3 Regiment Pieszy Buławy Polnej Litewskiej – jednostka piechoty w armii Wielkiego Księstwa Litewskiego, która była częścią I Rzeczypospolitej.
Inna nazwa: Regiment 1 Pieszy Buławy Polnej Litewskiej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Była to jednostka taktyczna, składająca się z kilku kompanii piechoty, będąca odpowiednikiem pułku piechoty, a jej nazwa wskazywała, że szefem jednostki był zawsze hetman polny litewski.
Pierwotnie, w 1717 roku, jednostka nosiła nazwę „pułk infanterii hetmana polnego Wielkiego Księstwa Litewskiego”, około 1759 roku zmieniła nazwę na regiment pieszy buławy polnej Wielkiego Księstwa Litewskiego, w 1776 na regiment 3 buławy polnej, a w 1793 na regiment 3 litewski.
Regiment Pieszy 3 (Regiment 1) Buławy Polnej Litewskiej został utworzony w 1775 roku z regimentu Dragonii Buławy Polnej.
W 1776 roku etat regimentarny wynosił 220 żołnierzy, natomiast stan faktyczny według „raty marcowej” z 1777 roku to 215 żołnierzy. W skład regimentu wchodziły: sztab, kompania pułkownika, kompania sekcyjna pułkownika, kompania podpułkownika oraz kompania sekcyjna podpułkownika.
Reformy sejmu czteroletniego przewidywały w 1789 zwiększenie liczebności armii do 100 tysięcy. Etat regimentu zakładał 2153 osoby.
Następnie etat zmniejszono do 65 tysięcy, jednak ani ten, ani wcześniejsze etaty nie zostały zrealizowane. Nie udało się również powiększyć jednostki do ośmiu kompanii, a jedynie rozbudowano istniejące.
W 1792 roku etat przewidywał 1440 żołnierzy, a w połowie kwietnia jednobatalionowy regiment liczył 724 osoby. We wrześniu stan faktyczny wynosił 864 żołnierzy. Rozbudowano istniejące kompanie.
W sierpniu 1793 roku wojsko polskie zostało zredukowane. Etat wynosił 752 żołnierzy, a w rzeczywistości służyło 712 żołnierzy. Etat ten został podwyższony, a pod koniec grudnia 1793 roku stan etatowy regimentu wynosił 1432 żołnierzy, natomiast faktyczny 636.
Przy utrzymaniu etatu z 1776 roku, nowy zaciąg przewidywał 320 ludzi, co razem miało stanowić 540 żołnierzy w służbie. W 1792 roku, przed przejęciem wojska litewskiego przez konfederację targowicką, stan regimentu wynosił etatowo 1440 żołnierzy, a praktycznie 864. Można założyć, że w kwietniu 1794 roku stan regimentu wynosił etatowo 1432 żołnierzy, a faktycznie 673.
Regiment składał się z dwóch batalionów, złożonych z czterech kompanii. Na dzień 1 sierpnia 1793 roku jego liczebność wynosiła 712 ludzi, a 16 kwietnia 1794 roku około 600.
Barwa regimentu
Po 1776 roku: wyłogi czarne, guziki złote. Piechota litewska nosiła rajtropy chabrowe.
W czasie insurekcji kościuszkowskiej: wyłogi zielone, guziki złote.
Stanowiska
Regiment stacjonował w następujących miejscowościach:
- Mińsk (1775),
- Janiszki (1778),
- Nowogródek, Szereszów (1778-1789),
- Kowno (1789),
- Wilno (1790),
- Kowno (1791),
- Preny (grudzień 1792),
- Szaty (1794).
Żołnierze regimentu
Regiment należał do Buławy Polnej Litewskiej, a do 1791 roku jego szefami byli hetmani polni litewscy. Po zniesieniu Buławy Polnej, w 1792 roku szefem jednostki został generał inspektor Paweł Grabowski, którego w czasach konfederacji targowickiej zastąpił hetman polny litewski Szymon Kossakowski, a następnie w 1793 roku Michał Kossakowski.
Regimentem zazwyczaj dowodził pułkownik. Stanowisko szefa regimentu, związane z dużymi poborami, często uważano za synekurę. Szefowie mieli prawo do awansowania oficerów.
W 1777 roku w sztabie powinno znajdować się, oprócz szefa i regimentsfelczer, sześciu oficerów: pułkownik, podpułkownik, major, regimentskwatermistrz, audytor i adiutant. W regimencie występowało zwiększenie rang tytularnych, co oznaczało, że każdy oficer miał wyższy stopień „w wojsku” niż rzeczywiście pełniony. Początkowo kwatermistrzowie i audytorzy mieli niższe rangi niż kapitańska. W każdej kompanii powinno być po trzech oficerów: kapitan sztabowy, porucznik i chorąży. Wyjątkiem była kompania podpułkownika, w której nie było kapitana. W sumie, poza szefem i regimentsfelczerem, w jednostce powinno być 17 oficerów, faktycznie było ich 15.
W 1792 roku w regimencie służyło czterech sztabsoficerów z nadetatowym podpułkownikiem Buchowieckim, 16 osób średniego i niższego sztabu, 16 oficerów w kompaniach, 44 podoficerów, 12 doboszów oraz 632 szeregowych, w tym 8 cieśli.
Szefowie regimentu:
- Stanisław Denhoff (miecznik w. lit. zm. 1728),
- książę Michał Kazimierz Radziwiłł Rybeńko (1736-1744),
- Michał Józef Massalski (4 października 1744 do 1762),
- Aleksander Michał Sapieha (1762),
- Józef Sylwester Sosnowski (wojewoda połocki 1776–1780),
- Ludwik Tyszkiewicz (1780–1793),
- Kossakowski (pisarz polny, 1794).
Pułkownicy:
- Brzostowski (starosta orszański 1754, gen. lejtn. 1755),
- Józef Osipowski (13 lutego 1778) (podkomorzy smoleński 1787),
- książę Ignacy Giedroyć (1789),
- Paweł Jerzy Grabowski (1794).
Walki regimentu
3 Regiment Pieszy brał udział w 1792 roku w wojnie polsko-rosyjskiej, mającej na celu obronę Konstytucji 3 Maja. Dowódca: gen. Paweł Jerzy Grabowski. Stan osobowy wynosił 901 ludzi.
Bitwy i potyczki:
- Granne (24 lipca 1792),
- Wilno (11 sierpnia 1794),
- Praga (4 listopada),
- bitwa pod Mirem (11 czerwca 1792).
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717–1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
Mariusz Machynia, Valdas Rakutis, Czesław Srzednicki: Oficerowie wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sztab, kawaleria, artyleria, wojska inżynieryjne i piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1999. ISBN 83-7188-239-4.
Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.