3 Wileńska Brygada Armii Krajowej

3 Wileńska Brygada Armii Krajowej

To polski oddział partyzancki działający w Okręgu Wilno Armii Krajowej.

Brygada została utworzona w pierwszej połowie września 1943 roku w rejonie Sużan. Organizatorem jednostki był porucznik Gracjan Fróg, znany również pod pseudonimami „Góral” i „Szczerbiec”. Oddział prowadził walki m.in. w Turgielach, Rudominie, Polanach i Mikuliszkach. W nocy z 29 na 30 czerwca brygada zajęła Troki, zdobywając znaczne ilości broni, amunicji oraz wyposażenia wojskowego. W maju 1944 roku skutecznie stawiła czoła litewskim oddziałom Lietuvos Vietine Rinktine, opanowując Murowaną Oszmiankę. W dniach 6-8 lipca 1944 roku brała udział w bitwie o Wilno w ramach operacji „Ostra Brama”.

W skład brygady wchodziło około 800 żołnierzy.

Formowanie brygady

3 września 1943 roku z punktu kontaktowego w Antokolu wyruszył w teren 8-osobowy oddział ochotników, dowodzony przez ppor. „Dzika”. Ich uzbrojenie obejmowało pistolet maszynowy, trzy karabiny, pistolet parabellum, dwa nagany, niewielką ilość amunicji oraz klucz do rozkręcania szyn i nożyce do cięcia drutu. W trakcie pierwszego postoju partyzanci przyjęli pseudonimy: „Bosy”, „Gruby”, „Kim”, „Mister”, „Potnian”, „Sęp” i „Zaskoczek”.

5 września grupa „Dzika” dotarła do lasów na północ od Sużan, w pobliżu Jeziora Dubińskiego. W lesie zbudowano prowizoryczny szałas, a następnie w ciągu dwóch tygodni stworzono dobrze zamaskowaną ziemiankę – bunkier.

13 września z Wilna (Rejon „Śródmieście”) wyruszyła kolejna grupa ochotników pod dowództwem por. „Górala”. Oddział nosił nazwę „Oddział Lotny im. Króla Bolesława Chrobrego”. Miejscem zbiórki był tzw. Czarci Jar w lesie belmonckim. W grupie znaleźli się: „Baśka”, „Benek”, „Dąb”, „Jawor”, „Klon”, „Leśny”, „Leszczyna”, „Leszcz”, „Milimetr”, „Okoń”, „Pud”, „Strumyk”, „Szczupak”, „Wandal”, „Wiąz”, a także „Brzoza” i „Madziar”. Oddział „Górala” był tylko częściowo uzbrojony i ruszył w kierunku Niemenczyna.

Pod koniec września z Wilna wyruszył „Dżumba” w celu połączenia obu grup i przejęcia dowództwa przez „Górala”. 1 października natrafił na patrol grupy „Dzika”. Wspólnie odnaleźli oddział „Górala” i nawiązali kontakt z pozostałymi członkami grupy „Dzika”, co doprowadziło do scalenia obu oddziałów. „Góral” przejął dowodzenie i, jako „Szczerbiec”, zorganizował działalność partyzancką oddziału.

Bunt w brygadzie

20 grudnia 1943 roku mjr „Dąbek”, który przybył z Wilna, zwołał odprawę kierowniczej kadry oddziału. Wzięli w niej udział: „Szczerbiec”, dowódcy plutonów: „Bury” i „Joe”, lekarz „Lancet”, adiutant „Leszczyna”, szef oddziału „Maroczy” oraz pchor. „Lemiesz”. „Dąbek” poinformował zebranych o decyzji dotyczącej zmiany na stanowisku dowódcy brygady. Jego miejsce miał zająć „Otto”. Jeden z dowódców plutonów (lub „Leszczyna”) powiadomił o tym zamiarze pozostałych partyzantów. Powołana szybko „rada oddziału” postanowiła sprzeciwić się tej decyzji w formie jawnego protestu, rozbroić uczestników narady i nie dopuścić do zmiany dowódcy. Rebelianci wkroczyli z bronią w ręku na miejsce obrad, rozbroili „Dąbka”, „Andrzeja” i „Otto” oraz (dla pozoru) „Szczerbca”, po czym gości odprowadzono w inne miejsce i oddano pod straż. „Szczerbcowi” zaproponowano, by pozostał nadal dowódcą, deklarując mu pełną lojalność i bezwzględne podporządkowanie się jego rozkazom.

Działania partyzanckie

Na początku stycznia 1944 brygada działała w południowo-wschodniej części Inspektoratu A (na południe od Wilna). 8 stycznia, po bitwie pod Mikuliszkami, w której zginął dowodzący Piotr Motylewicz „Szczepcio”, wycofała się pod Woronowo. Kilka dni później do brygady powrócił „Szczerbiec”, a kompanie wróciły na teren Inspektoratu A do wsi Piełokańce, gdzie stacjonowała również 6 Brygada. Około 23.00 w nocy z 17 na 18 stycznia obie brygady zaatakowały Rudomino, celując w posterunek policji, pocztę oraz domy urzędników. Litewscy policjanci się poddali, a niektórzy z nich zostali ukarani chłostą. Policjantom wyjaśniono, że „Litwini i ludność litewska powinni wystąpić przeciw Hitlerowi i Niemcom”. Po akcji na Rudomino obie brygady wycofały się na teren Inspektoratu F i zgrupowały się w pobliżu Polan.

W tym czasie do brygad dołączyli ochotnicy z Wilna, Taboryszek oraz obwodu oszmiańskiego.

21 stycznia brygady 3 i 6, działając wspólnie, zaatakowały Polany, lecz nie napotkały litewskich policjantów, którzy zdołali uciec do pobliskich Oszmian. Zniszczono dokumentację w gminie oraz w siedzibie policji. Po tej akcji 3 i 6 brygady przeszły do Soł, a dwa dni później przemaszerowały na południe od Turgiel.

Na koniec stycznia 7-osobowy patrol brygady przeprowadził odważną akcję zdobycia Szumska, ujęto komendanta policji w jego własnym mieszkaniu i zmuszono go do poddania posterunku. Na rozkaz komendanta 29 litewskich policjantów złożyło broń. Zdobyto 2 rkm, 15 kb, kilka pistoletów maszynowych oraz broni krótkiej, amunicję, granaty, ubrania ochronne i dużą ilość artykułów żywnościowych.

5 lutego do 3 i 6 brygady przybył na inspekcję komendant „Wilk”. Po inspekcji obie brygady przeszły do Mikuliszek, a następnie przeprowadziły rajd do Graużyszek oraz Toboryszek na teren Inspektoratu F. 20 lutego 1944 3 Brygada wkroczyła do Graużyszek i rozbiła litewską załogę, a 23 lutego zorganizowała zasadzkę pod Miednikami.

27 lutego brygada przeprowadziła akcję na stacji kolejowej Kiena, a 28 lutego zaatakowała jednostkę Wehrmachtu pod Kieną. 1 marca pod Szumskiem zarekwirowano konie dla potrzeb kawalerii brygady. 11 marca toczyły się walki w Mickunach, gdzie opanowano posterunek policji litewskiej i zniszczono akta gminne. 13 marca brygada wkroczyła na teren Inspektoratu F i zaatakowała Graużyszki, zdobywając posterunek policji oraz niszcząc dokumentację gminną.

Pod koniec marca brygada przeniosła się w okolice Puszczy Rudnickiej, gdzie działała już 7 Brygada Partyzancka. W trakcie spotkania obu brygad doszło do krótkiej wymiany ognia. Przednia straż 3 Brygady była ubrana w niemieckie mundury, co sprawiło, że z daleka nie zauważono biało-czerwonych opasek.

Podczas spotkania postanowiono o wspólnych działaniach, w tym o akcji na Nowe Troki. W celu odwrócenia uwagi niemieckiego garnizonu zaplanowano pozorny atak kawalerii 3 Brygady na Landwarów. W momencie, gdy kawaleria rozpoczęła ostrzeliwanie Landwarowa, pozostała część 3 Brygady oraz pluton 7 Brygady uderzyły na Nowe Troki. Reszta 7 Brygady stanowiła osłonę. Zdobyto Arbeitsamt, gdzie spalono wszystkie dokumenty. Szczególnie zacięte walki miały miejsce podczas zdobywania siedziby Gestapo oraz koszar policji litewskiej, gdzie partyzanci odnieśli zwycięstwo, uwalniając 45 Polaków z miejscowego więzienia. W trakcie akcji zginął jeden żołnierz, a dziesięciu zostało rannych. Zdobyto ogromne ilości broni, amunicji, granatów, mundurów, żywności, papierosów oraz maszyn do pisania. Nad ranem brygady wykonały 30-kilometrowy odskok.

W kwietniu 3 Brygada „Szczerbca” uznawana była za najsilniejszy i najbardziej doświadczony oddział Inspektoratu A. Na początku kwietnia brygada kwaterowała w Skorbucianach, gdzie jej patrol rozbroił oddział Holendrów w pobliskim młynie. Na czas świąt wielkanocnych brygada przeniosła się do Turgiel. 9 kwietnia brygadę odwiedził ppłk „Wilk”, który za waleczność i odwagę odznaczył por. Gracjana Fróga „Szczerbca” Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami, a 6 partyzantów Krzyżami Walecznych.

11 kwietnia o 23.00 w majątku Małe Soleczniki, powiat Jaszuny, przeprowadzono akcję rekwizycyjną, w wyniku której zarekwirowano 10 krów, 1 świnię oraz 5 koni z zaprzęgiem.

25 kwietnia 3 Brygada przeprowadziła akcję na Jaszuny, gdzie zastrzelono jednego żołnierza niemieckiego, zniszczono maszt telefoniczny, podpalono magazyn zbożowy oraz jeden dom. Zgodnie z relacjami polskimi, akcja ta nie była udana, ponieważ w jej trakcie zginęło trzech partyzantów.

3 maja brygada „Szczerbca” stacjonowała w Turgielach, uczestnicząc w uroczystej mszy świętej, a następnie w defiladzie. Na nocleg brygada przeszła do Małachowic i pobliskich zaścianków. Rankiem następnego dnia pluton stacjonujący w pobliżu Pawłowa stoczył walkę z 3 kompanią 310 batalionu litewskiego korpusu posiłkowego z Jaszun. Żołnierze litewscy zamordowali kilkanaście osób, w tym kobiety oraz starców, nakazując skazańcom wieszanie się nawzajem. Spalili 5 domów i 3 stodoły, w tym zastrzelili młodą kobietę Stefanię Prokopowicz, która uciekała z dziewięciomiesięcznym dzieckiem na ręku. Na litewską kompanię uderzył pluton z brygady „Szczerbca”, zmuszając ją do wycofania się z Pawłowa. Inne pododdziały brygady również zaatakowały wycofującą się kompanię. W trakcie walk zginęło około 20 Litwinów, a wielu zostało wziętych do niewoli. Z wyroku sądu polowego, za mordowanie ludności cywilnej, rozstrzelano czterech oprawców, w tym dowódcę kompanii 310 batalionu kpt. Markeviciusa.

12 maja w Graużyszkach odbyła się odprawa koordynacyjna dowódców brygad 3 Zgrupowania oraz przydzielonej 3 Brygady. Wzięli w niej udział również komendant „Wilk”. Plan działania przedstawił mjr „Jarema”, który przewidywał rozbicie czterech kompanii z korpusu posiłkowego gen. Plechavičiusa stacjonujących w Murowanej Oszmiance. Uderzenie na miejscowość miało być osłaniane od strony Oszmiany oraz Tołminowa, gdzie stacjonowały oddziały niemieckie i litewskie. 3 Brygada „Szczerbca” miała zaatakować miasteczko od strony zachodniej.

Jeszcze 12 maja o 23.00 cztery plutony 8 Brygady „Tura” ruszyły na Murowaną Oszmiankę. 3 Brygada „Szczerbca”, która miała uderzyć z zachodniej strony, spóźniła się i do 23.30 w tym kierunku nie padł ani jeden strzał. W tych okolicznościach mjr „Jarema” nakazał uderzyć 12 Brygadzie z południa. Zaatakowała też na odcinku zachodnim spóźniona 3 Brygada „Szczerbca”. Część plutonów, nie napotykając oporu, weszła do miasta, lecz większość stoczyła krwawą walkę na przedpolach Murowanej Oszmianki. Pluton „Milimetra” trafił pod zmasowany ostrzał i został unieruchomiony. Pierwsza drużyna Józefa Cyry „Zjawy” ruszyła do natarcia mimo silnego ognia nieprzyjacielskiego i wyparła litewskich żołnierzy z budynków. Trzecia drużyna Olgierda Christy „Nocy” natrafiła na duży bunkier ziemny, który długo się bronił, ale gdy zagrożono mu okrążeniem, wycofał się. W tej fazie walki brygada „Szczerbca” przełamała obronę przeciwnika i wkroczyła na rynek miasta. Równocześnie z atakiem 3 Brygady do dalszego natarcia ruszyły 8 i 12 Brygady. Opór przeciwnika słabł, a wzięto do niewoli kolejnych 70 jeńców. Większość sił litewskich jednak zdołała się wycofać z Murowanej Oszmianki w kierunku północno-zachodnim, który nie był obstawiony.

Walki w ramach operacji Ostra Brama

Zgodnie z planem Brygada „Szczerbca” miała uderzyć na Belmont, wedrzeć się do dzielnicy Zarzecze i dotrzeć do Góry Zamkowej, gdzie miała zdjąć niemiecką flagę ze swastyką oraz powiesić biało-czerwony sztandar. Jedna z kompanii miała opanować budynek poczty głównej na rogu ulic Zamkowej i Świętojańskiej obok kościoła św. Jana.

W nocy z 6 na 7 lipca brygada przystąpiła do realizacji planu Ostra Brama. Jednostce wyznaczono kierunek natarcia od Poręb Rękanciskich, prostopadle do linii kolejowej Wilno – Nowa Wilejka, na wschód od przystanku Kolonia; następnie, po sforsowaniu Wilejki, miała wykonać zwrot na zachód i przez tzw. Francuski Młyn oraz las na Belmoncie nacierać na Zarzecze i park Bernardyński, z kierunkiem dalszego natarcia na ul. Zamkową. Kompania szturmowa „Burego” miała dojść do pl. Katedralnego, a 2 kompania „Brzozy” miała opanować Pocztę Główną u zbiegu ulic Świętojańskiej i Zamkowej. Odwodem była kompania „Joego”.

6 lipca o 23.00 brygada ruszyła do natarcia. W trakcie przekraczania torów na wschód od przystanku kolejowego w Kolonii nadjechał niemiecki pociąg pancerny, który ostrzelał oddziały. Zaskoczeni partyzanci odpowiedzieli ogniem, co spowodowało duże straty. Dowództwo AK skoncentrowane na wschód od Wilna nie zdawało sobie sprawy, że w momencie przystąpienia do natarcia miało za swoimi tyłami silną niemiecką grupę bojową w Nowej Wilejce, która dysponowała pociągiem pancernym.

Pododdziały szybko oddaliły się od torów kolejowych w stronę Wilejki. Za rzeką, na grzbietach wzgórz dominujących nad doliną, znajdowały się bunkry niemieckie. Było już zupełnie jasno. Brygada musiała przekraczać rzekę pod ogniem nieprzyjaciela. Tylko kompania „Brzozy” przekroczyła rzekę po kładce w miejscu znajdującym się w martwym polu.

Próba natarcia na umocnienia niemieckie na Belmoncie bez wsparcia granatników, moździerzy oraz ciężkiej broni maszynowej zakończyła się niepowodzeniem. Wobec tego po krótkiej walce ogniowej komendant brygady wstrzymał dalsze natarcie. Straty wyniosły 36 poległych i 192 rannych.

Rozformowanie brygady

13 lipca zakończyły się wspólne sowiecko-polskie walki o wyzwolenie Wilna. Po operacji „Ostra Brama” Sowieci dążyli do likwidacji oddziałów partyzanckich Armii Krajowej.

17 lipca 1944 roku NKWD podstępnie aresztowało komendanta okręgu ppłk Aleksandra Krzyżanowskiego, ps. „Wilk”, który przybył do Wilna na zaproszenie gen. Czerniachowskiego w celu podpisania ostatecznego porozumienia. Tego samego dnia wieczorem w Boguszach aresztowano i rozbrojono większość oficerów wileńskich oddziałów AK, którzy stawili się na rzekomą odprawę z komendantem okręgu. Wśród aresztowanych był również dowódca 3 Wileńskiej Brygady, kpt. Gracjan Fróg, ps. „Szczerbiec”.

Oddział przemaszerował w stronę Puszczy Rudnickiej. O świcie 18 lipca 1944 roku, na obrzeżach Puszczy Rudnickiej, 3 Wileńska Brygada Armii Krajowej została rozbrojona przez zmotoryzowane oddziały Armii Czerwonej. Jej 2 kompania została rozbrojona podczas marszu do Wilna.

Żołnierze brygady

Obsada etatowa brygady 6.07.1944

Dowództwo:

• dowódca (komendant) – por. Gracjan Fróg „Szczerbiec”
• szef sztabu – por. Edward Dziemieszkiewicz „Bem”
• lekarz – ppor. Lech Iwanowski „Lancet”

Pododdziały:

• dowódca 1 kompanii szturmowej – ppor. Romuald Rajs „Bury”
• dowódca 1 plutonu – Franciszek Gradziewicz „Bosy”
• dowódca 2 plutonu – Edward Szostak „Silnik”
• dowódca 3 plutonu – Marian Korejwo „Milimetr”
• dowódca 2 kompanii – por. Wiktor Jagoda „Brzoza”
• dowódca 1 plutonu – Władysław Markowski „Dżumba”
• dowódca 2 plutonu – Henryk Siemaszko „Dłuższy”
• dowódca 3 plutonu – Tadeusz Kuberski „Wyrwa”
• dowódca 3 kompanii – ppor. Jan Kasprzycki „Joe”
• dowódca 1 plutonu – Robert Nakwas-Pugaczewski „Okoń”
• dowódca 2 plutonu – Mieczysław Zajewski „Turbacz”
• dowódca 3 plutonu – Henryk Iwaszkiewicz „Ojciec”
• dowódca 4 kompanii – por. Zygmunt Kearney „Kirkor”
• dowódca 1 plutonu – Włodzimierz Jurasow „Wiarus”
• dowódca 2 plutonu – ppor. Kazimierz Sutowicz „Kromoła”
• dowódca 3 plutonu – Jan Duchowski „Owieczka”
• dowódca szwadronu kawalerii – rtm. Stanisław Zybert-Platter „Wishling”
• dowódca 1 plutonu – Kazimierz Chmielowski „Rekin”
• dowódca 2 plutonu – por. Wieńczysław Pławiński „Harap”
• dowódca 3 plutonu – Leonard Kulewicz „Szpak”
• dowódca plutonu ckm – pchor. Władysław Masiulani „Robak”
• dowódca kolumny samochodowej – kpt. Konstanty Szczerba-Majewski „Biały”
• dowódca plutonu żandarmerii – Jan Murawiński „Szczupak”
• dowódca drużyny motocyklistów – Stanisław Bekiesz „Pomian”
• dowódca plutonu cyklistów – por. Kazimierz Wędzicha „Krak”
• dowódca drużyny łączności – „Ali”
• dowódca drużyny ochrony – „Kruk”
• dowódca drużyny granatników – „Gigant”
• orkiestra – „Czardasz”

Partyzanci:

• Józef Bandzo – „Jastrząb”
• Witold Czarnecki – „Kadet”
• Zygmunt Kłosiński – „Huzar”
• Marian Michniewicz – „Kurzawa”
• Jerzy Jan Ossowski – „Osa”
• Feliks Selmanowicz – „Zagończyk”
• Zbyszko Siemaszko – „Swojak”

Hymn brygady

Hymn brygady „Na znojną walkę” powstał w czasie budowy ziemianki. Melodię zaproponował „Bosy”, zmieniając nieco rytm popularnego tanga „To śpiewa noc (…)”. Słowa napisał Henryk Rasiewicz „Kim”.

Upamiętnienie

Tradycje Brygady kultywuje 4 Warmińsko-Mazurska Brygada Obrony Terytorialnej.

Miejsca pamięci:

• Tablica upamiętniająca poległych żołnierzy 3 Wileńskiej Brygady AK znajduje się wewnątrz bazyliki Mariackiej w Gdańsku.
• Tablica poświęcona 3 Wileńskiej Brygadzie Armii Krajowej w Kościele pw. Matki Boskiej Ostrobramskiej w Szczecinie.
• Epitafium poległych, zamordowanych i zaginionych żołnierzy 3 Brygady „Szczerbca” w kościele garnizonowym pw. Św. Elżbiety we Wrocławiu.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Komisja Historyczna Polskiego Sztabu Głównego w Londynie: Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Armia Krajowa. T. III. Londyn: Instytut Historyczny im. Generała Sikorskiego, 1950.

Marian Korejwo: Moje ścieżki partyzanckie. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej, Oddział w Bydgoszczy, 1995. ISBN 83-903133-3-2.

Zygmunt Kłosiński: 3 Wileńska, Białystok: Redakcja „Gońca Kresowego”. Białostocki Oddział Towarzystwa Przyjaciół Grodna i Wilna, 1995, ISSN 1234-2408.

Jarosław Wołkonowski, Grzegorz Łukomski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 1996. ISBN 83-86100-18-4.

Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz: Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941–1945). Radom: Ośrodek Kształcenia i Doskonalenia Kadr, 1997. ISBN 8390716803.

Struktura Organizacyjna Armii Krajowej, Marek Ney-Krwawicz, w: „Mówią Wieki” nr 9/1986.

Janusz Bohdanowicz: „3. Brygada Szczerbca Armia Krajowa Okręg Wileński”, Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej – Środowisko Wileńskie w Warszawie, 2008.

Linki zewnętrzne

3 Brygada „Szczerbca” – zdjęcia archiwalne [zarchiwizowano z tego adresu (2015-04-20)].