3 pułk artylerii lekkiej Legionów (3 pal Leg.)
3 pułk artylerii lekkiej Legionów (3 pal Leg.) był oddziałem artylerii lekkiej Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
Na mocy decyzji z dnia 1 lipca 1919 połączono 2 i 9 pułk artylerii polowej, tworząc 3 pułk artylerii polowej Legionów. Oddział ten włączono do 3 Brygady Artylerii. W 1921 z pułku wyłączono dowództwo III dywizjonu oraz 3, 7 i 8 baterię, które zostały przeniesione do Włodzimierza jako podstawa nowo formowanego 27 pułku artylerii polowej. Od września 1922 pułk stacjonował w garnizonie Zamość, a święto pułkowe obchodzono 24 września, w rocznicę walki o Brzostowicę.
Od 1 stycznia 1932 oddział przemianowano na 3 pułk artylerii lekkiej Legionów.
Pułk w walce o granice
Formowanie i walki 2 Krakowskiego pułku artylerii polowej
W listopadzie 1918 w Krakowie, na Rakowicach i w Łobzowie, rozpoczęto formowanie polskich oddziałów artylerii, wykorzystując sprzęt z 12 pułku artylerii polowej i 2 pułku artylerii wałowej. Na koniec listopada sformowane oddziały przyjęły nazwę 2 Krakowski pułk artylerii polowej, a dowództwo objął mjr Pankowicz. Pierwsze trzy baterie były uzbrojone w austriackie 9 cm armaty wz. 75, a ostatnia w 8 cm armaty wz. 85.
Na front wyruszyła jako pierwsza 1 bateria, która została skierowana na Śląsk Cieszyński, gdzie walczyła o Zaolzie z armią czeską. W marcu 1919 przeniesiono ją do Małopolski Wschodniej, gdzie stacjonowała i walczyła z Ukraińcami pod Sądową Wisznią oraz o Nowe Miasto.
Również 3 bateria działała na Śląsku Cieszyńskim, a później w składzie Grupy „Bug” walczyła z Ukraińcami pod Rawą Ruską, Żółkwią i Lwowem.
2 bateria od grudnia 1918 do maja 1919 zmagała się z oddziałami ukraińskimi pod Starzawą i Chyrowem, gdzie wymieniła przestarzałe działa na zdobyczne 8 mm armaty wz. 8/5.
4 bateria operowała w rejonie Przemyśla, Niżankowic i Chyrowa od grudnia 1918.
W maju 1919 wszystkie baterie 2 pułku artylerii polowej połączyły się pod Chyrowem, biorąc udział w ofensywie majowej, walcząc pod Łowczą, Felsztynem, Grodowicami i Dzieduszycami Wielkimi, osiągając w pościgu Stanisławów. Tam 1 i 3 bateria wymieniły przestarzałe działa na zdobyte na armii ukraińskiej nowoczesne 10 cm haubice wz. 14.
Formowanie i walki 9 pułku artylerii polowej
W 1917 w Garwolinie zaczęto organizować dwie baterie artylerii Polskiej Siły Zbrojnej, które w grudniu 1918 przekształciły się w 9 pułk artylerii polowej pod dowództwem kpt. Poźniaka. Kontynuowano działania organizacyjne, tworząc dwa 2-bateryjne dywizjony na bazie napływających oficerów legionowych i ochotników z Uniwersytetu Warszawskiego. Oddział dysponował 16 armatami 9 cm wz. 75 pochodzącymi ze zbrojowni krakowskiej.
W lutym 1919 na front wyruszyła 1 bateria, a wkrótce po niej następne. Baterie walczyły na różnych odcinkach frontu, wspierając piechotę w walkach pod Mostami, Mozajkowem, Wilnem, Mołodecznem, Wklejką, Budsławiem, Mińskiem i Bobrujskiem.
Formowanie i walki 3 pułku artylerii polowej
Zgodnie z rozkazem Generalnego Inspektora Artylerii nr 18, 2 Krakowski pułk artylerii polowej oraz 9 pułk artylerii polowej utworzyły nowy 3 pułk artylerii polowej pod dowództwem płk. Wiktora Poźniaka.
W wyniku reorganizacji zmieniono numerację baterii: 1/2 pap stała się baterią nr 4 uzbrojoną w 9 cm armaty wz. 75, 2 bateria pozostała przy swoim numerze, uzbrojona w 8 cm armaty wz. 85, a 3 bateria także przy swoim numerze, uzbrojona w 10 cm haubice wz. 14. Bateria 4 stała się 1 i była uzbrojona w 10 cm haubice wz. 14. Baterie byłego 9 pap zostały przemianowane na: 5 (uzbrojona w 9 cm armaty wz. 75), 6 (uzbrojona w 2 armaty 3-calowe wz. 02 i 2 armaty 9 cm wz. 75), 7 (uzbrojona w 9 cm armaty wz. 75), oraz 8 (uzbrojona w 9 cm armaty wz. 75).
W Lublinie utworzono baterię zapasową 3 pap z kadry artylerii konnej przy DOG Lublin, która sformowała 9 baterię pułku wyposażoną w francuskie 75 mm armaty wz. 97. W maju 1920 baterię zapasową przeniesiono do Chełma, a w sierpniu do Tomaszowa Mazowieckiego. W wrześniu bateria powróciła do Chełma i tam odtworzyła 4 baterię.
Mimo formalnych ruchów, do października 1919 baterie byłego 9 pap walczyły na Białorusi, wspierając 1 DLit.-Biał., 2 Brygadę Jazdy oraz 9 DP. W listopadzie baterie 5, 6 i 7 przeszły do rejonu Parafjanowa, wchodząc w skład wojsk 1 DLit.-Biał. i walcząc nad Berezyną oraz w rejonie Lepla, gdzie przeszły przezbrojenie w nowoczesny sprzęt. 5 i 6 bateria otrzymały 10 cm haubice wz. 14, a 7 i 8 bateria 75 mm wz. 97.
Baterie byłego 2 Krakowskiego pułku artylerii polowej do września stały nad Zbruczem, a następnie zostały przeniesione do Wilna, a później nad Dźwinę. Z pułku wydzielono 4 baterię i skierowano ją w rejon Suwałk do walki przeciw Litwinom.
W wrześniu 1920 pułk dysponował francuskimi i austriackimi 100 mm haubicami.
Mapy walk pułku
Kawalerowie Virtuti Militari
Pułk w okresie pokoju
W 1921 z 3 pułku artylerii polowej wydzielono dowództwo III dyonu oraz 7 i 8 baterię oraz 3 baterię, które stały się zawiązkiem 27 pułku artylerii polowej. Po reorganizacji pułku utworzono trzy dywizjony po dwie baterie jednoplutonowe.
W październiku 1921 do Zamościa przybyła bateria zapasowa pułku, rozpoczynając przygotowania do przyjęcia pododdziałów bojowych 3 pap, które dotarły do garnizonu dopiero we wrześniu 1922. Wcześniej stacjonowały w Staroświęcianach i Klewaniu. W 1922 odtworzono III dywizjon oraz 3 baterię, która miała nietypową strukturę, posiadając siedem baterii ogniowych.
W 1926 w oddziałach artylerii rozpoczęto proces ujednolicenia struktur. 1 bateria haubic przemianowana została na 7 baterię, a 9 bateria armat na 1 baterię. Zgodnie z Planem Mobilizacyjnym „S”, pułk rozwijał się w mobilizacji powszechnej, osiągając gotowość w ciągu 8 dni. Jedynie 2 bateria formowana była w trybie alarmowym. Ponadto pułk wystawiał w 15 dniu mobilizacji I i II/62 pap, w 4 dniu dowództwo artylerii nr 33, 1 baterię marszową 3 pap z terminem gotowości w 28 dniu, oraz 1 baterię marszową 62 pap z gotowością w 30 dniu. W koszarach pułkowych tworzono Wojenna Szkołę Podchorążych Artylerii nr II.
Po reorganizacji pułk składał się z trzech dywizjonów: I dywizjon armat w składzie trzech baterii, II dywizjon armat w składzie dwóch baterii i III dyon haubic w składzie dwóch baterii haubic. W kwietniu 1939 po raz kolejny ujednolicano struktury, likwidując 3 baterię armat.
Koszary w Zamościu spełniały wszystkie wymagania niezbędne do funkcjonowania pułku. Budynki dowództwa, kasyn podoficerskiego i oficerskiego, mieszkania dla kadry, budynki mieszkalne dla szeregowych oraz stajnie były w dobrym stanie. Działały świetlice żołnierskie oraz prowizoryczny teatr. W 1934 otwarto świetlicę pułkową dla szeregowych, wyposażoną w aparat radiowy i zestawy gier. Żołnierze mogli czytać pisma, takie jak „Wiarus” i „Żołnierz Polski”, a także „Polskę Zbrojną” i „Ilustrowany Kurier Codzienny”. W latach 30 zorganizowano chór żołnierski, a szeregowi mieli możliwość oglądania nowego filmu w kinie co miesiąc.
W 1925 z inicjatywy mjr. Karola Myrka założono spółdzielnię, która od 1928 emitowała własne pieniądze. W 1930 miała 148 członków i prowadziła dwa sklepy. W 1933, z powodu dużego zadłużenia, spółdzielnia zawiesiła działalność, a w 1934 została rozwiązana.
Jednym z kluczowych elementów wojskowej służby było szkolenie żołnierzy. Pułk najczęściej wyjeżdżał na „szkoły ognia” do Obozu Ćwiczebnego Czeremoszno, gdzie prowadzono ostre strzelania, ćwiczono współdziałanie z innymi rodzajami wojsk i sprawdzano wytrzymałość fizyczną żołnierzy podczas długich marszów. Inspekcje przeprowadzone przez gen. bryg. Wacława Stachiewicza wykazały dobre przygotowanie do działań zarówno dowódcy pułku, jak i całej kadry oficerskiej. Pułk był postrzegany jako wyróżniający się.
3 pal Leg. w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
3 pal Leg. mobilizował się w Zamościu i okolicach w I rzucie mobilizacji powszechnej do etatów wojennych w terminie od 31 sierpnia do 5 września. Dodatkowo w I rzucie mobilizacji powszechnej mobilizował w terminie do 6 września:
- kolumnę taborową nr 204,
- warsztat taborowy nr 201,
- 42 dywizjon artylerii lekkiej (armat).
W II rzucie mobilizacji powszechnej w terminie X+3 i X+4 mobilizował:
- II dywizjon 51 pułku artylerii lekkiej (armat)
- baterię marszową 3 pułku artylerii lekkiej.
Mobilizację części pułku rozpoczęto poza Zamościem w pobliskich wsiach. Dowództwo pułku mobilizowano we wsi Jarosławiec, III dywizjon w Siedliskach i folwarku Płoskie. Należności dla pułku w zakresie wyposażenia i broni były zgodne z tabelami mobilizacyjnymi. Konie pochodzące z poboru były w złej kondycji, a zmobilizowane wozy konne w fatalnym stanie. Przed mobilizacją alarmową wymieniono część żołnierzy stanu czynnego pułku z 25 pułkiem artylerii lekkiej, do pułku dołączyli żołnierze mniejszości niemieckiej. Po zakończeniu mobilizacji koszary 3 pal Leg. przekazano dla Ośrodka Zapasowego Artylerii Konnej nr 2.
Działania bojowe pułku
Walki dowództwa 3 pal Leg. i I dywizjonu 3 pal Leg.
3 września o godz. 14.30 z Zamościa transportem kolejowym wyjechało dowództwo I dywizjonu i 2 bateria. W godzinach przedwieczornych 3 bateria z większością kolumny amunicyjnej dywizjonu. 4 września w godzinach popołudniowych jako pierwsze przybyły do rejonu koncentracji 3 Dywizji Piechoty Legionów dowództwo I/3 pal Leg. z 2/3 pal Leg. Transport wyładowano w rejonie Radomia. Następnie przemaszerowano w okolice Odrowąża, aby wesprzeć bataliony piechoty 3 DP Leg., które zajmowały pozycje na linii rzeki Krasna. Rano 4 września 1 bateria 3 pal Leg. dotarła ze wsi Jarosławiec do Zamościa, gdzie została załadowana do transportów kolejowych wraz z dowództwem 3 pal Leg. i plutonem topograficzno-ogniowym. O godz. 18.30 transport odjechał w rejon koncentracji 3 DP Leg. i Południowego Zgrupowania Armii „Prusy”. 5 września w godzinach porannych w rejonie Radomia wyładowano 3/3 pal Leg, większość kolumny amunicyjnej oraz tabor żywnościowy. 6 września dowództwo I dywizjonu wraz z 2 baterią wsparło zgrupowanie 3 DP Leg. składające się tylko z 3 batalionów, które zajęło obronę w rejonie Krasna – Luta – Samsonów. 2/3 pal Leg. 6 września przed południem ostrzelała niemiecki podjazd w rejonie Mniowa, który wycofał się. Po godz. 14.00 na rozkaz dowództwa 12 Dywizji Piechoty (któremu zgrupowanie 3 DP Leg. podlegało) zgrupowanie w rejonie Ubyszów, Majdów zostało wycofane. Tam dołączyło do macierzystej dywizji. Nocą 6/7 września I/3 pal Leg. bez dwóch baterii pomaszerował do Skarżyska Kamiennej. Nocą również nastąpił wyładunek na stacji Jedlnia transportu z dowództwem 3 pal Leg. i 1/3 pal Leg. 7 września od rana koncentrowano oddziały 3 DP Leg. w Skarżysku Dużym, gdzie dotarły wszystkie baterie wraz z dowództwem I dywizjonu. Nocą 7/8 września podjęto marsz do rejonu Seredzic; przed świtem I/3 pal Leg. osiągnął północno-wschodnią część lasu Seredzice. Wydzielono z dywizjonu baterię 1/3 pal Leg. do wsparcia 8 pułku piechoty Legionów w obronie pod wsią Trąbowiec Duży; bateria zajęła stanowiska na zachód od wzgórza 246. Od godz. 8.00 I/3 pal Leg. ze stanowisk na północ od Seredzic miał za zadanie wesprzeć batalion II/7 pułku piechoty Legionów w rejonie Iłży. Od godz. 9.00 I/3 pal Leg. (bez 1 baterii) otworzył ogień na niemieckie oddziały, które pojawiły się w rejonie wsi Piłatka. Od godz. 12.00 dywizjon wspierał obronę Iłży, prowadzonej przez 7 pp Leg., a ostrzał dywizjonu unieszkodliwił niemiecki punkt obserwacyjny artylerii. Następne natarcie niemieckie skierowane na wzgórze 246 zostało powstrzymane. Ostrzałem dywizjonu kierowali: dowódca AD 3 DP Leg. płk Stanisław Tatar, dowódca 3 pal Leg. ppłk Tomasz Nowakowski oraz dowódca dywizjonu mjr Mieczysław Kułakowski. Korygowany przez niemiecki samolot obserwacyjny ostrzał artylerii niemieckiej czasowo obezwładnił obie strzelające baterie dywizjonu. Po odzyskaniu gotowości bojowej obie baterie ponownie włączyły się do walki. W rejon dowództwa artylerii dywizyjnej przedarł się niemiecki podjazd pancerny, który został odparty ogniem na wprost przez 1/3 pal Leg., niszcząc jeden niemiecki pojazd pancerny. Około godz. 15.00 pozycje batalionu II/7 pp Leg. zostały przełamane przez niemieckie oddziały, a wprowadzone do akcji czołgi i piechota zostały powstrzymane przez ostrzał 2 i 3 baterii I dywizjonu armat. Około godz. 18.00 ponowne niemieckie natarcie na Iłżę zostało powstrzymane przez 7 pp Leg. oraz wspierający go I/3 pal Leg.. Około godz. 15.00 oddziały niemieckiej 2 Dywizji Lekkiej, wspierane przez czołgi, wykonały natarcie na pozycje 8 pp Leg.; nieliczne czołgi przebiły się do rejonu dowództwa dywizji, gdzie zostały odparte przez jeden z plutonów 1 baterii, który ostrzałem na wprost uszkodził jeden z niemieckich czołgów.
Wieczorem podjęto próbę przebicia się ku Wiśle; do batalionu I/9 pułku piechoty Legionów przydzielono 2 baterię jako artylerię towarzyszącą. Po minięciu Iłży natarcie piechoty zostało zatrzymane; przetaczane ręcznie armaty zajęły stanowiska ogniowe i ostrzałem na wprost ostrzelały oddziały niemieckie w Piłatce, zmuszając je do milczenia. W trakcie walki ranny został dowódca dywizji płk Marian Turkowski, który znajdował się przy 2 baterii i I batalionie 9 pp Leg.. Będący przy 2 baterii płk Tatar poprowadził pozostałość batalionu i 2/3 pal Leg. do lasów Antoniów-Czerwona, które osiągnęły 9 września o świcie. Dowódca 3 pal Leg. wraz z dowództwem pułku i taborami przedostał się przez Kotlarkę i Prędocin do lasu na północ od szosy Iłża-Lipsko. Pluton topograficzno-ogniowy ppor. Władysława Romana przedarł się z Iłży i w rejonie wzgórza zamkowego natknął się na dwie opuszczone armaty 75 mm z 55 pułku artylerii lekkiej; wspólnie z podległymi żołnierzami odnalazł zaprzęgi i dwa jaszcze, dotarł w rejon Ciecierówki. Dołączył jeszcze działon z plutonu artylerii piechoty 8 pp Leg.. Z grupą kpt. Żelewskiego z 8 pp Leg. przedarł się jeden działon z 3 pal Leg. w kierunku lasów małomierzyckich; w tym samym kierunku przedzierał się pluton z dwoma armatami z 3 pal Leg. wraz z częścią batalionu II/7 pp Leg.. 9 września do pozostałości 36 Dywizji Piechoty rez. w rejonie Jasieńca Górnego dotarła kompletna bateria I/3 pal Leg.. Wieczorem tego dnia grupa ta z baterią dotarła do Piotrowego Pola. 9 września grupa płk. Tatara w lesie Antoniów-Czerwona pozostawiła tabory i broń ciężką, w tym armaty. 2 bateria nocnym marszem przedarła się do Wisły, nad ranem bateria bez armat przeszła na jej wschodni brzeg w rejonie Solca. Grupa ppłk. Nowakowskiego, po pozostawieniu taboru w rejonie lasu Antoniów, podzielona została na dwa oddziały; konny ppłk. Nowakowskiego i pieszy por. Mieczysława Kowalika. Oddział ppłk Nowakowskiego dołączył do grupy płk. Tatara i z nią przedarł się za Wisłę. Oddział por. Kowalika również przeszedł na wschodni brzeg Wisły. Improwizowana bateria ppor. Romana dołączyła do przybyłego i osłabionego batalionu II/8 pp Leg., uzupełniając obsługi artylerzystami, a ok. południa 9 września podjęto marsz w kierunku Zwolenia ku Wiśle. Po wyjściu z lasu w rejonie wsi Ostrowica II/8 pp Leg. natknął się na nieprzyjaciela; znajdujące się w szykach piechoty dwie armaty podjęły walkę z niemiecką piechotą i samochodami pancernymi. Ostrzał niemieckiej artylerii spowodował panikę w taborach i ich rozproszenie, co doprowadziło do wycofania się piechoty i armat do lasu. Bateria ppor. Romana z powodu trudności terenowych, oddzielnie od piechoty podjęła marsz, dołączając do grupy ppłk wet. Eugeniusza Górniewicza. Po wyczerpaniu możliwości przedarcia się całością sił, pozostawiono armaty, a artylerzyści w grupach przedzierali się na wschodni brzeg Wisły. Części się udało, część dostała się do niewoli.
Do końca 12 września płk Tatar zbierał pozostałości żołnierzy 3 DP Leg. w rejonie Opola, w tym artylerzystów I/3 pal Leg. Nocą 12/13 września podjęto marsz przez Bełżce, Bychawę, Giełczew, Kszczonów, Chmiel, Kozice i Piaski do Chełma Lubelskiego, który osiągnięto 17 września. Spieszony dywizjon artylerzystów mjr. Mieczysława Kułakowskiego wszedł w skład III Brygady Piechoty, która 19 września została wchłonięta przez 1 Dywizję Piechoty Legionów. 21 września podjęto marsz przez Wojsławice, Tuczępy, osiągając na koniec dnia Czartowczyk, Wożuczyn. 22 września dywizjon mjr. Kułakowskiego wyruszył w kierunku Tarnawatki, gdzie w rejonie Rahanie był ostrzelany przez artylerię niemiecką. Nocą 22/23 września podjęto marsz z Wahań do Bud Dzierążyńskich, które zajęto o świcie 23 września. Podjęto natarcie spieszonych artylerzystów, które zostało powstrzymane przez obronę niemieckiej 8 DP. 23 września dywizjon artylerzystów bronił wsi Antonówka, gdzie doszło do zaciętej walki dywizjonu z piechotą niemieckiej 8 DP. O godz. 14.00 silna niemiecka nawała artyleryjska załamała obronę dywizjonu; wycofujący się w kierunku Tarnawatki dywizjon został rozbity, a wielu artylerzystów zginęło, w tym mjr Mieczysław Kułakowski.
Walki II i III dywizjonów 3 pal Leg. w składzie 39 DP rez.
Walki nad Wisłą i Wieprzem
Dowództwo II dywizjonu wraz z 4 baterią i plutonem kolumny amunicyjnej wyjechało transportem kolejowym z Zamościa w kierunku miejsca koncentracji 3 DP Leg. wieczorem 5 września. Wieczorem 6 września dotarł do stacji Gołąb, gdzie został zatrzymany z uwagi na poważne uszkodzenie mostu kolejowego na Wiśle. Nocą 6/7 września na rozkaz oficera Szefostwa Komunikacji Naczelnego Wodza transport wyładowano i przeznaczono oddziały do obrony wschodniego brzegu Wisły. Nocą 6/7 września dotarła do stacji Gołąb także 5 bateria. 7 września 6 bateria została wyładowana na wcześniejszej stacji i po marszu dołączyła do II/3 pal Leg. w rejonie Gołębia. Nocą 4/5 września wyjechały z Zamościa transporty III dywizjonu, jako pierwsza 8 bateria z samodzielnym patrolem meteo nr 3 i taborem żywnościowym. Drugą była 7 bateria z dowództwem dywizjonu, a rano 9 bateria z kolumną amunicyjną i kompanią asystencyjną nr 121. 8 września stacjonujący w Kurowie i pobliskich wsiach II/3 pal Leg. został podporządkowany dowódcy Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej, a wkrótce na stacji Gołąb wyładował się sukcesywnie III/3 pal Leg., który przeszedł pod dowództwo płk. dypl. Stefana Roweckiego. Zgodnie z rozkazem, wieczorem 8 września III/3 pal Leg. odmaszerował do rejonu Puław, a o świcie 9 września dotarł do Puław II/3 pal Leg.. Obronę rejonu Puław organizował 9 pułk piechoty Legionów pod dowództwem ppłk. Zygmunta Bierowskiego. Oba dywizjony zajęły stanowiska ogniowe, a punkty obserwacyjne umieszczone zostały na skarpie i wale wiślanym. Bateria 6/3 pal Leg. zajęła stanowiska osobno na południe od Puław w górze rzeki. Około godz. 17.00 nastąpił nalot na Puławy, obejmujący również stanowiska ogniowe II/3 pal Leg. i punkty obserwacyjne II i III dywizjonów. Nocą 9/10 września II/3 pal Leg. zmienił stanowiska ogniowe z rejonu stacji kolejowej na okolice folwarku Szkoły Rolniczej. 10 września zgrupowanie 3 DP Leg. zebrane na wschodnim brzegu Wisły weszło w skład 39 Dywizji Piechoty rez.. 10 września podchodzące ku Wiśle oddziały niemieckie zostały ostrzelane przez baterie 3 pal Leg., jednak w krótkim czasie zamilkły z uwagi na przecięcie linii telefonicznych przez niemieckich dywersantów. Jeden z nich został ujęty przez wysłane patrole. Podchodzące oddziały niemieckie zostały obłożone ogniem zaporowym i ostrzałem obserwowanym z punktów obserwacyjnych. Aktywna niemiecka artyleria i lotnictwo zlokalizowały, zapaliły i zniszczyły punkt obserwacyjny III dywizjonu mieszczący się w bożnicy, w wyniku czego poległo 4 żołnierzy. 11 września bateria 9/3 pal Leg. wsparła wypad plutonu pionierów 9 pp Leg na zachodni brzeg Wisły. Punkt obserwacyjny mieścił się na wyspie na wprost wsi Opatkowice. 12 września baterie prowadziły ostrzał podejść do możliwych przepraw na zachodnim brzegu Wisły. 13 września kolumny amunicyjne obu dywizjonów 3 pal Leg. pobrały z Głównej Składnicy Uzbrojenia nr 2 w Stawach k/Dęblina maksymalną ilość amunicji do armat i haubic. Tego dnia prowadzono ogień nękający niemieckich oddziałów na zachodnim brzegu. Do III dywizjonu haubic dołączył ppor. Władysław Roman, który został adiutantem III/3 pal Leg.. W godzinach południowych II/3 pal Leg. został skierowany do obrony przeciwpancernej w Puławach i najbliższej okolicy. 6/3 pal Leg. wspierała tego dnia batalion nadwyżek 8 pp Leg. na południe od Puław. 14 września pod Puławami doszło do próby forsowania Wisły przez niemiecką 29 Dywizję Piechoty Zmotoryzowanej, która została odparta ogniem obu dywizjonów. Około godz. 17.00 artyleria niemiecka przeprowadziła ostrzał stanowisk II/3 pal Leg., w wyniku czego poległo dwóch kanonierów, kilku zostało rannych, a także utracono pewną ilość koni.
14 września o zmroku dywizjony II i III 3 pal Leg oraz 3 dac rozpoczęły odwrót z linii Wisły. Dywizjony maszerowały w kolumnie 9 pp Leg. z rejonu Puław i Kazimierza po osi Kurów, Krasienin do południowo-zachodniej części lasów kozłowieckich. Marsz wydłużył się z powodu trudnych warunków terenowych. W trakcie marszu bateria 9/3pal Leg. w dniu 15 września odparła ogniem na wprost atak niemieckiego podjazdu pancerno-motorowego. 16 września około godz. 11.00 dywizjony osiągnęły wschodni skraj lasów kozłowieckich. Po raz kolejny wyruszono około godz. 16.00 poprzez Nasutów, wschodni skraj Lublina, Jaszczów do lasu na południe od Białki, osiągając go w godzinach południowych 17 września. 18 września o godz. 5.00 pomaszerowano przez Pawłów, Krzywowolę do lasów koło Zalesia, które osiągnięto w południe. Nocą 18/19 września podjęto dalszy marsz poprzez Zuzlin, Bziłe, szosą na Krasnystaw do lasu Surków. II/3 pal Leg. wraz z 9 pp Leg. maszerował przez Rejowiec i Krasnystaw do Pańskiej Doliny. Do natarcia na Krasnystaw wyznaczono batalion III/9 pp Leg. ze wsparciem baterii 4/3 pal Leg.. Natarcie piechoty ze wsparciem artylerii wyparło niemieckie oddziały ze wschodniego brzegu rzeki Wieprz, a niemiecki kontratak 4 DP odrzucił i rozbił polskie natarcie. Dywizjony 3 pal i 3 dac wsparły ogniem natarcie 95 pułku piechoty podczas natarcia na wieś Krupa, a dalsze natarcie pułku opanowało las na północ od Krasnegostawu, dotarło do Wieprza. O świcie 19 września oba dywizjony 3 pal Leg zajęły stanowiska ogniowe w lesie majątku Orłów na południowy zachód od Surhowa, skąd wspierały ogniem obronę własnej piechoty przed natarciami oddziałów niemieckiej 4 DP. Dywizjony poniosły straty osobowe i w koniach. Nocą 19/20 września oddziały oderwały się od wojsk niemieckich i pomaszerowały poprzez Chełmiec, Krasiczyn do Majdanu Skierbieszowskiego. Podczas domarszu do celu w godzinach porannych na III/3 pal Leg. nastąpił atak lotnictwa niemieckiego, który rozproszył część taborów dywizjonowych i bateryjnych. 20 września oba dywizjony przebywały w rejonie Majdanu Sitanieckiego wraz ze zgrupowaniem 9 pp Leg. Po redukcji taborów oba dywizjony podjęły marsz przez Dębowiec, Janówkę, Horyszów Polski, Kolonię Bożydar.
W bitwie pod Tomaszowem Lubelskim
Od wieczora 20 września podjęto przygotowania do natarcia na Tomaszów Lubelski. Rozpoczęto marsz na stanowiska wyjściowe do natarcia: II/3 pal Leg. pomaszerował nocą do lasu pomiędzy drogą kolonia Bożydar-Barchaczów i Cześniki-Brudek, a III/3 pal do lasu na południowy zachód od kolonii Bożydar. O świcie 21 września II dy