3 Regiment Pieszy Czapskiego – oddział piechoty w armii koronnej I Rzeczypospolitej.
Inna nazwa: regiment grenadierów im. Królewicza.
Formowanie i zmiany organizacyjne
W 1777 roku, w wyniku realizacji ustawy sejmu z 1776 roku, rozpoczęto reorganizację trzech regimentów dragonii. Zreorganizowany, spieszony regiment dragonii im. Królewicza składał się z sześciu kompanii.
Początkowo zajmował ósme miejsce w hierarchii. Jednak w 1790 roku, dzięki staraniom szefa regimentu, Mikołaja Czapskiego, przesunięto go na trzecie miejsce, które utrzymał do końca.
Regiment był znany pod różnymi nazwami, takimi jak: „Regiment Spieszony Królewicza”, „Regiment Grenadierów Czapskiego”, „Regiment Grenadyerów pod Imieniem Królewicza szefostwa JW Czapskiego Pułkownika […]” czy po prostu „Czapskich”.
Podobnie jak 11 Regiment Pieszy Grenadierów, był jednostką grenadierską. Żołnierze nosili białe kity-grzebienie na kaszkietach oraz boczne białe kitki z czerwoną końcówką, w odróżnieniu od innych regimentów, które przeważnie miały czarne grzebienie i boczne czarno-białe kitki.
Sejm 1776 roku wprowadził nowy etat wojska, znacznie zmieniając jego strukturę. Regiment miał liczyć 6 kompanii oraz etatowo 353 żołnierzy, a praktycznie w 1778 roku liczył 321 głów. W 1786 roku liczba etatowa wynosiła nadal 353 żołnierzy. Regiment wchodził w skład Dywizji Małopolskiej.
W 1775 roku znormalizowano uzbrojenie podoficerów i żołnierzy, odbierając broń krótką podoficerom, pozostawiając jedynie szpady oficerom.
W 1786 roku wprowadzono numerację regimentów piechoty od 1 do 14, pozostawiając regiment gwardii bez numeru.
Reformy Sejmu Wielkiego zwiększyły liczebność polskiej piechoty w poszczególnych regimentach. Etaty z października 1789 i maja 1792 roku przewidywały regiment składający się z dwunastu kompanii, zorganizowanych w trzy bataliony, w tym jeden grenadierski i dwa fizylierskie. W praktyce jednak nigdy nie osiągnięto takiej organizacji.
W przededniu wojny w obronie Konstytucji 3 maja, 3 regiment piechoty szefostwa Mikołaja Czapskiego liczył 1455 żołnierzy.
Regiment w powstaniu kościuszkowskim
W marcu 1794 roku stan regimentu wynosił około 900 żołnierzy. Pod koniec maja liczba ta wzrosła do 1181, a pod koniec września spadła do 1132. Brakowało wtedy 291 szeregowych, 11 cieśli, 3 doboszy, jednego podoficera oraz jednego oficera. Regiment dysponował 781 karabinami. Po bitwie pod Maciejowicami pozostało w nim 666 żołnierzy, którzy walczyli następnie w obronie Pragi.
Do czasu bitwy pod Szczekocinami dowództwo nad jednostką sprawował mjr Jerzy Byszkowski. Po tej bitwie Tadeusz Kościuszko powierzył dowództwo płk. Janowi Krzyckiemu, a po jego śmierci pod Maciejowicami ponownie na czele jednostki stanął płk Byszkowski.
Liczebność regimentu
Zmiany w etatowej i faktycznej liczebności regimentu po 1777 roku przedstawiały się następująco:
- etat z 1777 – 353 żołnierzy
- faktycznie 10 VI 1789 – 637 żołnierzy
- etat z 8 X 1789 – 2153 żołnierzy
- etat tymczasowy z 22 I 1790 – 1440 żołnierzy
- etat wojenny 22 V 1792 – 2169 żołnierzy
- faktycznie 9 VI 1792 – 1455 żołnierzy
- faktycznie IX 1793 – 1318 żołnierzy
- etat z 1 III 1794 – 419 żołnierzy
- faktycznie III 1794 – około 900 żołnierzy
W 1792 roku liczebność regimentu wynosiła 1589 osób, w marcu 1794 roku 900, w maju 1181, a we wrześniu 1132 żołnierzy.
Barwy regimentu
wyłogi zielone, naramienniki srebrne, guziki białe
po 1776: wyłogi trawiasto-zielone, guziki złote
W 1789 roku wprowadzono istotne zmiany w kroju i kolorze mundurów piechoty. Mundur składał się z granatowej kurtki zimowej z zielonymi wyłogami, srebrnymi naramiennikami, białego lejbika z kołnierzem stojącym, a latem z białego koletu z wykładkami podobnymi do wyłogów, zapinanego na białe guziki od dołu do góry, długich białych spodni wkładanych do butów węgierskich, wysokich do kolan i wyciętych z tyłu, a także okrągłego filcowego kołpaka, wysokiego na około 30 cm, z pąsowym wierzchem, daszkiem i mosiężną blachą z orłem. Żołnierze nosili także halsztuki oraz naramiennik z czarnej blachy szmelcowanej z nicianym kutasem, a jako strój koszarowy – kitle i furażerki. Mundury były znacznie wygodniejsze i zapewniały większą swobodę ruchów. Strój oficerów różnił się czarnym barankowym obszyciem czapek oraz galonami. Roczny koszt umundurowania piechura (wraz z przymunderunkiem) wynosił 111 zł.
Oficer z około 1785 roku: czarny kapelusz, złota taśma, suknia pąsowa, zielone wyłogi, biała podszewka, złote przybory. Szarfa i temblak srebrne, przerabiane karmazynem. Mosiężna oprawa szpady. Czaprak pąsowy z złotymi galonami.
Podczas insurekcji kościuszkowskiej: pąsowe wyłogi, srebrne guziki.
Żołnierze regimentu
Regimentem zazwyczaj dowodził pułkownik. Stanowisko szefa regimentu, związane z dużymi poborami, często uważano za synekurę. Szefowie mieli prawo do fortragowania (przedstawiania do awansu) oficerów. Do 1790 roku w sztabie służyło ośmiu oficerów: szef regimentu, pułkownik, podpułkownik, major, regimentskwatermistrz, adiutant, audytor oraz regimentsfelczer. Szefa i pułkownika w dowodzeniu kompaniami zastępowali kapitanowie sztabowi. W kompaniach znajdowało się dwóch kapitanów, sześciu poruczników i sześciu chorążych, co dawało w sumie 24 oficerów, nie licząc kapelana.
Od 1790 roku wprowadzono dwóch majorów i trzech kapitanów z kompanią. Dodatkowo pojawił się trzeci kapitan sztabowy, drugi adiutant, dwóch nowych poruczników, ośmiu podporuczników i dwóch nowych chorążych, co zwiększyło liczbę oficerów do 40. Dzięki temu regiment osiągnął liczbę równą liczbie oficerów w regimencie ośmiokompanijnym. Oficerowie ci obsadzili dwa nowe czterokompanijne bataliony, na które podzielono regiment.
Od 1773 roku regimentowi przewodził gen. Antoni Czapski, który służył w tym samym regimencie (wówczas konnym regimencie dragonów im. królewicza) od lat 40. Antoni Czapski przekazał dowodzenie regimentem w 1783 roku swojemu synowi Mikołajowi, wówczas pułkownikowi, który pełnił tę funkcję do końca istnienia regimentu.
Szefowie
gen. lejtn. Antoni Czapski (1776),
gen. mjr Mikołaj Czapski (1787 zm. 20 lipca 1792).
Pułkownicy
Karol Mannstejn (1776),
Mikołaj Czapski (1785),
Józef Czapski (1787),
Jazoszewski (1794),
Krzycki (poległ 4 listopada).
Walki regimentu
3 Regiment Pieszy Koronny brał udział w 1792 roku w VII wojnie polsko-rosyjskiej, toczonej w obronie Konstytucji 3 Maja. Dowódca: Józef Hutten-Czapski. Stan osobowy: 1590 ludzi.
Dwa bataliony 3 Regimentu Pieszego Koronnego wzięły także udział w bitwie pod Racławicami (4 kwietnia 1794). Dowódca: gen. Józef Hutten-Czapski. Stan osobowy: 400 ludzi.
Bitwy i potyczki
- Zieleńce (17 czerwca 1792),
- Dubniki (7 lipca 1792),
- Dubienka (18 lipca 1792),
- Racławice (4 kwietnia 1794),
- Szczekociny (6 czerwca 1794),
- Maciejowice (10 października 1794),
- Praga (4 listopada 1794)
Hierarchia regimentu
konny regiment dragonii im. Królewicza (-1777) → regiment spieszony Królewicza nr 8 (1777–1790) → od 1790 regiment 3 Czapskich ↘ rozformowany w 1795
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Krzysztof Bauer: Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06605-1.
Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960. T.2 od 1697 do 1794 roku. Warszawa: 1962.
Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1893.
Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717–1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.
Bolesław Twardowski: Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań: Księgarnia Katolicka, 1894.
Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.