mm armaty wzór 1897 z jaszczami wzór 1910, natomiast III dywizjon w 100 mm haubicę wzór 1914/1919P z jaszczami wzór 1914/1919K.
Żołnierze 32 pułku artylerii lekkiej – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy zamordowanych oficerów są dostępne na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
Ludwik Głowacki: Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939. Wyd. 2. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1986. ISBN 83-222-0377-2.
Jan Kiński, Helena Malanowska, Urszula Olech, Wacław Ryżewski, Janina Snitko-Rzeszut, Teresa Żach: Katyń. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Marek Tarczyński (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2000. ISBN 83-905590-7-2.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1. Brak numerów stron w książce.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2003. ISBN 83-7188-691-8.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Piotr Zarzycki: 32 Dywizjon Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 64. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998. ISBN 83-87103-49-7.
Piotr Zarzycki: Plan mobilizacyjny „W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1995. ISBN 83-85621-87-3.