30 Pułk Strzelców Kaniowskich (30 pp) – jednostka piechoty Wojska Polskiego w II RP.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Pułk został utworzony w listopadzie 1918 roku w Łowiczu z oddziałów Polskiej Organizacji Wojskowej. Jego organizatorem był podpułkownik Franciszek Korewo, pełniący funkcję dowódcy Okręgu Wojskowego Nr X Łowickiego. Na początku pułk wszedł w skład 10 Dywizji Piechoty, która powstała na bazie 4 Dywizji Strzelców Polskich.
9 kwietnia 1919 roku Minister Spraw Wojskowych, generał porucznik Józef Leśniewski, zatwierdził dla 30 pp nazwę „30 pułk piechoty Ziemi Brzezińskiej”. Wkrótce jednostka została przemianowana na 30 pułk piechoty Ziemi Łowickiej, a ostatecznie na 30 pułk strzelców Kaniowskich.
W grudniu 1919 roku batalion zapasowy pułku był stacjonowany w Tomaszowie.
Walki na Ukrainie i z bolszewikami
W drugiej części 1919 roku pułk został wysłany do walk w obronie Lwowa, a następnie prowadził działania przeciwko Ukraińcom w Kulparkowie, Parsenkówce, Zimnej Wodzie oraz Łapanówce. Dowództwo pułku sprawował płk Franciszek Sikorski. Żołnierze odnieśli sukces w bitwie pod Żyrawnem nad Świcą. Od końca maja do początku lipca część jednostki pełniła służbę wartowniczą na zachodniej granicy. Po przybyciu z Kubania do kraju 4 Dywizji Strzelców Polskich, dowodzonej przez gen. Lucjana Żeligowskiego, żołnierze tej dywizji dołączyli do 30 pp i wspólnie wzięli udział w ofensywie kijowskiej, odnosząc sukcesy pod Kaniowem, co przyczyniło się do przyjęcia miana „Strzelcy Kaniowscy”.
W dniach 14–16 lipca pułk uczestniczył w decydującej ofensywie przeciwko wojskom ukraińskim w rejonie Sadki (nad rzeką Seret). Następnie walczył pod Połockiem i Leplem, a następnie przegrupował się do Berezyny. W maju 1920 roku stawiał czoła przeważającym siłom nieprzyjaciela w Biełkach i Kozinach. W czerwcu oddziały pułku zostały wycofane na pozycje między Okuninem a Stelmachowem, aby bronić Warszawy. W sierpniu dowodzenie nad pułkiem objął ppłk Kazimierz Jacynik. W dniach 15 i 16 sierpnia pułk zasłynął z brawurowego ataku na Radzymin, który był zajęty przez wojska rosyjskie. Jacynik odzyskał miasto przy użyciu dwóch kompanii I batalionu 30 pułku, szwadronu 201 pułku szwoleżerów oraz II dywizjonu 4 pułku strzelców konnych.
Po bitwie nad Wisłą, 30 pułk piechoty został przetransportowany na Lubelszczyznę, gdzie został podporządkowany ukraińskiej 6 Dywizji płk. Marko Bezruczki. Dowódca dywizji skierował pułk do rejonu Konopne – Werbkowice, aby zablokować oddziały 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego, które zmierzały w stronę Zamościa.
Rankiem 31 sierpnia pułk opanował Hostynne przy wsparciu I batalionu, podczas gdy III batalion zajął Werbkowice. II batalion znajdował się przed Horyszowem Ruskim, gdzie został zaatakowany przez sowiecką kawalerię. Batalion odparł dwie pierwsze szarże, jednak trzecia, wsparta ogniem taczanek oraz artylerii konnej, okazała się skuteczna i polska obrona została przełamana.
II batalion poniósł ciężkie straty, a 2 kompania I batalionu również doznała poważnych strat w bitwie pod Hostynnem.
W czasie walk pod Horyszowem Ruskim i Hostynnem 30 pułk Strzelców Kaniowskich poniósł klęskę, tracąc około 50% swojego stanu osobowego, co w liczbach bezwzględnych oznaczało ponad 140 poległych i około 300 rannych. Wśród poległych znaleźli się por. Florian Górzyński, ppor. Władysław Kalandyk, ppor. Mieczysław Czechowicz, por. Stefan Pluszczyński oraz por. Jan Wojtów.
Ostatnią walkę w wojnie 1920 pułk stoczył w dniach 11–13 września, podczas końcowych działań pościgowych polskich oddziałów, które zakończyły się zdobyciem miasta Sokal nad Bugiem.
Mapy bitew 1920
Kawalerowie Virtuti Militari
Okres pokoju
Po zakończeniu działań wojennych 30 pułk piechoty stacjonował w Okręgu Korpusu Nr IV w Skierniewicach, zaś kadra batalionu zapasowego miała swoją siedzibę w Tomaszowie Mazowieckim. Pułk był częścią 10 Dywizji Piechoty.
Decyzją Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza z dnia 24 lutego 1922 roku, postanowiono rozszerzyć nazwę „Kaniowskich” na 30 pp oraz 10 pap, co skutkowało powstaniem nazw: „30 pułk strzelców Kaniowskich” oraz „10 pułk Kaniowski artylerii polowej”.
11 lipca tego samego roku pułk został na stałe przeniesiony do Warszawy, do głównego budynku koszarowego (nr 63) Cytadeli.
6 stycznia 1924 roku, szef Sztabu Generalnego, w piśmie L. 876/Mob., zarządził przeniesienie magazynów mobilizacyjnych pułku z Tomaszowa Rawskiego do Warszawy w okresie od 29 maja do 5 czerwca 1924. W tym samym czasie rozwiązano kadrę batalionu zapasowego.
Podczas przewrotu majowego w 1926 roku żołnierze pułku opowiedzieli się po stronie rządu.
19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych, marszałek Polski Józef Piłsudski, ustalił dzień 9 czerwca jako datę święta pułkowego, które obchodzono w rocznicę zwycięstwa z 1920 roku pod Hostoborzem i Jamnami.
9 czerwca 1928 roku, w rocznicę bitwy pod Kaniowem, prezydent Rzeczypospolitej Polski wręczył pułkowi sztandar ufundowany przez mieszkańców Łowicza, Łodzi oraz Warszawy.
W latach 30. XX wieku w pułku funkcjonowała Szkoła Podoficerska.
Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty wprowadzono organizację piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w której 30 pułk piechoty zaliczono do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). Co roku pułk przyjmował około 610 rekrutów. Stan osobowy jednostki wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i żołnierzy. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny oraz skadrowany, natomiast latem batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych.
Po wprowadzeniu w 1930 roku nowej organizacji piechoty na stopie pokojowej, pułk szkolił rekrutów dla potrzeb batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza.
Działania bojowe we wrześniu 1939
W dniach 4-5 września 1939 roku pułk, wraz z 10 DP, został włączony do Armii „Łódź” i walczył w rejonie Sieradza. W obliczu przewagi niemieckich sił, pułk został wycofany do Warszawy i podporządkowany Dowództwu Obrony Warszawy. W drugiej połowie września I batalion, dowodzony przez mjr Bronisława Kamińskiego, toczył walki między Młocinami a wsią Placówka (obecnie teren Huty „Arcelor Mittal”). 21 września batalion został całkowicie rozbity, tracąc około 600 żołnierzy, w tym mjr Kamińskiego. Żołnierze ci zostali pochowani w zbiorowej mogile na Cmentarzu Wawrzyszewskim, którym opiekuje się młodzież z pobliskiej Szkoły Podstawowej nr 80.
Po kapitulacji Warszawy część żołnierzy pułku trafiła do niewoli niemieckiej, inni zdołali przedostać się do Francji, a niektórzy walczyli w ruchu oporu zarówno w kraju, jak i w hitlerowskich obozach koncentracyjnych: Oświęcimiu, Mauthausen, Gusen, Stutthofie oraz w obozach jenieckich II C Woldenberg i II D Gross-Born. Żołnierze, którzy dostali się na Zachód, brali udział w walkach pod Narwikiem, Monte Cassino, Ankoną, Bolonią oraz w Normandii.
Mapy bitew 1939
Symbole pułkowe
Sztandary
Pierwszy sztandar pułk otrzymał w 1919 roku, a drugi w 1921 roku.
9 czerwca 1928 roku, w Warszawie, Prezydent RP Ignacy Mościcki wręczył pułkowi chorągiew ufundowaną przez społeczeństwo Łowicza, Łodzi oraz Warszawy. 5 września 1928 roku, dwa miesiące po ceremonii wręczenia, Prezydent RP zatwierdził wzór lewej strony płachty chorągwi. Do dziś sztandar 30 pp uznawany jest za zaginiony; w Muzeum WP znajduje się jedynie orzeł z tego sztandaru.
Odznaka pamiątkowa
27 października 1925 roku minister spraw wojskowych, generał dywizji Władysław Sikorski, zatwierdził odznakę pamiątkową 30 pułku piechoty. Odznaka o wymiarach 41 x 41 mm ma formę krzyża z białymi emaliowanymi ramionami. W centralnej części, na okrągłej tarczy o czerwonym tle, umieszczono miniaturę odznaki II Korpusu Polskiego w Rosji. Na granatowej obwódce tarczy widnieje napis: „30 PUŁK STRZELCÓW KANIOWSKICH”. Między ramionami krzyża rozchodzą się po pięć złotych promieni.
Odznaka oficerska jest dwuczęściowa, wykonana ze srebra, emaliowana i łączona dwoma nitami. Jej wykonanie zlecił Wiktor Gontarczyk z Warszawy.
Strzelcy kaniowscy
Dowódcy pułku
ppłk Franciszek Korewo (1 XII 1918 – 14 VII 1919 → dowódca 49 i 65 PP)
mjr / płk Kazimierz Jacynik (15 VII 1920 – 10 XII 1923 → dowódca piechoty dywizyjnej 8 DP)
ppłk SG Eugeniusz Kunisch (15 III 1924 – III 1925)
płk SG dr Izydor Modelski (15 X 1925 – 1926 → komendant PKU Łuniniec)
ppłk / płk piech. Stefan Wyspiański (VIII 1926 – XII 1928 → stan spoczynku z dniem 28 II 1929)
ppłk piech. Konstanty Pereświet-Sołtan (7 I 1929 – III 1932 → inspektor poborowy w DOK I)
płk piech. inż. January Konstanty Grzędziński (8 III 1932 – 22 VIII 1936)
ppłk dypl. Stanisław Rutkowski (22 VIII 1936 – 30 VIII 1939 → szef Oddziału III Sztabu Armii „Łódź”
płk kontr. kaw. Emir Hassan Chursz Bahaeddin (dubler 1939)
ppłk piech. Włodzimierz Szmyd (30 VIII 1939 – 4 IX 1939, ranny)
mjr Bronisław Czesław Kamiński (4 – 5 IX 1939)
ppłk dypl. Stanisław Rutkowski (od 6 IX 1939)
Zastępcy dowódcy pułku
mjr piech. Eugeniusz Wyrwiński (p.o. 10 VII 1922 – 9 IV 1924 → zastępca dowódcy 71 pp)
ppłk SG Jan Ignacy Zakrzewski (IV 1924 – VII 1925)
ppłk piech. dr Zygmunt Hołobut (VII 1925 – II 1927)
ppłk SG Kazimierz Bogumił Janicki (od 25 VIII 1927)
ppłk piech. Bolesław Schwarzenberg-Czerny (1928 – 21 I 1930 → wykładowca w Doświadczalnym Centrum Wyszkolenia)
mjr dypl. Adam Świtalski (od 20 II 1930 – 1 III 1931 → szef sztabu DOK IV)
ppłk dypl. Ludwik Lepiarz (1 III 1931 – 9 XII 1932 → szef sztabu DOK VI)
ppłk dypl. Kazimierz Aleksandrowicz (od 9 XII 1932 – 7 VI 1934 → dowódca 1 pspodh)
ppłk piech. Wincenty II Kurek (7 VI 1934 – III 1939 → dowódca 28 pp)
ppłk piech. Włodzimierz Szmyd (III – 30 VIII 1939 → dowódca 30 pp)
Żołnierze 30 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej są dostępne w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Pamięć o pułku
Na Cmentarzu Wawrzyszewskim znajduje się kwatera z grobami żołnierzy pułku, którzy polegli podczas obrony Warszawy w 1939 roku. I batalion pułku zatrzymał natarcie niemieckiej 24 Dywizji Piechoty, wspieranej przez czołgi oraz ogień 70 dział, co umożliwiło przedostanie się do Warszawy niedobitkom Armii Pomorze i Poznań, które przebiły się przez Puszczę Kampinoską.
W miejscu bitwy, na terenie przyległym do Huty Warszawa, w 1979 roku pracownicy huty postawili pomnik upamiętniający to wydarzenie, a skwer, na którym się znajduje, nosi nazwę 30 Pułku Strzelców Kaniowskich.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. 2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Lechosław Karczewski: 21 Warszawski pułk piechoty „Dzieci Warszawy”. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 13.. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1992. ISBN 83-85253-24-6.
Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918–1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
Witold Jarno: Strzelcy Kaniowscy w latach 1919-1939, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2004.
Убиты в Катыни. Книга Памяти польskich военнопленных – узников Козельского лагеря НКВД, расстрелянных по решению политбюро ЦК ВКП(б) от 5 марта 1940 года. Лариса Еремина (red.). Москва: Общество «Мемориал» – Издательство «Звенья», 2015. ISBN 978-5-78700-123-5.
Tadeusz Makowski: Zarys historji wojennej 30-go Pułku Strzelców Kaniowskich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1928, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik Oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
„Nasza Chomiczówka”
Adam Rzadkowski: Wielka księga piechoty polskiej 1918–1939. 10 Dywizja Piechoty Legionów. Warszawa: Edipresse Polska SA, 2017. ISBN 978-83-7945-602-4.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
Linki zewnętrzne
Stowarzyszenie Historyczne „Strzelcy Kaniowscy”. strzelcy-kaniowscy.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-22)].