3 Pułk Piechoty Legionów Polskich
3 Pułk Piechoty (3 pp) to jednostka piechoty wchodząca w skład Legionów Polskich.
Pułk ten został utworzony po rozpoczęciu I wojny światowej, z żołnierzy rozwiązanej wcześniej formacji Legionu Wschodniego, a także z ochotników z Galicji i Śląska. Jego działania wojenne rozpoczęły się już w październiku 1914 roku, obejmując m.in. bitwy pod Mołotkowem, Rafajłową, I i II bitwę pod Kostiuchnówką, a także starcia pod Rarańczą i Kaniowem. W maju 1918 roku jednostka została rozbrojona.
Formowanie
Formowanie 3 Pułku Piechoty Legionów Polskich miało miejsce w Krakowie na przełomie sierpnia i września 1914 roku. Składał się on z legionistów byłego Legionu Wschodniego, a także ochotników z Galicji i Śląska oraz żołnierzy batalionu uzupełniającego 1 pułku Legionów w Choczni.
Część kadry oficerskiej i podoficerskiej pochodziła z Oddziałów Strzeleckich Piłsudskiego. Jesienna ofensywa rosyjska oraz związane z nią potrzeby frontowe uniemożliwiły zakończenie mobilizacji. Na początku września 1914 roku pułk, w niepełnym stanie etatowym, został skierowany na front węgierski, a dowództwo objął Komendant Legionów, generał Karol Durski-Trzaska.
Walki pułku
Jednostki pułku przetransportowano do Huszt. I i IV batalion, pod dowództwem kpt. Józefa Hallera, wysłano na przełęcz Pantyrską do miejscowości Königsfeld, podczas gdy II batalion pod dowództwem por. Zygmunta Roklana-Hofbauera skierowano do Marmarosz-Sziget. I batalion skoncentrowano pod Neu-Szölfös i Királyháza.
W połowie października pułk, współdziałając z 2 pułkiem piechoty, 2 i 3 szwadronem kawalerii oraz bateriami artylerii, skoncentrował się pod Königsfeld. W trakcie kolejnych operacji oddziały pułku opanowały miejscowości takie jak Sołotwina, Pasieczna, Pniów, Nadwórna i Bohorodczany. Walczyły także pod Hwozdem i Cucyłowem. Kluczowym wydarzeniem była bitwa o Rafajłową, która miała miejsce w dniach 22-23 października 1914 roku, gdzie 3 pułk zdołał powstrzymać rosyjskie natarcie i zapobiec ich przejściu przez Przełęcz Rogodze Wielkie.
Bitwa pod Mołotkowem
29 października 1914 roku miała miejsce bitwa pod Mołotkowem. Siły legionowe, w tym 2 pułk piechoty oraz 2 i 3 szwadron jazdy i artylerię, liczyły około 8000 żołnierzy. Po stronie rosyjskiej znajdowało się 15 000 żołnierzy. Po kilku godzinach intensywnych walk polskie oddziały rozpoczęły odwrót, tracąc łącznie 900 żołnierzy, w tym 200 zabitych, 300 rannych oraz 400 wziętych do niewoli. Straty Rosjan były mniejsze, wynosząc 100 zabitych oraz kilkuset rannych i jeńców, ale na tyle dotkliwe, że uniemożliwiły im kontynuowanie ofensywy przez kilka dni.
Bitwa pod Kirlibabą
W dniach 18-22 stycznia 1915 roku II i IV batalion 3 pułku piechoty brał udział w zwycięskiej bitwie pod Kirlibabą.
Przełęcz Legionów. Bitwa pod Rafajłową
Od 30 października do 25 listopada 1914 roku pułk bronił miejscowości Zielona i dostępu do Przełęczy Legionów. 26 listopada 1914 roku oddziały 2 i 3 pułku piechoty zostały podzielone na dwie grupy; jedna broniła przełęczy, a druga została przerzucona na Huculszczyznę. W nocy z 23 na 24 stycznia 1915 roku I i III batalion 3 pułku piechoty odparł kontratak rosyjski na Rafajłową i Przełęcz Legionów.
W II Brygadzie
Do marca 1915 roku bataliony pułku walczyły oddzielnie, biorąc udział w walkach nad Bystrzycą Nadwórniańską i Bystrzycą Sołotwińską, w Jaworowie, Sokołowce, Jasieniowie Górnym, Żabiem i Kosmaczu, skutecznie powstrzymując Rosjan zmierzających ku Bukowinie. W dniach 9-10 grudnia 1914 roku walczyły pod Ökörmezö, a 18-23 stycznia 1915 roku pod Kirilibabą.
W marcu 1915 roku bataliony walczyły w ramach zgrupowania gen. Durskiego na Bukowinie i w Galicji Wschodniej, zajmując miejscowości takie jak Berehomet, Bortniki, Bratyszewo, Briaza, Jezierzany, Korolówka, Kniaże, Łopuszna, Łukawiec, Moldava, Niżniów, Seletyn, Stanieste, Śniatyń i Tłumacz. Następnie jednostki przeniesiono w rejon Kołomyi, gdzie pułk przeszedł reorganizację.
Od 15 kwietnia 1915 roku pułk włączono do nowo utworzonej II Brygady Legionów. Dowódcą 3 pułku piechoty został awansowany do stopnia majora Henryk Minkiewicz. Poszczególnymi batalionami dowodzili:
- I batalion – kpt. Bolesław Zaleski,
- II batalion – por. Józef Szczepan,
- III batalion – por. Józef Zając.
Wiosną 1915 roku państwa centralne rozpoczęły ofensywę na froncie wschodnim, co doprowadziło do zajęcia terenów do linii Ryga (na północy) – Dniestr (na południu). W połowie kwietnia 1915 roku jednostki pułku ponownie przebazowano do Besarabii, gdzie do początku maja trwały walki pozycyjne. 7 maja obsadzono front na odcinku Dobronowce – Toporowce. 12 maja pułk rozpoczął odwrót nad Prut, biorąc udział w walkach odwrotowych i pozycyjnych. 4 czerwca 1915 roku pułk nieudanie próbował przełamać front. Natomiast atak 7 czerwca zakończył się sukcesem, co pozwoliło 10 czerwca legionistom na opanowanie miejscowości Witelówka, a następnego dnia, po krwawym boju, Zadobrówkę. W wyniku tych działań pułk zajął pozycje nad rzeką Rokitnianka.
Do 3 czerwca 1915 roku trwały liczne próby przełamania pozycji rosyjskich, w tym słynna szarża ułanów z 2 Szwadronu Kawalerii współpracującego z pułkiem pod Rokitną. Nocą z 13 na 14 czerwca 1915 roku Rosjanie opuścili pozycje pod Rokitną, a oddziały legionowe przeszły do pościgu.
W czerwcu pułk, wraz z II Brygadą, przeniósł się na pogranicze besarabsko-bukowińskie i 16 czerwca obsadził pozycje pod Rarańczą. Po kilku dniach zaciętych bojów z Rosjanami i odparciu wielu ataków, front ustabilizował się na około cztery miesiące.
Jesienią 1915 roku jednostkę przerzucono na Wołyń, gdzie wzięła udział w krwawej bitwie w rejonie Wielkiej Miedwierzy, zdobywając 9 listopada Kostiuchnówkę. Pułk wykazał się szczególnym męstwem podczas zdobycia tzw. Wzgórza Cegielnianego oraz lasu znajdującego się na jego tyłach.
Do czerwca 1916 roku na froncie pułku panował względny spokój.
Późną wiosną, na południowym odcinku frontu wschodniego, rozpoczęła się ofensywa rosyjska, znana jako ofensywa Brusiłowa. W maju 1916 roku pułk, wraz z całą II Brygadą, został przeniesiony na linię rzeki Styr, gdzie znajdował się w odwodzie. W dniach 3-7 lipca 1916 roku, razem z innymi jednostkami legionowymi, uczestniczył w II bitwie pod Kostiuchówką. Podczas odwrotu nad rzekę Stochód zdobył Rudkę Miryńską 3 sierpnia 1916 roku. Po tych działaniach front ustabilizował się na dłuższy czas.
W październiku 1916 roku pułk został skierowany na odpoczynek w rejon Baranowicz na Polesiu, skąd w dniach 27-29 listopada przetransportowano go do Warszawy.
2 stycznia 1917 roku pułk został przeniesiony do Zegrza, gdzie legioniści poddani zostali szkoleniu według regulaminów niemieckich, co trwało do sierpnia. Latem 1917 roku w Legionach wybuchł tzw. „kryzys przysięgowy”: Niemcy, którzy od kwietnia przejęli dowództwo nad Legionami Polskimi, zażądali od legionistów – obywateli byłego zaboru rosyjskiego – złożenia przysięgi na wierność Cesarstwu Niemieckiemu i Austro-Węgrom, co spotkało się z oporem ze strony Józefa Piłsudskiego. Pojawiły się napięcia na tym tle w całych Legionach, w tym także w 3 pułku. Na łączną liczbę zobowiązanych do przysięgi pięciu oficerów i 496 szeregowych pułku, złożyło ją odpowiednio dwóch i 297, zaś 3 i 199 odmówiło. Zostali internowani w obozach w Beniaminowie i Szczypiornie.
24 sierpnia 1917 roku pułk został dyslokowany w rejon Przemyśla. Kiedy zdecydowana większość oficerów i żołnierzy opowiedziała się za pozostaniem w służbie, 25 października 1917 roku jednostka została odesłana na front nad Prut. W związku z uszczupleniem stanu osobowego i brakiem uzupełnień przeprowadzono reorganizację. Pułk został podzielony na trzy bataliony po trzy kompanie każdy. Po krótkim pobycie na linii frontu w rejonie Czerniowiec, pułk wycofano do odwodu do lutego 1918 roku. Po podpisaniu przez Austro-Węgry traktatu z Ukrainą, w jednostkach II Brygady, w tym w 3 Pułku Piechoty, podjęto decyzję o przebiciu się przez front na Ukrainę, pod miejscowością Rarańcza. Data rozpoczęcia ustalono na 15 lutego 1918 roku. Określono także kolejność w kolumnie oddziałów legionowych, w której 3 Pułk Piechoty miał iść na końcu, a jego kompania szturmowa miała stanowić straż tylną. 2 Pułk Piechoty, który rozpoczął przebicie przez front jako pierwszy, zdołał to uczynić po krótkim boju.
Idący na końcu kolumny 3 Pułk Piechoty napotkał opór jednostek austriackich. Po zejściu z głównego kierunku marszu i przebiciu się przez nieumocnione pozycje austriackie, około pięciu kilometrów na wschód od dotychczasowej osi marszu, pułk dotarł na stronę ukraińską bez większych strat. Tam połączył się z 2 pułkiem piechoty oraz dowództwem Brygady. Maszerując w kierunku Chocimia, stoczył bój z jednostkami bolszewickimi o przeprawę przez Dniestr pod Żwańcem. Pod Kamieńcem Podolskim nawiązano pierwszy kontakt z polskimi oddziałami na Ukrainie. Pułk zajął pozycje na linii Kamieniec Podolski–Bar, osłaniając przed jednostkami bolszewickimi koncentrację luźnych oddziałów polskich. W wyniku ponownej ofensywy wojsk austriacko-niemieckich, pułk skoncentrował się z 2 Pułkiem Piechoty i odmaszerował na południowy wschód. Zgrupowanie przeszło przez Mohylów, Wierzbowce, Ożaryńce, Wojewczyńce i Bukatynkę, kierując się na Soroki, gdzie koncentrował się II Korpus Polski. Cel został osiągnięty 6 marca po ponad trzystukilometrowym marszu przez zrewoltowaną i zanarchizowaną Ukrainę.
W II Korpusie Polskim. Rozbicie pułku
W Sorokach dokonano reorganizacji nowo przybyłych i lokalnych oddziałów polskich w II Korpus Polski.
Z powodu postępującej ofensywy niemieckiej Korpus wycofał się nad Dniepr, gdzie zatrzymał się w rejonie Kaniowa. Tam pojawiły się jednostki niemieckie. Trwające kilka dni nieformalne zawieszenie broni zostało przerwane przez Niemców, którzy zaskoczyli pozycje II Korpusu 11 maja o świcie, co spowodowało ich cofnięcie się o kilka kilometrów. Na nowych pozycjach jednostki polskie umocniły się i przez cały dzień odpierały zaciekłe ataki niemieckie, jednak pod wieczór zaczęło im brakować amunicji. W tej sytuacji dowództwo Korpusu 12 maja 1918 roku podpisało akt kapitulacji. Żołnierze polscy zostali rozbrojeni i wzięci do niewoli.
Żołnierze Legionów zostali potraktowani nie jako jeńcy, lecz jako zdrajcy. Pod zbrojną eskortą przewieziono ich do więzienia w Brześciu nad Bugiem, skąd trafili do obozów i więzień w głębi Niemiec.
Większość żołnierzy 3 Pułku Piechoty trafiła do więzienia w Parchim (Meklemburgia), gdzie po wyrokach zaimprowizowanych sądów polowych byli trzymani z całą surowością prawa do listopada 1918 roku. Uwolniono ich po rozpadzie Cesarstwa Niemieckiego w wyniku kapitulacji na froncie zachodnim w listopadzie 1918 roku.
Żołnierze pułku
Komendanci pułku:
- płk Homiński (wrzesień 1914),
- ppłk Józef Haller (od października 1914 do końca marca 1915),
- mjr Henryk Minkiewicz (od końca marca 1915 do 6 lipca 1916),
- kpt. Józef Szczepan (w zastępstwie; od 6 lipca 1916 do 29 września 1916),
- ppłk Władysław Sikorski (od 29 września 1916 do 6 października 1916),
- mjr dr Józef Zając (w zastępstwie; od 6 października 1916 do 16 listopada 1916),
- ppłk Andrzej Galica (od 16 listopada 1916 do 1 czerwca 1917),
- mjr Włodzimierz Zagórski (od 1 czerwca 1917 do 10 lipca 1917),
- kpt. Józef Szczepan (w zastępstwie; od 10 lipca 1917 do 30 sierpnia 1917),
- mjr dr Józef Zając (od 30 sierpnia 1917 do 6 marca 1918).
Oficerowie:
Kapelani:
- ks. Józef Panaś (od października 1914 do maja 1915)
Kawalerowie Virtuti Militari:
Oficerowie i szeregowi byłego 3 pułku piechoty Legionów Polskich zostali odznaczeni 17 maja 1922 roku Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari.
„Za czyny orężne w bojach byłego 3 pp Leg. Pol.” 204 oficerów i 1829 szeregowych otrzymało Krzyż Walecznych, w tym 283 czterokrotnie, 324 trzykrotnie i 393 dwukrotnie. Wśród odznaczonych po raz 2, 3 i 4 był chor. Jan Niewola-Staszkowski, a wśród odznaczonych po raz 1, 2 i 3 sierż. szt. Józef Lewandowski.
Bibliografia
- C. Czajkowski: Zarys historji wojennej 3-go pułku piechoty Legjonów. Warszawa: 1930.
- L. Czyżewski: Od Gór Borowskich do Zakroczymia. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1982. ISBN 83-11-06741-4.
- H. Lewartowski, B. Pochmarski, J. A. Teslar: Szlakiem bojowym Legionów. Krótki zarys organizacyi i dziejów 2 Brygady Legionów Polskich w Karpatach, Galicyi i na Bukowinie. Lwów: Fundusz Wdów i Sierot po Legionistach, 1915.
- W. Lipiński: Walka zbrojna o niepodległość Polski. Warszawa: Wolumen, 1990.
- S. Michalski (pod red.): Encyklopedia Powszechna „Ultima Thule”. Warszawa: 1927-1938.
- W. Pobóg Malinowski: Najnowsza Historia Polityczna Polski tom II. Gdańsk: Graf, 1990.
- płk. dypl. B. Prugar Ketling (pod red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1992.
- P. Weingertner: Żelazna Karpacka – II Brygada Legionów Polskich w fotografii. Łódź: 2003.
- Eugeniusz Quirini: 3 Pułk Piechoty Legionów. W dwudziestą rocznicę 1914 – 30 IX – 1934. Jarosław: Zarząd Główny „Koła Trzeciaków” w Warszawie, 1934.
- Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2022-01-19].
Linki zewnętrzne
- Przełęcz Legionów. rzecz-pospolita.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-08)].
- Walki pod Rarańczą opisane przez Rosjan