3 Pułk Pancerny to jednostka pancerna wchodząca w skład Polskich Sił Zbrojnych.
Jednostka została utworzona 13 sierpnia 1942 roku w wyniku reorganizacji 67 batalionu czołgów, który wcześniej był częścią 16 Brygady Czołgów.
Formowanie i zmiany organizacyjne
3 batalion czołgów 1 pułku czołgów
31 lipca 1941 roku na placu przed fabryką Tulloh Works w Perth odbyło się pożegnanie szwadronu czołgów, który był częścią Dywizjonu Rozpoznawczego I Korpusu Polskiego i stanowił zalążek formowanego batalionu. Po przybyciu do Alyth, w pobliżu Blairgowrie, szwadron liczył 6 oficerów, 80 szeregowych i 53 karabiny. 13 sierpnia 1941 roku do batalionu dostarczono pierwszy czołg Valentine Mk. III. 19 sierpnia 1941 roku przybyła kolejna grupa 146 ochotników z Ameryki Południowej, witana przez dowódcę batalionu, mjr Bolesława Sokołowskiego. 3 września przybyła następna grupa 134 ochotników, a 21 października 1941 roku do Alyth dotarli żołnierze z Urugwaju, Brazylii i Argentyny. Wśród nowych rekrutów wielu uznawało się za Polaków pochodzenia ruskiego i białoruskiego, a wśród nich byli także starsi ochotnicy. W październiku 1941 roku kronikarz batalionowy zanotował, że oddział liczył 32 oficerów i 862 szeregowych.
Na jesieni 1941 roku dokonano reorganizacji batalionu, w wyniku której 1 i 2 kompania połączyły się, tworząc jedną kompanię z czterema plutonami. 1 pluton zajmował się szkoleniem kandydatów na podoficerów, podczas gdy 2 i 3 pluton rozpoczęły szkolenie motorowe. 4 pluton składał się z ochotników, którzy wyrazili chęć wstąpienia do Polskich Sił Powietrznych i Marynarki Wojennej.
67 batalion czołgów 16 Brygady Czołgów
Pod koniec 1941 roku, w wyniku reorganizacji polskiej broni pancernej w Szkocji, 1 Pułk Czołgów został przekształcony w 16 Brygadę Czołgów, która obejmowała trzy bataliony czołgów (65, 66 i 67). 31 grudnia 1941 roku brygada otrzymała nowe czołgi: dziewięć Valentinów oraz piętnaście Churchillów. Żołnierze przeszli kursy i praktyki w zakresie broni pancernej. 25 marca 1942 roku 16 Brygada Czołgów została włączona do 1 Dywizji Pancernej, którą dowodził gen. bryg. Stanisław Maczek.
4 kwietnia 1942 roku batalion w dwóch rzutach przeniósł się do Kelso w Roxburghshire. Tego dnia oddział liczył 31 oficerów i 447 szeregowych, a jego żołnierze zajęli kwatery po angielskich pododdziałach. Na początku miejscowe społeczeństwo podchodziło do Polaków z nieufnością, jednak wojska rozpoczęły intensywne szkolenie.
3 Pułk Pancerny 16 Brygady Pancernej w składzie 1 DPanc
12 sierpnia 1942 roku 67 batalion czołgów został przemianowany na 3 Pułk Pancerny, wprowadzając podział na szwadrony.
W Kelso zapewniono dobre warunki zakwaterowania. Dowództwo pułku i kasyno oficerskie zlokalizowano w budynku Hylton Mye przy ulicy Roxburgh, kwatermistrzostwo w lokalu nad Commercial Bank przy rynku (the Square), szwadron dowodzenia w budynku Kings Own Scottish Borderers Hall przy East Bowmont, a później w North Parish Church przy Inch Road. 1 szwadron zajął Abbey Row School przy Abbey Row, a 2 i 3 szwadrony ulokowano w barakach majątku Springwood. Świetlica mieściła się w budynku giełdy zbożowej (Com Exchange) przy Wood Market, a izbę chorych zorganizowano w historycznym domu w Walton Hall.
Na tym etapie obsada etatowa wyglądała następująco:
dowódca – mjr Bronisław Brągiel
zastępca dowódcy – kpt. Janusz Francki
zastępca dowódcy – kpt. Rajmund Wilczyński
dowódca szwadronu dowodzenia – por. Józef Jaroński
dowódca 1 szwadronu – por. Henryk Czajkowski
dowódca 2 szwadronu – kpt. Jan Kurowski
dowódca 3 szwadronu – por. Tadeusz Kraczkiewicz
1 września 1942 roku pułk liczył 19 oficerów i 372 szeregowych, w tym 196 ochotników z Ameryki Południowej. 10 i 12 września 1942 roku do pułku dotarły kolejne uzupełnienia, w tym żołnierze ewakuowani z ZSRR przez gen. Władysława Andersa.
23 października 1942 roku w Camp Lander przegląd 16 Brygady Pancernej przeprowadził Naczelny Wódz gen. broni Władysław Sikorski. 3 Pułk Pancerny wystawił szwadron liniowy pod dowództwem por. Henryka Czajkowskiego. Jesienią 1942 roku rozpoczęto intensywne szkolenie szwadronów, w tym ostre strzelanie. Prowadzono także szkolenie w zakresie sztuk plastycznych i łączności. Lekarz pułku zorganizował kursy z zakresu ratownictwa medycznego i pierwszej pomocy. Na poligonie w Camp Lander odbyły się ćwiczenia, których tematem był marsz w ochronie przed spotkaniem z nieprzyjacielskimi oddziałami pancernymi. Ostre strzelania przeprowadzono na strzelnicy wojskowej w Kirkudbright. Trzeciacy uzyskali dobre oceny z zakresu strzelania, wskazywania celów i obserwacji ognia, choć celowanie oraz korygowanie celów odbywało się zbyt wolno, co czasem wpływało na manewrowanie wieżą.
14 czerwca 1943 roku pułk został przeniesiony do Fornham Park West Camp, w pobliżu Bury St. Edmunds w Suffolkshire.
3 Pułk Pancerny 16 Brygady Pancernej w składzie 2 DGPanc
12 listopada pułk zmienił miejsce postoju na Catterick Camp, w rejonie Centrum Wyszkolenia Pancernego i Technicznego. Musiał oddać wielu wyszkolonych żołnierzy na uzupełnienie 1 i 2 pułku pancernego. 1 grudnia 1943 roku stan jednostki wynosił 43 oficerów, 62 podoficerów, 78 kaprali, 160 starszych strzelców i strzelców.
W tej chwili obsada etatowa była następująca:
dowódca pułku – mjr Aleksander Izdebski
I zastępca dowódcy pułku – kpt. Konstanty Hajdenko
II zastępca dowódcy pułku – kpt. Bronisław Osiński
adiutant dowódcy pułku – por. Tadeusz Tymiński
oficer wywiadowczy – por. Piotr Górski
oficer techniczny – por. Julian Foltyn
lekarz – por. Jan Czapliński
oficer materiałowy – por. Jan Skowroński
oficer zaopatrzenia – ppor. Edward Ołdakowski
dowódca szwadronu dowodzenia – por. Stanisław Wojcieszek
p.o. dowódca 1 szwadronu – por. Marian Fijałkowski
p.o. dowódca 2 szwadronu – por. Stanisław Kądzior
dowódca 3 szwadronu – kpt. Tadeusz Kraczkiewicz
dowódca L.A.D. – ppor. Zbigniew Szotarski
W 1944 roku stan pułku nadal malał. W styczniu wielu żołnierzy zgłosiło się do lotnictwa, a w lutym i marcu odnotowano kilka przypadków dezercji wśród żołnierzy pochodzenia żydowskiego. 4 marca rozformowano 1 i 2 szwadron. 23 maja 1944 roku do 1 Dywizji Pancernej przekazano 180 żołnierzy, a po kolejnej reorganizacji w pułku pozostało jedynie dowództwo pułku, skadrowany 3 szwadron pancerny oraz czołówka naprawcza. Do 22 maja przekazano wszystkie pozostałe czołgi Crusader do składnic sprzętu. Na dzień 3 lipca stan 3 Pułku Pancernego wynosił 20 oficerów i 100 szeregowych, a także 1 oficer i 48 szeregowych w czołówce naprawczej. 7 lipca czołówka naprawcza w liczbie 7 szeregowych została odkomenderowana do Centrum Wyszkolenia Broni Pancernej i Technicznej, a dalsze uzupełnienia przekazano do 1 DPanc. 12 lipca kadra pułku w liczbie 9 oficerów i 23 szeregowych przeniosła się do Bridge of Allan w Szkocji. Żołnierze 3 pułku zajmowali się opieką nad rannymi żołnierzami 1 Dywizji Pancernej, a 30 września 1944 roku zorganizowano Komitet opieki nad rannymi. Wspierano również lokalną ludność w pracach rolnych. We wrześniu do 3 Pułku Pancernego zaczęli dołączać pierwsi żołnierze z uzupełnień, pochodzący z byłych jeńców i dezerterów z armii niemieckiej, którzy kierowani byli na szkolenie do CWBPanc. i Tech., a następnie do pułku. W połowie września garnizon pułku przeniósł się do Barstone. 2 listopada czołówka naprawcza powróciła, a 8 listopada przydzielono rozpoznawcze samochody pancerne Scout Car. 17 listopada dotarły pierwsze czołgi Centauer, Cromwell i Stuart. W grudniu 1944 roku rozpoczęto organizację 2 szwadronu. 17 grudnia pułk został przeniesiony do Kelso. Od stycznia 1945 roku w pułku rozpoczęto szkolenie nowo przybyłych żołnierzy, w tym na kursach radiowych. 11 lutego odbyła się przysięga 409 podoficerów i szeregowych 3 pułku.
Struktura organizacyjna w 1944 roku
Dowództwo
pluton rozpoznawczy
trzy szwadrony liniowe
pięć plutonów czołgów
Pułk dysponował :
oficerami – 34
szeregowymi – 596
Sprzęt:
czołgi średnie – 52
czołgi lekkie – 11
3 Pułk Pancerny w składzie 16 Samodzielnej Brygadzie Pancernej
13 lutego 1945 roku 16 BPanc. została przekształcona w 16 Samodzielną Brygadę Pancerną na mocy rozkazu Naczelnego Wodza nr N.W.150/Tjn.Org. z dnia 25 lutego 1945 roku oraz podporządkowana dowódcy 1 KP. W lutym rozpoczęto formowanie 1 szwadronu pancernego. W marcu do pułku dołączyła kolejna duża grupa żołnierzy, w tym byli jeńcy i dezerterzy z armii niemieckiej oraz ochotnicy z Francji. 9 i 10 kwietnia złożyli oni przysięgę. 10 maja odtworzono szwadron dowodzenia pułku, a tego dnia pułk osiągnął pełny stan etatowy i organizacyjny.
Pancerne „Smoki” po wojnie
Osiągając 1 czerwca 1945 roku stan 42 oficerów, 142 podoficerów i 880 szeregowych, prowadzono w latach 1945 i 1946 dalsze szkolenie pancerne na posiadanym, niekompletnym sprzęcie. Od lipca 1945 roku do rozwiązania pułku 12 kwietnia 1947 roku, przeprowadzono sukcesywną demobilizację i przygotowanie żołnierzy do życia cywilnego.
Obsada pułku w maju 1945 roku
Żołnierze pułku
Dowódca pułku (batalionu)
kpt. Marian Włodzimierz Żebrowski (1–10 VIII 1941)
mjr Bolesław Sokołowski (10 VIII 1941 – 2 VI 1942)
mjr/ppłk Bronisław Brągiel (4 VII 1942 – 13 I 1943)
mjr/ppłk Aleksander Izdebski (6 XI 1942 – I 1943 p.o.) (I 1944 – 11 IV 1947)
Zastępca dowódcy pułku
kpt./mjr Konstanty Hajdenko (1943–1945)
Symbole pułku
Odznaka pułkowa
Głównym motywem odznaki jest krzyż maltański, który nawiązuje do odznaki pamiątkowej 3 Batalionu Pancernego, z którym pułk miał historyczne powiązania. Ramiona krzyża pokryte są czarną emalią, a jego element umieszczono na promienistej tarczy słonecznej, co jest odniesieniem do godła Argentyny. Słońce pokryte było pomarańczową emalią. Do historii oddziału formowanego w Szkocji odnosiły się łodygi i kwiaty ostu, a w centralnej części umieszczono numer pułku 3. Odznaka, o wymiarach 41 x 41 mm, wykonana została z białego oksydowanego metalu przez firmę Kirkwood and Sons na Princess Street w Edynburgu. Część egzemplarzy wykonano także ze srebra.
Projektantem odznaki pamiątkowej był ppłk. dypl. S. Bahrynowski.
Przyjęto jednolitą odznakę pamiątkową dla wszystkich żołnierzy pułku, bez względu na stopień.
Odznaka została zatwierdzona rozkazem w Dzienniku Rozkazów Naczelnego Wodza i Ministra Obrony Narodowej nr 4 z dnia 10 października 1943 roku.
Proporczyk
Proporczyki miały kształt trójkątny, w kolorach czarno-pomarańczowych z żółtym paskiem przez środek.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Franciszek Skibiński: Wojska pancerne w II wojnie światowej. Warszawa 1982
Zbigniew Wawer: Organizacja Polskich Wojsk Lądowych w Wielkiej Brytanii 1940-1945. Bellona, Warszawa 1992. ISBN 83-11-08218-9
Witold Biegański: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 5, Regularne jednostki Wojska Polskiego na Zachodzie: formowanie, działania bojowe, organizacja, metryki dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1967. Brak numerów stron w książce
Zbigniew Lalak: Broń pancerna w PSZ 1939-1945. Organizacja i struktury. Warszawa: Pegaz-Bis: O.K. Media, 2004. ISBN 83-922002-0-9.
Andrzej Suchcitz, Marek Wroński: Barwa Pułku 3 Pancernego – zarys monograficzny. Tarnowskie Góry: Wydawnictwo Instytutu Tarnogórskiego, 2002. ISBN 83-87470-81-3.
Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918 – 1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernych, 1971.
Krzysztof M. Gaj: 16. Brygada Pancerna. Studium organizacji brygady pancernej-myśl organizacyjno-etatowa Wschodu i Zachodu w okresie II-VIII 1945 r. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2019. ISBN 978-83-7889-958-7.