3 Pułk Wojskowej Straży Granicznej

3 Pułk Wojskowej Straży Granicznej to jednostka organizacyjna Wojskowej Straży Granicznej w II Rzeczypospolitej.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Wiosną 1919 roku, Straż Graniczna została przekazana pod wyłączną komendę Ministerstwa Spraw Wojskowych. W ramach wprowadzonych zmian strukturalnych nastąpiła zmiana nazwy, a korpus SG został przemianowany na Wojskową Straż Graniczną. Oddziały tej formacji w terenie całkowicie podporządkowano Dowództwom Okręgów Generalnych. Dowództwo 3 pułku WSG, stacjonujące we Włocławku, zostało przydzielone do Dowództwa Okręgu Generalnego „Warszawa”, natomiast jego 1 dywizjon podlegał Dowództwu Okręgu Generalnego „Łódź”. Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej pełnił jedynie funkcje inspektorskie, kontrolując stan wyszkolenia, sprawności oraz gotowości bojowej, a także stanowiąc ogniwo łącznikowe pomiędzy odpowiednimi ministerstwami.

Na podstawie rozporządzenia ministra spraw wojskowych z 14 lipca 1919 roku, dotyczącego dyslokacji i reorganizacji oddziałów granicznych, 3 pułk Wojskowej Straży Granicznej został przeniesiony do rejonu DOG Warszawa, zajmując odcinek granicy od rzeki Omulew do rzeki Ruziec. W wyniku tego przeniesienia, dowództwo pułku zostało przesunięte z Włocławka do Ciechanowa, a jego I dywizjon został przemianowany na 2 samodzielny dywizjon WSG. W zamian pułk otrzymał II dywizjon 1 pułku WSG, który został przekształcony w I/3 p WSG.

4 sierpnia 1919 roku, dowódca pułku, płk art. Eugeniusz Habich, informował: „Sztab pułku, który mi powierzono, przybył do Ciechanowa i jest zakwaterowany w koszarach.” W tym okresie zastępcą dowódcy pułku był płk Jan Stankiewicz, a rolę adiutanta pełnił ppor. art. Stefan Korolec. Wraz ze sztabem 3 pułku WSG, w ciechanowskich koszarach zakwaterowano 5 szwadron por. Szczepańskiego, który opisał ich stan w ten sposób: „W koszarach, gdzie zakwaterowałem ludzi, nie było nic poza murami i śmieciami. Trzeba było ponownie podjąć wysiłki, aby wszystko doprowadzić do porządku.”

W połowie 1919 roku, Ministerstwo Spraw Wojskowych oraz Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej rozpoczęły przygotowania do przejęcia Pomorza Gdańskiego, co wiązało się z planami przesunięć na innych odcinkach granicy. 3 pułk WSG miał zabezpieczać granicę od Mławy aż do granicy Wolnego Miasta Gdańska.

Na dzień 1 stycznia 1920 roku, pułk liczył 46 oficerów, 96 podoficerów, 1370 żołnierzy, 192 konie wierzchowe, 56 koni taborowych, 2013 karabinów oraz 7 karabinów maszynowych. 24 stycznia 1920 roku, 3 pułk WSG, pełniący służbę na północnej granicy z Prusami Wschodnimi, otrzymał rozkaz, aby z dniem 1 lutego zredukować swoje pododdziały i skupić je w wyznaczonych miejscowościach: dowództwo pułku wraz ze szwadronem szkolnym w Ciechanowie, 1 dywizjon w Mławie, dowództwo 2 dywizjonu oraz 7 i 8 szwadrony w Rypinie, a 5 i 6 szwadrony w Zieluniu. W tej formie pułk stał się odwodem dowódcy Frontu Pomorskiego, w czasie przejmowania Pomorza Gdańskiego. Następnie, pułk został skierowany do obsadzenia granicy z Prusami Wschodnimi na odcinku od Napierek do granicy Wolnego Miasta Gdańska, Prus Wschodnich i Polski. Dowództwo pułku z szwadronem szkolnym oraz dowództwem 2 dywizjonu przeniesiono do Grudziądza, a dowództwo 1 dywizjonu do Grodziczna. 1 dywizjon obsadził odcinek granicy od Napierek do linii kolejowej Jabłonowo – Iława, natomiast 2 dywizjon zajmował granicę na zachód od tej linii aż do obszaru Wolnego Miasta. Na północ od 3 pułku granicę z Wolnym Miastem zabezpieczył 1 samodzielny dywizjon WSG, który został skierowany z Warszawy.

3 marca 1920 roku, wiceminister spraw wojskowych, generał podporucznik Kazimierz Sosnkowski, zmienił nazwę dotychczasowej formacji „Wojskowa Straż Graniczna” na „Strzelców Granicznych”. 11 marca, na podstawie rozkazu MSWojsk nr 1926/Organ, pułk przyjął nową nazwę.

Służba graniczna

Na mocy rozporządzenia ministra Spraw Wojskowych z 14 lipca 1919 roku, wprowadzono nową organizację i dyslokację oddziałów granicznych. 3 pułk WSG miał zająć odcinek od rzeki Omulew do rzeki Rudziec.

I dywizjon zabezpieczał odcinek od rzeki Omulew do Dłutowa, a dowództwo dywizjonu ulokowało się w Mławie. 1 szwadron stacjonował w Chorzelach, 2 szwadron przeniesiono z Mławy do Janowa, 3 szwadron pozostał w Pepłówku, a 4 szwadron ulokowano w Krępie.

II dywizjon 3 pułku WSG zabezpieczał granicę na odcinku od Dłutowa do rzeki Ruziec w pobliżu Dobrzynia, a sztab dywizjonu kwaterował w Rypinie. 5 szwadron, po sformowaniu w Ciechanowie, przeniesiono do Zielunia, 6 szwadron stacjonował w Płocicznie, 7 szwadron przeniesiono z Rypina do Osieka, a 8 szwadron pozostał w Dobrzyniu.

Na mocy tego samego rozporządzenia, przy pułku nakazano sformowanie 3 szwadronu szkolnego WSG.

Uzbrojenie pułku

Początkowo, I dywizjon był uzbrojony głównie w karabiny francuskie. W maju 1919 roku, 3 szwadron dysponował 80 karabinami włoskimi oraz 40 rosyjskimi. Już w lipcu 1919 roku zgłaszano braki w uzbrojeniu. 20 września posiadano 283 karabiny piechoty systemu Lebel, z których 80 sztuk przekazano do sztabu pułku 26 września 1919 roku, a 305 sztuk wraz z bagnetami i pasami przekazano do Składów Artyleryjskich w Warszawie 30 października 1919 roku.

Szkoła podoficerska miała 33 sztuki francuskich karabinków kawaleryjskich. W 2 szwadronie również używano karabinów francuskich. W grudniu 1919 roku żołnierze I dywizjonu posiadali 128 sztuk karabinów piechoty i 18 karabinków kawaleryjskich produkcji rosyjskiej oraz 11 karabinów niemieckich wz. 1898.

Po przegrupowaniu w marcu 1920 roku do Grudziądza, pułk otrzymał karabiny systemu Mannlicher.

W II dywizjonie na dzień 30 lipca 1919 roku znajdowało się 1112 karabinów, w tym: 11 niemieckich, 146 rosyjskich oraz 955 francuskich. W lipcu 1919 roku żołnierze 6 szwadronu oddali karabinki rosyjskie, otrzymując w zamian „karabinki kawaleryjskie”. Na początku sierpnia do uzbrojenia II dywizjonu trafiły 713 sztuk karabinków kawaleryjskich Lebel, 79 karabinów piechoty tegoż systemu i 4 karabiny maszynowe Hotchkiss. W sierpniu dostarczono również francuskie karabiny piechoty oraz 1 karabin maszynowy. We wrześniu dywizjon otrzymał kolejny transport 758 karabinów francuskich. W 7 szwadronie, który został wydzielony do 2 samodzielnego dywizjonu WSG, na uzbrojeniu żołnierzy znajdowało się 152 karabiny niemieckie M.88 i 159 karabinów francuskich.

5 września 1919 roku, 8 szwadron stacjonujący w Dobrzyniu n/Wisłą posiadał 1 karabin maszynowy oraz 152 karabiny.

Umundurowanie pułku

W okresie formowania szwadronów korzystano z zasobów zdobytych w magazynach. Żołnierze otrzymali niemieckie umundurowanie, bieliznę oraz obuwie. Wyposażenie nie było jednolite, a dostawy niewystarczające, co szczególnie dotyczyło obuwia i płaszczy. Oficerowie sztabu pułku mieli płaszcze amerykańskie, a część z nich otrzymała mundury żołnierskie z amerykańskich dostaw. Płaszcze szyte na miarę nie zawsze były zgodne z wzorem zatwierdzonym przez MSWojsk.

W sierpniu 1919 roku, z dostaw intendentury, pułk otrzymał 18 bluz i spodni, 18 owijaczy, 36 par skarpet oraz 36 kalesonów amerykańskich. We wrześniu II dywizjonowi przydzielono 348 kalesonów, 169 owijaczy, 181 skarpet amerykańskich, 165 koców polskich oraz 690 chlebaków „hallerowskich”. Niejednolitość umundurowania sprawiała, że żołnierze „upiększali” swoje mundury; oficerowie często zakładali akselbanty adjutanckie, a podoficerowie i szeregowi naszywali lampasy na spodnie.

Struktura organizacyjna pułku

Żołnierze pułku

Dowódcy pułku:

płk Eugeniusz Habich

Obsada personalna pułku na dzień 7 października 1919 roku:

dowódca pułku – płk Eugeniusz Habich
zastępca dowódcy pułku – płk Jan Stankiewicz
adiutant pułku – ppor. Stefan Korolec
dowódca I dywizjonu – kpt. Edmund Lubański
dowódca 1 szwadronu – kpt. Adam Lubiński
dowódca 2 szwadronu – kpt. Artur Ozog
dowódca 3 szwadronu – por. Edward Limanowski
dowódca 4 szwadronu – ppor. Jan Ursyn Zamarajew
dowódca II dywizjonu – mjr Kazimierz Sokołowski
dowódca 5 szwadronu – por. Zdzisław Szczepański
dowódca 6 szwadronu – por. Karol Padarewski
dowódca 7 szwadronu – por. Stefan Nackiewicz
dowódca 8 szwadronu – ppor. Antoni Macherski

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Henryk Dominiczak: Granica polsko–niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.

Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4.

Karolina Piekarz: Polskie formacje graniczne 1918 – 1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088.

Antoni Sobczak: 3 pułk Wojskowej Straży Granicznej w Ciechanowie w okresie od 4 sierpnia 1919 r. do 11 lutego 1920 r. W: Antoni Sobczak: Ciechanów. Szkice z historii miasta. Ciechanów: Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie, 2016.

Maciej Krzysztof Tchórzewski: Łomżyńskie formacje graniczne. Zarys dziejów. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2012. ISBN 978-83-934271-3-0.

Spisy imienne oficerów 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.

Historia 3 pułku Strzelców Granicznych. 1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.18/203.)

Historie 1 i 2 dywizjonu 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.

Ordre de Bataille Wojskowej Straży Granicznej 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.6/81.)

Zarządzenia Ministerstwa Spraw Wojskowych w sprawie reorganizacji i zmiany dyslokacji Wojskowej Straży Granicznej oraz uregulowania służby wartowniczej 1919 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.13/5.)

Imienne spisy oficerów inspektoratu, pułków, samodzielnych dywizjonów i szkoły podoficerskiej Wojskowej Straży Granicznej. 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.6/112.)