3 Pułk Ułanów Śląskich (3 puł) – jednostka kawalerii Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Pułk czerpał inspiracje z tradycji 3 pułku ułanów Księstwa Warszawskiego oraz 3 pułku ułanów Królestwa Kongresowego.
3 pułk ułanów w I Korpusie Polskim w Rosji
Pułk ułanów został utworzony w listopadzie i grudniu 1917 roku jako część I Korpusu Polskiego. Jego założycielem oraz pierwszym dowódcą był płk Zygmunt Łempicki. W momencie powstania pułk składał się z 79 oficerów i 863 ułanów. Wiosną 1918 roku jednostka została włączona do Dywizji Ułanów.
W skład 3 pułku ułanów wchodziły następujące pododdziały:
- 1 szwadron, dowodzony przez rotmistrza Cypriana Bystrama, wydzielony z Samodzielnej Brygady Gwardii,
- 2 szwadron, oddział podrotmistrza Jana Reliszko z 13 Dywizji Kawalerii (rosyjskiej),
- 3 szwadron rotmistrza Mikołaja Koiszewskiego, składający się z oddziałów 5 i 14 Dywizji Kawalerii (rosyjskiej),
- 4 szwadron, dowodzony przez rotmistrza Konstantego Plisowskiego,
- 5 szwadron rotmistrza Zygmunta Broniewskiego, wcześniej dowodzony przez rotmistrza Władysława Dąbrowskiego (od 14.02.1918 do 24.06.1918),
- 6 szwadron, oddziały rotmistrza Stefana Strzemieńskiego,
- 7 szwadron rezerwowy, z dywizjonu pułkownika Wysockiego.
Pułk następnie walczył przeciwko bolszewikom w towarzystwie 1 Dywizji Strzelców Polskich. 3 lipca 1918 roku jednostka została rozformowana.
3 pułk ułanów w walce o granice
13 października 1918 roku w Warszawie pułkownik Stefan Strzemieński przystąpił do organizacji pułku ułanów. Odtworzenie nastąpiło w listopadzie 1918 roku w Warszawie, a jeden z szwadronów sformowano w Zagłębiu Dąbrowskim. Szwadrony brały udział w rozbrajaniu Niemców w Warszawie, Sosnowcu i Dąbrowie Górniczej.
W styczniu 1919 roku dwa szwadrony zostały wysłane na front do Małopolski Wschodniej, gdzie walczyły z wojskami ukraińskimi. Od kwietnia 1919 roku cała jednostka wzięła udział w zagonie na Łuniniec oraz walkach o Mińsk, kontynuując działania na Białorusi aż do maja 1920 roku.
Po opanowaniu Mozyrza i Kalenkowicz przez Grupę Poleską, gen. Władysław Sikorski nakazał 2 Brygadzie Jazdy rozpoczęcie pościgu. 7 marca, dywizjon rotm. Czesława Kozierowskiego, liczący około 150 ułanów, ścigał rozbity sowiecki 510 pułk strzelców. Rozpoznanie wskazało, że pułk zamierzał nocować w rejonie Gorwala, planując następnego dnia kontynuować odwrót do Rzeczycy. Dowódca dywizjonu postanowił wyprzedzić przeciwnika i zaatakować jego kolumny od frontu.
O świcie 8 marca 510 pułk strzelców opuścił Gorwal, a wkrótce dołączyły do niego jednostki 509 pułku strzelców. Obie jednostki z dwiema bateriami artylerii podeszły do Gawinowicz, gdzie kwaterował sztab 170 Brygady Strzelców. Tam napotkały polski 3 szwadron 10 pułku ułanów rotm. Jastrzębskiego, który wcześniej z sukcesem zaatakował sztab 170 BS, biorąc do niewoli m.in. dowódcę i szefa sztabu brygady.
Bez wyższego dowództwa, sowieckie pułki nie podjęły walki z nieznanym przeciwnikiem i skierowały się na Hłybów. W tym czasie do wioski z północnego zachodu zbliżał się dywizjon 3 pułku ułanów. Dowódca dywizjonu zdecydował uderzyć w środek maszerującej kolumny, gdzie 1 szwadron ppor. Ignacego Kowalczewskiego miał zaatakować tył kolumny, a 3 szwadron miał wyprzedzić kolumnę i przeciąć jej drogę odwrotu. Walkę z sowiecką tylną strażą miał podjąć oddział dowodzony przez por. Stanisława Szczuckiego, który składał się z dwóch plutonów 3 szwadronu, jednego plutonu 1 szwadronu oraz dwóch obsług ckm.
1 szwadron ruszył w pościg w dwóch grupach. W okolicach wzgórza Holendry pod wsią Norica, ułani rozpoczęli szarżę. Sowieccy artylerzyści próbując przygotować działa, nie zdążyli oddać salwy i zostali pokonani przez polskich kawalerzystów. Sowiecka piechota nie stawiała większego oporu i zaczęła uciekać w kierunku Rzeczycy. Kiedy ułani zaatakowali piechotę, ta rozpoczęła chaotyczną przeprawę przez Dniepr, w wyniku czego większość czerwonoarmistów utonęła, a tylko garstka dotarła na przeciwległy brzeg. W tym czasie 3 szwadron rozproszył grupy piechoty pod Rzeczycą. W Hłybówie pododdział por. Szczuckiego został zaatakowany przez nadciągającą straż tylną 170 Brygady Strzelców. Podchorąży Józef Wcisłowicz, z pomocą miejscowej ludności, przywiózł do Hłybowa cztery zdobyte ckm-y oraz skompletował obsługi, które otworzyły ogień do nadchodzącego przeciwnika. Polski kontratak zmusił go do wycofania się w stronę Dniepru.
W kolejnych dniach 3 pułk ułanów w składzie 3 Armii pod dowództwem generała Edwarda Rydza-Śmigłego wziął udział w wyprawie kijowskiej przeciwko bolszewikom, początkowo pełniąc funkcję straży przedniej, a później, po rozpoczęciu odwrotu, straży tylnej. Stoczył krwawe walki m.in. pod Nową Heblą i Kniahininem.
Następnie brał udział w polskiej kontrofensywie w składzie 4 Brygady Jazdy, staczając w dniach 15–16 sierpnia 1920 roku ciężką bitwę pod Cycowem. Po bitwie jednostka wzięła udział w pościgu za wojskami przeciwnika na kierunku Biała Podlaska–Białystok–Augustów. W rejonie Augustowa miały miejsce starcia z wojskami litewskimi.
Pułk uczestniczył w bitwie nad Niemnem, a po zawarciu rozejmu pozostał na linii demarkacyjnej do połowy 1921 roku.
16 listopada 1920 roku mjr Ignacy Boerner z Oddziału II Dowództwa 3 Armii sporządził referat na temat „Morale własnego wojska”.
Mapy walk pułku
Kawalerowie Virtuti Militari
Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari za wojnę 1918–1920. Spośród wymienionych oficerów, rotmistrz Stanisław Wilhelm Radziwiłł został pośmiertnie odznaczony także Krzyżem Złotym nr 544.
Dodatkowo 609 żołnierzy otrzymało Krzyż Walecznych, w tym 33 czterokrotnie, 68 trzykrotnie i 156 dwukrotnie. Wśród odznaczonych był plut. Stefan Handtke.
Pułk w okresie pokoju
16 października 1921 roku pułk otrzymał sztandar oraz miano „Dzieci Warszawy”. Ta nazwa, nadana przez Radę Narodową Miasta Stołecznego Warszawy, nie została jednak oficjalnie uznana przez Ministerstwo Spraw Wojskowych.
W tym samym roku, po wprowadzeniu pokojowej organizacji jazdy, pułk został włączony do V Brygady Jazdy.
W czerwcu 1922 roku pułk uczestniczył w przejmowaniu części Górnego Śląska, który został przyznany po plebiscycie. W 1922 roku jednostka została skierowana do swojego garnizonu w Tarnowskich Górach (koszary przy ul. Opolskiej), w którym stacjonowała do 1939 roku. W 1924 roku szwadron zapasowy pułku został przeniesiony z Warszawy do Bochni, gdzie stacjonował do 1939 roku. W 1926 roku 3 szwadron został przeniesiony do Pszczyny, gdzie pozostawał do sierpnia 1939 roku.
W latach 1924–1937 pułk wchodził w skład 5 Samodzielnej Brygady Kawalerii, a w latach 1937–1939 do Krakowskiej Brygady Kawalerii.
27 października 1938 roku minister spraw wojskowych, w rozkazie Dep. Dow. Og. 1590-13 P. U., nadał 3 pułkowi ułanów nazwę „3 pułk ułanów śląskich”.
Działania pułku w kampanii wrześniowej
Pułk brał udział w kampanii wrześniowej w ramach Krakowskiej Brygady Kawalerii (Armia „Kraków”).
1 września 1939 roku pułk, wzmocniony 3 batalionem Obrony Narodowej „Tarnowskie Góry”, zajmował pozycje osłonowe na północ od Tarnowskich Gór na linii Kalety – Koszęcin. Tego samego dnia 3 szwadron 3 pułku ułanów brał udział w walkach pod Bożą Górą, współtworząc Oddział Wydzielony Wodzisław.
W dniach 1–2 września pułk prowadził zacięte walki z oddziałami niemieckiej 2 Dywizji Lekkiej. 3 września, w związku z ogólnym położeniem Armii „Kraków”, rozpoczął odwrót w kierunku Pińczowa. 6 września pułk zajął pozycje obronne między Pińczowem a Buskiem, a następnego dnia w rejonie miejscowości Chotel Czerwony osłaniał kierunek Wiślicy. 8 września pułk przekroczył Wisłę i podjął marsz w kierunku Baranowa, gdzie zajął pozycję broniąc przeprawy na Wiśle. Następnie wszedł w skład Grupy Operacyjnej gen. Sadowskiego i 12 września zabezpieczał ją w rejonie Tarnobrzega. 16 września pułk uczestniczył w walkach o Tarnogród i nad rzeką Tanwią oraz w próbie zdobycia Tarnawatki. 19 września pułk został rozbity w rejonie miejscowości Rogoźno, a jego dowódca odniósł rany. 20 września resztki pułku, wraz z całą Krakowską Brygadą Kawalerii, skapitulowały w lesie koło miejscowości Ulów.
Mapy walk pułku
Kawalerowie Virtuti Militari
Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari za kampanię wrześniową 1939:
- płk kaw. Czesław Chmielewski
- mjr kaw. Jan Zapolski
Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za kampanię wrześniową 1939:
3 Pułk Ułanów Śląskich w Armii Krajowej
Pułk został odtworzony w 1944 roku w konspiracji w ramach Armii Krajowej, w rejonie Miechowa i Częstochowy, jako dywizjon w składzie 106 Dywizji Piechoty AK. Rozwiązanie pułku miało miejsce 19 stycznia 1945 roku w związku z rozkazem o rozwiązaniu Armii Krajowej. Nie są znane działania bojowe jednostki. Dowódcą oddziału był por. / mjr K. Skierczyński ps. „Kruk”.
- dywizjon 3 pułku Ułanów Śląskich krypt. „Kwiaciarnia”
- 1 szwadron krypt. „Tulipan”
- 2 szwadron krypt. „Malwa”
- 3 szwadron krypt. „Petunia”
3 pułk ułanów w Polskich Siłach Zbrojnych
Kolejne odtworzenie 3 pułku Ułanów Śląskich miało miejsce w Bazie 2 Korpusu Polskiego we Włoszech. 25 lipca 1944 roku, dowódca 2 Korpusu Polskiego, gen. dyw. Władysław Anders, wydał rozkaz L.dz. 1448/401/AG/Tj. utworzenia pułku ułanów jako baonu szturmowego przy 2 Brygadzie Pancernej.
Zgodnie z rozkazem organizacyjnym z 3 grudnia 1944 roku, ogłoszonym 12 grudnia, ustalono, że 3 Pułk Ułanów, dotychczas organizowany i szkolony jako zmotoryzowany, będzie organizowany jako pancerny i wejdzie w skład 3 Wielkopolskiej Brygady Pancernej.
Pułk nie wziął udziału w działaniach bojowych. 21 czerwca 1946 roku pułk, wraz z 14 Wielkopolską Brygadą Pancerną, został przetransportowany do Wielkiej Brytanii.
We wrześniu 1948 roku pułk został rozformowany.
Symbole pułkowe
Sztandar
Pułk posiadał dwa sztandary. Pierwszy z nich został ofiarowany przez Polonię amerykańską i obecnie znajduje się w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Drugi sztandar, ufundowany przez mieszkańców Warszawy, został wręczony 16 października 1921 roku przez Józefa Piłsudskiego. Dalsze losy tego sztandaru, który uczestniczył w walkach pułku w 1939 roku, nie są znane.
Odznaka pamiątkowa
30 stycznia 1923 roku Minister Spraw Wojskowych, gen. dyw. Kazimierz Sosnkowski, wydał zgodę na noszenie na mundurze odznaki pamiątkowej 3 puł.
Odznaka, o wymiarach 33×30 mm, ma kształt prostokąta z nałożonym wieńcem dębowym. W jej centrum znajduje się ażurowa litera „U” oraz numer pułku „3”. Na narożnikach prostokąta umieszczono daty „1807″, „1831”, „1917″ oraz „1918”. Odznaka jest wieloczęściowa i ażurowa, wykonana z tombaku srebrzonego. Projekt odznaki stworzył dowódca pułku, pułkownik Cyprian Bystram, natomiast wykonali ją Mojżesz Nelken i Rubin Krajkemann z Warszawy.
Święto pułkowe
Data święta pułkowego była zmieniana trzykrotnie, po raz ostatni w 1938 roku:
- 16 października – w rocznicę wręczenia sztandaru i nadania nieoficjalnej nazwy wyróżniającej w 1921 roku (w tym dniu święto obchodzono w latach 1922–1927),
- 23 września – w rocznicę zdobycia mostu na Niemnie pod Druskiennikami w 1920 roku (w tym dniu święto obchodzono w latach 1928-1937),
- 14 czerwca – w rocznicę nocnego wypadu i zdobycia miasteczka Łokiszyn vel Łohiszyn w 1919 roku.
Barwy
Żurawiejki
Śląscy ułani
Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku
Żołnierze 3 pułku ułanów – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej są dostępne w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Upamiętnienie
Na podstawie uchwały nr XIX/97/87 Miejskiej Rady Narodowej w Tarnowskich Górach z dnia 22 czerwca 1987 roku, jedną z ulic w dzielnicy Śródmieście-Centrum nadano nazwę „Ulica 3-go Pułku Ułanów”.
W kwietniu 2007 roku Publiczne Gimnazjum Nr 4 w Tarnowskich Górach (od 2017 roku Szkoła Podstawowa nr 8) otrzymało imię 3 Pułku Ułanów Śląskich.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918–1920. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1934.
Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1934.
Księga Jazdy Polskiej. Bolesław Wieniawa-Długoszowski (red.) Bronisław Rakowski (red.) Władysław Dziewanowski (red.) Karol Koźmiński (red.) Stanisław Strumph-Wojtkiewicz (red.) Stanisław Ostoja-Chrostowski (red.) Stanisław Haykowski (ilust.). Warszawa: Zakłady Graficzne Instytutu Wydawniczego „Biblioteka Polska”, 1938.
Henryk Buszyński: Zarys historji wojennej 10-go pułku ułanów litewskich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Bohdan Dobrzyński: Zarys historji wojennej 3-go pułku ułanów. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Feniks editions, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
Szymon Kucharski, Juliusz Tym: 3 pułk ułanów. T. 8. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2019, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. Odznaki kawalerii. ISBN 978-83-8164-151-7.
Lesław Kukawski: Historia pułku. W: 3 Pułk Ułanów Śląskich. Krzysztof Mijakowski (red.). Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2012, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7769-225-7.
Janusz Odziemkowski: Leksykon bitew polskich 1914–1921. Pruszków: Wojskowy Instytut Historyczny AON i Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998. ISBN 83-85621-46-6.
Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko–rosyjskiej 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
Jan Przemsza-Zieliński: Księga wrześniowej chwały pułków śląskich. T. I. Katowice: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1989. ISBN 83-03-02883-9.
Jan Przemsza-Zieliński: Wrześniowa Księga Chwały Kawalerii Polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1995. ISBN 83-11-08380-0.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-2043299-2.
Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914–1947. Warszawa: Przedsiębiorstwo zagraniczne TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
Jakub Żak: Nie walczyli dla siebie. Powojenna odyseja 2 Korpusu Polskiego. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2014. ISBN 978-83-7399-621-2.
Marek Wroński: Ostatni ułani śląscy. Monografia Pułku 3. Ułanów Śląskich 1944–1947 tom I. Londyn-Tarnowskie Góry: Instytut Tarnogórski i Muzeum, 2004. ISBN 83-87470-49-X.
Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.
Wiesław Wysocki: Szlakiem oręża polskiego; vademecum miejsc walk i budowli obronnych. T. 2: Poza granicami współczesnej Polski. Warszawa: Wydawnictwo „Gamb”, 2005. ISBN 83-7399-050-X.
Zdzisław Żygulski (jun.), Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-03-01483-8.