3 Żelazna Dywizja Strzelców (ukr. 3 Залізна Стрілецька дивізія) stanowiła jednostkę wojskową Armii Czynnej Ukraińskiej Republiki Ludowej.
Historia
Dywizja została utworzona wiosną 1919 roku na zachodnim brzegu rzeki Zbrucz, początkowo jako 2 Dywizja Strzelecka. W jej skład weszły oddziały pod dowództwem płk. Mykoły Szapowała oraz płk. Wołodymyra Olszewskiego. Ostatecznie dywizja składała się z trzech pułków piechoty, pułku konnego, lekkiego pułku artylerii strzelców siczowych oraz pododdziałów technicznych i zaplecza. Na czele jednostki stanął płk Ołeksandr Udowyczenko, a jego zastępcą był płk W. Olszewski. Szefem sztabu został sotnik Tatarincew, a później sotnik Załozny. W połowie sierpnia 1919 roku dywizja liczyła 2,2 tys. żołnierzy piechoty i 150 kawalerzystów, dysponując 16 działami oraz 88 karabinami maszynowymi.
1 czerwca rozpoczęła się ofensywa wojsk ukraińskich przeciwko Armii Czerwonej, a dywizja otrzymała zadanie zajęcia Kamieńca Podolskiego. 3 czerwca front bolszewicki został przerwany. Do 16 czerwca Ukraińcy osiągnęli linię Szepietówka-Starokonstantynów-Płoskirów-Czarny Ostrów, a następnie zdobyli Kamieniec Podolski. W Dunajowcach do dywizji dołączył mieszany oddział zaporoski pod dowództwem płk. Pawło Szandruka. Wkrótce jednostka wzbogaciła się o baterię haubic oraz żołnierzy z rozformowanego Kurenia Bukowińskiego pod dowództwem sotnika Omeliana Kantymira. Uformowano również sotnię konną. Ukraińcy kontynuowali natarcie w kierunku wsi Mińkowce-Nowa Uszyca, a dywizja została przemianowana na 3 Dywizję Strzelecką. Tymczasowo podporządkowano jej Łubieński Pułk Konny pod dowództwem sotnika Popławskiego. Siły te, wraz z 9 Błękitnym Pułkiem, zajęły Nową Uszycę. Rozkaz sztabu generalnego przewidywał, aby ofensywa osiągnęła linię Mohylów Podolski-Wapniarka, przerywając bolszewickie linie komunikacyjne z Odessą. W odpowiedzi na działania 3 Dywizji Strzeleckiej bolszewicy skierowali Brygadę Kawalerii Grigorija Kotowskiego oraz 45 Dywizję Strzelecką, wspierane przez 5 pociągów pancernych. Z Odessy przybył szturmowy oddział marynarzy, 2-tysięczny morski komunistyczny pułk uderzeniowy oraz 1,5-tysięczny pułk Miszki Japończyka. Intensywne walki o strategiczny węzeł kolejowy Wapniarkę miały miejsce 26-27 lipca, kończąc się zdobyciem miasta przez Ukraińców. 3 Dywizja zyskała miano „Żelaznej” za swoje zasługi bojowe. Po wyczerpujących walkach dywizja potrzebowała odpoczynku oraz uzupełnień, jednak sytuacja na froncie to uniemożliwiła. Rozpoczęły się zacięte starcia w rejonie Wapniarki, ale wszystkie ataki bolszewickie zostały odparte. W tym czasie najwyższe dowództwo Armii Czynnej URL podjęło decyzję o ofensywie w dwóch kierunkach: z większymi siłami na Kijów i z mniejszymi na Odessę. 3 DStrz. znalazła się w grupie armijnej płk. Jurko Tiutiunnyka. Natarcie rozpoczęło się 12 sierpnia. 18 sierpnia w walkach o stację kolejową Rudnica zginął dowódca 8 Czarnomorskiego Pułku płk E. Carenko, a na jego miejsce wszedł sotnik Liubimiec. W międzyczasie z dowództwa 9 Pułku Strzeleckiego odszedł płk P. Szandruk, którego zastąpił płk J. Macak, a następnie płk B. Czmil.
Tymczasem natarcie na Kijów rozpoczęły wojska białych pod dowództwem gen. Nikołaja Bredowa z armii gen. Antona Denikina. Rozbiły one oddziały Armii Czerwonej, zajmując Odessę. Na przełomie sierpnia i września bolszewicy wycofali się na linię Birzuła-Ołwiopol-Bałta-Kamianka-Wiłszanka oraz stację kolejową Rybnica. Doprowadziło to do drugiego etapu walk o Wapniarkę. 2 września 3 DStrz. otrzymała nowe uzupełnienia. Dowódcą 8 Czarnomorskiego Pułku został płk Mychajło Krat. 3 sierpnia miało miejsce silne uderzenie na pozycje obronne 3 DStrz., ale dywizja skutecznie wytrzymała napór bolszewików. Gdy nieprzyjaciel skierował się w innym kierunku, jednostka przeszła w rejon Hajsyn-Humań. Pod koniec września wybuchły tam walki z wojskami Białych. 12 października dywizja rozbiła 50 Białostocki Pułk Piechoty, jednak została zmuszona do odwrotu w okolice Tulczyna. W trakcie wycofywania się kawaleria bolszewicka 14 października przeprowadziła nagły atak, zadając ciężkie straty 9 Pułkowi Strzeleckiemu. Liczba żołnierzy w dywizji spadła do około 40% stanu początkowego. W pobliżu Mohylowa Podolskiego jednostka przeszła reorganizację. W związku z natarciem wojsk Białych wzdłuż linii kolejowej Żmerynka-Płoskirów, Ukraińcy 19 listopada zostali skierowani w rejon Lubara, jednak 26 listopada miasto zostało zajęte przez Białych.
Armia Czynna URL znalazła się w tzw. „trójkącie śmierci”: od północy atakowały oddziały bolszewickie, od południa Biali, a od zachodu zbliżyły się wojska polskie. Wówczas rozpoczął się I pochód zimowy w celu wydostania się z okrążenia. 3 DStrz. wzięła w nim udział, mimo że płk O. Udowyczenko, dowódca dywizji, zachorował na tyfus. Zastąpił go płk W. Olszewski, a później płk Wałentyn Trutenko. W tym czasie liczebność dywizji wynosiła zaledwie około 500 piechoty i około 110 konnych, wyposażonych w 16 karabinów maszynowych i 5 dział. 18 grudnia Ukraińcy zajęli wsie Staryj i Nowyj Żywotiw, wypierając z nich bataliony Białych. W obliczu zbliżających się dużych sił wojsk Białych, dywizja 25 grudnia zaczęła wycofywać się ze swoich pozycji, jednak po silnym ataku została rozbita. Udało się ocalić jedynie konną sotnię 9 Pułku Strzeleckiego, konną sotnię 8 Czarnomorskiego Pułku oraz częściowo sztab dywizji. Resztki jednostki utworzyły 3 Mieszany Pułk Konny pod dowództwem płk. Hnata Stefaniwa, którego zastępcami byli płk. O. Wiszniewskij oraz płk G. Cziżewskij. Chory płk O. Udowyczenko został przez Białych przetransportowany do Odessy, gdzie przebywał do początku lutego 1920 roku. Gdy pod miasto podeszły wojska bolszewickie, płk O. Udowyczenko z ukraińskimi jeńcami przedostał się do Mohylowa, gdzie nawiązał kontakt z komendantem miasta sotnikiem Jaroszczukiem. 18 lutego otrzymał rozkaz z dowództwa Armii Czynnej URL o utworzeniu na terytorium powiatów mohylowskiego i jampolskiego mieszanej brygady piechoty. Jej liczebność wynosiła blisko 400 piechoty i około 200 konnych z 1 działem. Wkrótce dołączył do niej 42 Doński Pułk Konny sotnika Michaiła Frołowa oraz Kubańska Sotnia Konna sotnika Juszkiewicza, które przeszły z wojsk Białych.
W składzie wojsk polskich
7 marca grupa płk. O. Udowyczenki przekroczyła w rejonie Nowej Uszycy linię frontu, przechodząc na pozycje wojsk polskich. Po podpisaniu sojuszu polsko-ukraińskiego, z rozkazu GUW nr 119 z dnia 20 marca 1920 roku, 4 Brygada Strzelców płk. Ołeksandra Szapowała oraz Samodzielna Brygada Strzelców płk. Ołeksandra Udowyczenki zostały połączone w 2 Dywizję Strzelców. Pod koniec marca dywizja została podporządkowana operacyjnie 18 Dywizji Piechoty gen. Franciszka Krajowskiego.
Do grupy dołączyły Kureń „Wolna Ukraina”, 1 Mohylewski Pułk Pieszy, Mieszany Kureń Galicyjski, 4 Brygada Strzelecka, 1 Rekrucki Pułk Pieszy, Oddział Konny im. Iwana Sirko, oddział artylerii oraz sotnia inżynieryjna. Pod koniec kwietnia 3 DStrz. została odtworzona. Na jej czele ponownie stanął płk O. Udowyczenko. Dywizja liczyła ponad 2 tys. piechoty oraz około 300 kawalerzystów, dysponując 80 karabinami maszynowymi i 9 działami, a jej struktura składała się z trzech brygad piechoty.
Dywizja brała udział w polsko-ukraińskiej ofensywie na Kijów, działając na prawej flance. Walczyła w składzie polskiej 6 Armii i była operacyjnie podporządkowana 18 DP. Po przerwaniu frontu na początku czerwca przez 1 Armię Konną Siemiona M. Budionnego, jednostka wycofała się w rejon Buczacza, gdzie prowadziła kilkunastodniowe ciężkie walki. Następnie ponownie przeszła w kierunku zachodnim. 21 sierpnia przekroczyła Dniestr, docierając do rejonu Niżniowa. Później przeszła w okolice Horodenki i do linii rzeki Zbrucz. Polacy stanęli na linii rzeki, jednak Ukraińcy ruszyli w głąb terytoriów ukraińskich. Tam przeprowadzono mobilizację, co zwiększyło liczebność dywizji do około 5 tys. żołnierzy. Jednakże dostępne uzbrojenie wystarczało tylko dla ponad 2 tys. ludzi. 3 DStrz. prowadziła ciężkie walki pod Lanckoroniem, rozbijając do 23 września oddziały bolszewickie. Na początku października dotarła do linii rzeczki Kalus, lewego dopływu Dniestru. Po ściągnięciu rezerw, oddziały bolszewickie uderzyły w kierunku Nowej Uszycy, lecz zostały powstrzymane.
Po zawieszeniu broni w wojnie polsko-bolszewickiej, w trakcie negocjacji pokojowych pomiędzy Polską a Rosją Sowiecką w Rydze, wojska bolszewickie 1 listopada ponownie przeszły do ofensywy przeciwko Armii URL. Tym razem Ukraińcy nie wytrzymali naporu nieprzyjaciela. Po zaciętych walkach, część pododdziałów 3 DStrz. została zmuszona do przekroczenia granicy z Rumunią. 9 Brygada Piechoty została rozbita przez bolszewicką 8 Dywizję Kawalerii, a połowa żołnierzy 7 i 8 Brygady Piechoty zginęła. Resztki dywizji 20 listopada wycofały się w rejon Wołoczysk, a następnie przeszły za Zbrucz, na pozycje polskich wojsk. Ukraińcy zostali internowani, a ich żołnierze przebywali w różnych obozach internowanych aż do 1924 roku. W zimie 1921 roku około 35 żołnierzy 3 DStrz. wzięło udział w II pochodzie zimowym, który zakończył się jednak klęską.
Skład organizacyjny
czerwiec 1919
- 7 Błękitny Pułk – dowódca płk Ołeksandr Wiszniewskij (600 bagnetów)
- 8 Czarnomorski Pułk – dowódca płk E. Carenko, od połowy sierpnia 1919 r. sotnik Liubimiec, a następnie płk Mychajło Krat (700 bagnetów)
- 9 Pułk Strzelecki – dowódca płk Pawło Szandruk, od połowy sierpnia 1919 r. płk J. Macak, a następnie płk B. Czmil (900 bagnetów)
- 3 Brygada Artylerii – dowódca płk G. Cziżewskij (12 dział lekkich i 4 haubice)
- Kureń Inżynieryjny – dowódca płk Charczenko
- Kureń Zapasowy – płk Hnat Stefaniw
listopad-grudzień 1919
- dowódca – krótko płk Wołodymyr Olszewskij, a następnie płk Wałentyn Trutenko
- zastępca dowódcy – płk W. Olszewskij
- szef sztabu – płk Hnat Stefaniw
- szef oddziału operacyjnego – płk Mychajło Krat
- 7 Błękitny Pułk – dowódca płk Ołeksandr Wiszniewskij
- 8 Czarnomorski Pułk – dowódca sotnik Liubimiec
- 9 Pułk Strzelecki
- 3 Brygada Artylerii – dowódca płk G. Cziżewskij
- konna kompania rozpoznawcza – W. Jarowskij
- bateria artylerii – sotnik W. Zarickij
1920
- dowódca – gen. Ołeksandr Udowyczenko
- zastępca dowódcy – płk Wołodymyr Olszewskij
- szef sztabu – płk Borys Sułkowskij
- 4 Brygada Piechoty – dowódca ppłk Pawło Szandruk
- 5 Brygada Piechoty – dowódca ppłk Roman Burkiwskij
- 2 Pułk Kawalerii – dowódca esauł Michaił F. Frołow
- 4 Pułk Artylerii – dowódca sotnik Rudanowskij
- Pułk Techniczny – dowódca ppłk Charczenko
- 2 Brygada Zapasowa – ośrodek rekrutacyjny
Żołnierze oddziału
Przypisy
Bibliografia
Andrij Rukkas: Razem z Wojskiem Polskim. Armia Ukraińskiej Republiki Ludowej w 1920 roku. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej–Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8098-843-9.
Paweł Szandruk. Organizacja wojska ukraińskiego na Podolu z początkiem r. 1920 i wyprawa na Mohylów (26—28 kwietnia 1920 r.). „Bellona”. 29 (2), s. 202-218, 1928. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy.
Lech Wyszczelski: Wojna polsko-rosyjska 1919–1920. Wyd. 1. T. 1. Warszawa: Bellona, 2010, s. 696. ISBN 978-83-11-11934-5.
Ołeksandr Udowyczenko, Третя Залізна Дивізія. Матеріали до історії Війська Укр. Нар. Республіки. Рік 1919, Nowy Jork 1971.
Ihor Sribnyak, Gennadij Nadtoka, 3-тя Залізна стрілецька дивізія Армії УНР у 1921 р.: просвітня та культурно-мистецька складова таборового повсякдення вояцтва Вісник Національної академії керівних кадрів культури і мистецтв. Kijów 2018. № 3, s.108-115.
Linki zewnętrzne
Historia 3 Żelaznej Dywizji Strzeleckiej (jęz. ukraiński)
Działania wojsk ukraińskich w 1920 r.. irekw.internetdsl.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-09-24)].
