3 Pułk Strzelców Granicznych – jednostka Strzelców Granicznych.
Formowanie i zmiany organizacyjne
W listopadzie 1918 roku w Zagłębiu Dąbrowskim powstał Szwadron Straży Granicznej. W marcu 1919 roku jednostka ta została przekształcona w 4 samodzielny dywizjon Straży Granicznej. Sztab pułku ulokowano we Włocławku przy ulicy Toruńskiej 10. W tym samym miesiącu dywizjon przekształcono w 3 pułk Straży Granicznej, a w kwietniu zmieniono nazwę na 3 Pułk Wojskowej Straży Granicznej, który został podporządkowany Inspektoratowi Wojskowej Straży Granicznej. W lutym 1920 roku z oddziału wydzielono I dywizjon, z którego utworzono 4 pułk Strzelców Granicznych. W tym samym czasie pułk wysłał uzupełnienia dla 1 samodzielnego dywizjonu Wojskowej Straży Granicznej.
3 marca 1920 roku jednostka została przekształcona w 3 pułk Strzelców Granicznych i podporządkowana Dowództwu Strzelców Granicznych, które stacjonowało we Włocławku.
Na dzień 1 maja 1920 roku pułk dysponował 43 oficerami, 139 podoficerami, 1828 szeregowcami, 171 końmi wierzchowymi, 56 końmi taborowymi, 1770 karabinami oraz 8 karabinami maszynowymi. W skład jednostki wchodziło również 26 wozów i 2 samochody.
Rozporządzeniem Ministerstwa Spraw Wojskowych z 13 listopada 1920 roku nakazano zluzowanie kolejnych pułków Strzelców Granicznych. Batalion wartowniczy nr 4/II, który został przeniesiony z Dorohuska do Grudziądza, miał zastąpić 3 pułk Strzelców Granicznych, który wówczas pełnił służbę w Prusach Wschodnich, na odcinku od Mławy do rozwidlenia Wisły z Nogatem.
14 listopada 1920 roku do 21 pułku Ułanów Nadwiślańskich wcielono jednego podchorążego oraz 141 szeregowców, a także 153 konie pod dowództwem porucznika Józefa Węgra. Na początku 1921 roku pułk został rozformowany.
Służba graniczna
27 marca 1920 roku 1 pułk Strzelców Granicznych obsadzał granicę OG „Pomorze” w obszarze plebiscytowym Prus Wschodnich, od szosy Mława – Neidenburg do granic Wolnego Miasta Gdańska. Dowództwo pułku miało stacjonować w Brodnicy, jednak w rzeczywistości przebywało w Grudziądzu, ponieważ garnizon w Brodnicy był zajęty przez inne jednostki.
Stan pułku na 1 maja 1920 roku wynosił 43 oficerów, 139 podoficerów, 1828 szeregowców, 171 koni wierzchowych, 56 koni taborowych oraz 2 samochody. W jego skład wchodziły 2 dywizjony po 4 szwadrony strzelców granicznych (każdy z 4 plutonami) oraz szwadron szkolny. Uzbrojenie stanowiły austriackie karabiny Mannlicher wz. 95 oraz różne karabiny maszynowe, w tym Maxim wz. 1910 kal. 7,62 i Colt kal. 7,62. Jednostka, posiadająca charakter policyjny, nie miała szwadronu karabinów maszynowych (który został wprowadzony dopiero 19 VIII 1920), ani baterii artylerii czy innych specjalistycznych pododdziałów. Stan wyszkolenia, zaopatrzenia w części zamienne oraz amunicję uznano w literaturze za zły. Pod koniec sierpnia 1920 roku pułk ponownie obsadził granicę polsko-niemiecką na odcinku Pepłówka – Małe Walichnowy. 4 listopada 1920 roku zmienił miejsce stacjonowania na Grupę koło Grudziądza, a 25 listopada dowództwo objął ppłk Ludwik Postępski. W związku z likwidacją Wojskowej Straży Granicznej, 3 Pułk Straży Granicznej został rozwiązany pod koniec 1920 roku. Część żołnierzy włączono do VIII Batalionu Wartowniczego, a resztę skierowano do 18 pułku ułanów, 8 Dywizjonu Żandarmerii w Toruniu oraz 11(21) pułku ułanów w Starej Wsi koło Warszawy. 65 zawodowych podoficerów trafiło do nowo formowanej Straży Celnej.
4 grudnia 1920 roku rozpoczęto luzowanie oddziałów Strzelców Granicznych w DOG „Pomorze”. Cały obszar graniczny przylegający do tego okręgu podzielono na pięć odcinków. Pierwszy z nich, od szosy Białuckiej do rozwidlenia Nogatu i Wisły, miał być obsadzony przez batalion wartowniczy nr 4/II, z dowództwem w Grudziądzu. Długość odcinka luzowania wynosiła 225 km. Z powodu niewystarczającej liczby żołnierzy, batalion nie był w stanie obsadzić całej długości odcinka. Zajmował jedynie odcinek od szosy Białuckiej do jeziora Żaryń, a czasowe dowództwo znajdowało się w Lubawie. Rozkaz dowódcy OGen. wskazywał na następujące rozmieszczenie dowództw kompanii: Krasnołęka, Szczuplin, Grabowo, Sempławo. Zluzowany 1 dywizjon 3 pułku StG miał skoncentrować się w Lubawie, a następnie przetransportować się koleją do Grupy, gdzie miała nastąpić likwidacja. II dywizjon pozostał w dalszym ciągu na granicy, a dowództwo nad nim przejął zastępca dowódcy 3 pułku Strzelców Granicznych.
Kadra pułku
Dowódcy pułku:
- ppłk Walter
- ppłk kaw. tyt. płk Eugeniusz Habich (6 III 1919 – 9 XI 1920)
Stan na 29 maja 1920 roku, dowódcy szwadronów:
- dowódca 1 szwadronu – rtm. Adam Lubiński
- dowódca 2 szwadronu – rtm. Artur Ożóg
- dowódca 3 szwadronu – por. Boguchwał Ogłaza
- dowódca 4 szwadronu – ppor. Jan Ursyn-Zamarajew
- dowódca 5 szwadronu – por. Zdzisław Szczepański
- dowódca 6 szwadronu – por. Karol Paderewski
- dowódca 7 szwadronu – por. Edward Woronowicz
- dowódca 8 szwadronu – ppor. Antoni Macherski
Obsada etatowa na 8 września 1920 roku:
- dowódca pułku – ppłk kaw. tyt. płk Eugeniusz Habich
- zastępca dowódcy pułku – mjr Albin Gołko
- adiutant pułku – por. Władysław Załuski
- kapelan pułku – kpt. Brunon Palmowski
- dowódca szwadronu szkolnego – rtm. Adam Łubieński
- oficer prowiantowy – ppor. Miron Fedorowski
- oficer kasowy – pchor. Jan Jeżak
- dowódca I dywizjonu – mjr Edmund Lubański
- adiutant dywizjonu – ppor. Jan Orłowski
- dowódca 1 szwadronu – ppor. Bolesław Gąsowski
- dowódca 2 szwadronu – rtm. Józef Broda
- dowódca 3 szwadronu – ppor. Joachim Wasilewski
- dowódca 4 szwadronu – ppor. Sarap Jerzy Wukiczewicz
- dowódca II dywizjonu – p.o. por. Rudolf Rozenberg
- dowódca 5 szwadronu – por. Zdzisław Szczepański
- dowódca 6 szwadronu – por. Karol Paderewski
- dowódca 7 szwadronu – por. Edward Woronowicz
- dowódca 8 szwadronu – ppor. Jan Ursyn-Zamarajew
- dowódca szwadronu karabinów maszynowych – por. Lucjan Skirgajło
Ponadto:
- dowódca II dywizjonu – mjr Kazimierz Sokołowski – od 1 stycznia 1919
- od 16 VIII 1920 kapelanem był ks. Brunon Palmowski.
- oficer szwadronu szkolnego – por. Jan Ciepliński
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych. Śląska Biblioteka Cyfrowa. [dostęp 2017-03-05].
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
Henryk Dominiczak: Granica polsko-niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4.
Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918–1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088.
Grzegorz Łukomski, Bogusław Polak, Mieczysław Wrzosek, Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920, Koszalin 1990.
Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne. Dokumenty organizacyjne. Wybór źródeł. T. 1. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-84-6.
Tadeusz Plackowski: Zarys historji wojennej 21 Pułku Ułanów Nadwiślańskich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1930.
Antoni Sobczak: 3 pułk Wojskowej Straży Granicznej w Ciechanowie w okresie od 4 sierpnia 1919 r. do 11 lutego 1920 r.. W: Antoni Sobczak: Ciechanów. Szkice z historii miasta. Ciechanów: Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie, 2016.
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Historia 3 pułku Strzelców Granicznych. 1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.18/203.)
Wykazy imienne 3 pułku Strzelców Granicznych → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
Dyslokacja oddziałów Strzelców Granicznych 1920–1921 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.15/86.)
Rozkaz Dowództwa Okręgu Generalnego „Pomorze” dotyczący obsady granicy → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
Strzelcy Graniczni 1920–1921, [1].