3 Pułk Artylerii Ciężkiej im. Króla Stefana Batorego
3 Pułk Artylerii Ciężkiej im. Króla Stefana Batorego (3 pac) był jednostką artylerii ciężkiej Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Pułk ma swoje korzenie w „wojennych” I/1 pułku artylerii ciężkiej, II/3 pułku artylerii ciężkiej oraz II/4 pułku artylerii ciężkiej. Został sformowany w 1921 roku i do września 1939 stacjonował w garnizonie w Wilnie, w obrębie Okręgu Korpusu nr III. Od 1929 roku był podporządkowany dowódcy 3 Grupy Artylerii. W 1939 roku zmobilizował m.in. 19 dywizjon artylerii ciężkiej (dac) oraz 1 dac. W czasie kampanii wrześniowej dowódca pułku pełnił rolę dowódcy artylerii obrony Warszawy, a sztab składał się w dużej mierze z oficerów 3 pac.
Formowanie i zmiany organizacyjne
„Wojenny” I dywizjon 1 pułku artylerii ciężkiej zakończył swoją działalność bojową w rejonie Nowoprudek i Zrebowicz. Po zakończeniu działań wojennych przeszedł przez szereg zmian organizacyjnych. Od 10 kwietnia 1921 roku baterie dywizjonu stały się częścią 1 dywizjonu artylerii ciężkiej Legionów, a 27 grudnia przekształcono je w I dywizjon „pokojowy” 3 pułku artylerii ciężkiej.
II dywizjon „wojenny” 3 pułku artylerii ciężkiej działał osobno do końca wojny polsko-bolszewickiej. Rozejm zastał 4 baterię w rejonie Nowo-Święcian, a 5 baterię w Olkiewiczach. 6 bateria pozostała we Lwowie. W związku z „buntem gen. Żeligowskiego” oraz jego 1 Dywizją Litewsko-Białoruską, w listopadzie 4 bateria została skierowana na Wileńszczyznę, a 26 grudnia cały II dywizjon przemianowano na 1 litewsko-białoruski dywizjon artylerii ciężkiej, który wszedł w skład Wojsk Litwy Środkowej. Następnie 1 litewsko-białoruski dac został nazwany 19 dywizjonem artylerii ciężkiej, z którego 31 października 1921 roku utworzono II dywizjon „pokojowy” 3 pułku artylerii ciężkiej.
II dywizjon „wojenny” 4 pułku artylerii ciężkiej zakończył działania wojenne w Grodnie. Po zakończeniu walk przeszedł przez kolejne zmiany organizacyjne. W listopadzie wszedł w skład 20 pułku artylerii ciężkiej, a od 27 maja 1921 roku stał się samodzielnym 29 dywizjonem artylerii ciężkiej. 27 listopada dołączył do „pokojowego” 3 pułku artylerii ciężkiej jako jego III dywizjon.
W wyniku udziału w walkach „wojennych” dywizjonów, które w 1921 roku utworzyły 3 pułk artylerii ciężkiej, Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari V klasy odznaczono 7 oficerów i żołnierzy. Dodatkowo, Krzyżem Walecznych uhonorowano 17 oficerów i 64 szeregowych, w tym 4 oficerów po raz czwarty, 5 po raz trzeci oraz 12 oficerów i 4 szeregowych po raz drugi. Wśród odznaczonych znajdowali się kanonierzy Stanisław Męcik oraz Tomasz Młynarski.
3 grudnia 1920 roku w Mołodecznie Naczelny Wódz Marszałek Józef Piłsudski odznaczył trąbki 2 i 3 baterii Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari V klasy.
3 pac w Wilnie
Zakwaterowanie
Pułk stacjonował w Wilnie w koszarach im. Księcia Józefa Poniatowskiego, a jego magazyny amunicyjne znajdowały się na Bołtupiu. Przejęte po armii carskiej koszary były w bardzo złym stanie. Pomieszczenia były zdewastowane, a wyposażenie rozkradzione przez mieszkańców Śnipiszek. Do połowy lat dwudziestych kasyno oficerskie mieściło się w budynku mieszkalnym. Aby zdobyć dodatkowe środki finansowe, pułk handlował nawozem końskim oraz wynajmował konie. W 1925 roku warsztaty pułkowe rozszerzyły się o kuźnię, która świadczyła również usługi dla ludności cywilnej. Na terenie koszar funkcjonowały także spółdzielnia fryzjerska oraz pralnia.
Kultura i rozrywka w pułku
W pułku panowało bogate życie kulturalne i towarzyskie. Działał „Teatr Żołnierski 3 pac”, który organizował kilka przedstawień rocznie, głównie komedii. Pułk dysponował własnym „kinematografem”, co umożliwiało organizację trzech do czterech seansów filmowych miesięcznie. W Kasynie Oficerskim odbywały się „sobótki” z tańcami i poczęstunkiem, w których uczestniczyli także podoficerowie z rodzinami. Wśród korpusu podoficerskiego cieszyły się dużą popularnością „zabawy domowe”, które odbywały się w każdy karnawałowy czwartek, z muzyką orkiestry pułkowej. Tradycją noworoczną były spotkania dla kadry zorganizowane 31 grudnia, w których uczestniczyli także zaproszeni goście.
Sport w pułku
Sport odgrywał istotną rolę w pułku. Kadra oraz żołnierze służby zasadniczej trenowali w ramach WKS Pogoń. Pułk dysponował nowoczesnym wyposażeniem sportowym. W latach 1923–1933 działał „Klub Sportowy 3 pac”, który miał sekcję wioślarską, chociaż najwięcej żołnierzy grało w piłkę nożną. Sytuacja ta zmusiła dowódcę pułku do zakazu gry w miejscach, gdzie często dochodziło do uszkodzenia szyb. Reprezentacja 3 pac w piłce nożnej wielokrotnie zdobywała mistrzostwo Okręgu Korpusu III, a drużyny siatkarskie i koszykarskie również zajmowały czołowe miejsca w rozgrywkach OK III. Dwa razy do roku organizowano pułkowe zawody lekkoatletyczne, a corocznie odbywał się konny bieg myśliwski z udziałem 15 do 30 oficerów. Pułk miał własny basen, a dowódca pułku wprowadził obowiązkową naukę pływania. Trenowano także dyscypliny specyficznie wojskowe, takie jak rzut granatem, pływanie z bronią, jazda zaprzęgiem artyleryjskim itp.
Szkolenie programowe
W pułku większość zajęć odbywała się w koszarach oraz na garnizonowym placu ćwiczeń taktycznych. Każdego roku, zazwyczaj w ośrodku ćwiczeń „Pohulanka” lub OC „Leśna”, baterie odbywały szkołę ognia. W trakcie ćwiczeń taktyczno-ogniowych często współpracowano z oddziałami 19 Dywizji Piechoty, wydzielając jeden dywizjon do dyspozycji jej dowódcy. 31 lipca 1938 roku przeprowadzono na Pohulance ćwiczenie doświadczalne, którego celem było ugrupowanie dywizjonu artylerii ciężkiej w marszu w warunkach silnego zagrożenia ze strony lotnictwa. Ćwiczenie to ujawniło niedostateczne zabezpieczenie przed atakami powietrznymi oraz niezadowalającą organizację służby obserwacyjno-meldunkowej przy osiąganych przez samoloty prędkościach.
Zmiany etatowe w pułku
Na koniec grudnia 1921 roku zakończono prace organizacyjne w „nowym” 3 pułku artylerii ciężkiej. Pułk początkowo zachował struktury wojenne składające się z trzech dywizjonów i dziewięciu baterii. W 1923 roku w skład pułku wchodziły: dowództwo, trzy dywizjony artylerii ciężkiej po trzy baterie, kadra oddziału łączności oraz kadra baterii zapasowej. Oprócz baterii dywizjonowych, w skład pułku wchodziła także 3 kompania artylerii pieszej oraz samodzielna bateria przeciwlotnicza nr 3, która w 1926 roku została przekształcona w 3 samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej. W 1931 roku oba te pododdziały stały się samodzielne i zostały wyłączone ze struktur 3 pac. Dopiero 3 marca 1930 roku pułk przeszedł na organizację na stopie pokojowej, co skutkowało rozwiązaniem 5., 8. i 9. baterii, a w pełnym składzie pozostał jedynie „alarmowy” I dywizjon. Wkrótce rozwiązano 3 baterię, równocześnie odtwarzając 8 baterię, co sprawiło, że każdy dywizjon miał po dwie baterie.
16 października 1936 roku Minister Spraw Wojskowych nadał jednostce nazwę 3 Pułk Artylerii Ciężkiej imienia Króla Stefana Batorego, jednak nie zezwolił żołnierzom pułku na noszenie inicjałów „S.B.” na naramiennikach kurtek i płaszczy, w miejsce cyfry „3”.
Kolejna zmiana organizacyjna miała miejsce w 1939 roku, kiedy to zlikwidowano III dac, a pułk wydzielił z własnego składu dwie baterie haubic kal. 155 mm, które miały wejść w skład nowo formowanego 30 dywizjonu artylerii ciężkiej. Ponadto pułk był zobowiązany do utworzenia dowództwa 30 dac oraz plutonu łączności, a baterię armat kal. 105 mm miała sformować 2 pułk artylerii ciężkiej. Organizacja dywizjonu nie została jednak w pełni zrealizowana, a we wrześniu 1939 roku 30 dac praktycznie stanowił II/3 pac, dysponując 12 haubicami kal. 155 mm, a brakująca bateria pochodziła także ze składu 3 pac.
3 pac w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
Pułk był jednostką mobilizującą. Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” sformował:
- w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem zielonym:
- dywizjon artylerii ciężkiej typu II nr 19 dla 19 DP
- pluton taborów nr 19 dla 19 DP
- w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem czerwonym:
- dywizjon artylerii ciężkiej typu II nr 1 dla 1 DPLeg
- pluton taborów nr 1 dla 1 DPLeg.
- I dywizjon 3 pac typu I
- od 31 sierpnia 1939 roku, w I rzucie mobilizacji powszechnej:
- dowództwo 3 pułku artylerii ciężkiej
- polowy szpital weterynaryjny nr 31
Dodatkowo, 30 pułk artylerii lekkiej, na bazie 30 dywizjonu artylerii ciężkiej, sformował:
- w I rzucie mobilizacji powszechnej:
- II dywizjon 3 pac
Działania bojowe pułku
W ramach planu operacyjnego „Zachód” 3 pac miał wejść w skład Armii „Prusy”.
Działania bojowe I/3 pac
Udział w bitwie pod Tomaszowem Mazowieckim
ZMobilizowany w alarmie w dniach 24–30 sierpnia 1939 roku, I dywizjon wojenny 3 pac, w składzie trzech baterii armat 105 mm, został przetransportowany kolejami od 31 sierpnia do 4 września do dyspozycji dowódcy Armii „Prusy”. Do rejonu Skierniewic dotarło dowództwo dywizjonu oraz 1 bateria; z powodu zniszczeń torów reszta dywizjonu dotarła do okolic Żyrardowa. 5 września I dywizjon artylerii ciężkiej został przydzielony do 13 Dywizji Piechoty, która przyjęła ugrupowanie obronne w lasach na południe od Ujazdu oraz na zachód od Tomaszowa Mazowieckiego. W czasie zajmowania rejonu stanowisk ogniowych 1 bateria i dowództwo dywizjonu, w pobliżu Cekanowa, zostały zbombardowane, co spowodowało straty. 7 września 1 bateria armat wspierała w obronie 44 pułk piechoty w rejonie Glinnika i lasów spalskich. Od rana do 15:30 1 bateria, współpracując z 44 pp, walczyła z jednostkami niemieckiej 1 Dywizji Pancernej, atakowanymi przez około 60 czołgów wspartych piechotą zmotoryzowaną. 1 bateria zniszczyła kilka pojazdów pancernych, jednak poniosła straty sięgające 50% stanu osobowego oraz sprzętu. Wieczorem 7 września 1 bateria wraz z dowództwem dywizjonu wycofały się w kierunku Inowłodza, dołączając do oddziałów 13 DP, które koncentrowały się w lasach Brudzewice. W miejscu koncentracji do dywizjonu dołączyły 2 i 3 baterie armat, które zostały wyładowane w Żyrardowie.
Walki odwrotowe ku Wiśle
Nocą 7/8 września dywizjon odmaszerował do lasów na południe od Ulowa. Nocą 8/9 września wycofywano się do rejonu Dąbrówki i lasów na południe od Białobrzegów. Kolejnej nocy 9/10 września, maszerujący dywizjon I/3 pac został zaskoczony przez niemiecki podjazd pancerny na szosie radomskiej. Odprzodkowany działon 1 baterii zniszczył 2 samochody pancerne, a reszta podjazdu się wycofała. Po dotarciu do lasów w rejonie Stawiszyna dywizjon zajął stanowiska ogniowe, skąd ostrzelał lotniska polowe w rejonie Białobrzegów. Nocą zarządzono marsz w kierunku Wisły. Podczas marszu dywizjon zajął stanowiska ogniowe i ostrzelał niemiecką kolumnę pancerno-motorową, niszcząc kilka samochodów pancernych oraz inne pojazdy. Rano 11 września dywizjon dotarł do Cecylówki, gdzie prowadził walkę obronną, zatrzymując natarcie niemieckiej piechoty wspartej czołgami i artylerią. W trakcie zaciętych walk poległo wielu żołnierzy, w tym dowódca 1 baterii kpt. Wacław Rogalski, a wielu odniosło rany, w tym dowódca dywizjonu; stracono dużą ilość uzbrojenia i sprzętu. Nocą 11/12 września resztki dywizjonu oderwały się od nieprzyjaciela i po dotarciu do Wisły stwierdzono brak sprzętu do przeprawy. Z powodu całkowitego okrążenia, braku brodu do przeprawy, ostrzału przez artylerię wroga, ataków lotniczych oraz braku wsparcia ze strony dowódcy 13 DP, dowódca dywizjonu podjął decyzję o zniszczeniu armat i przeprawie wpław. Rozkaz został zrealizowany do wieczora 13 września. Przeprawiono się przez rzekę w rejonie Podola Nowego, niedaleko Mniszewa. 14 września zatrzymano się we wsi Krzywda, gdzie, za zgodą dowódcy 13 DP, wymaszerowano z zamiarem dotarcia do Ośrodka Zapasowego Artylerii Ciężkiej nr 1 w Chełmie Lubelskim. W wyniku działań nieprzyjaciela zmieniono kierunek marszu na Wilno. W dniach 17 i 18 września piesza pozostałość I/3 pac stoczyła zaciekłą walkę z piechotą niemiecką pod miejscowością Czeremcha, w wyniku której dywizjon został rozbity i przestał istnieć.
Dowództwo 3 pac
Dowództwo 3 pułku artylerii ciężkiej, wraz z elementami zwiadu, łączności i kwatermistrzostwa, po zmobilizowaniu w Wilnie w dniach 31 sierpnia – 4 września zostało załadowane do transportu kolejowego. Wieczorem 4 września transport dowództwa, w towarzystwie innych jednostek, wyruszył przez Grodno, Białystok i Tłuszcz. W Tłuszczu był atakowany przez niemieckie lotnictwo. Dotarł do Warszawy 6 września. Na rozkaz dowódcy Obrony Warszawy gen. bryg. Waleriana Czumy, ppłk Wacław Zielonko-Zielonka wraz ze sztabem pułku zorganizował Dowództwo Artylerii Obrony Warszawy, gdzie kierował artylerią do dnia kapitulacji stolicy 28 września 1939 roku. Rzut kwatermistrzowski dowództwa oraz część pododdziałów pułkowych zwiadu i łączności stacjonowały na Pradze do 11 września. Następnie, pod dowództwem oficera zwiadowczego 3 pac, otrzymały rozkaz zameldowania się w OZAC nr 1 w Chełmie Lubelskim. Po marszu przez Mińsk Mazowiecki, Łuków, 19 września dotarły do Chełma, gdzie nie zastały Ośrodka. Oddział został wcielony w skład grupy płk. Mariana Ocetkiewicza i uczestniczył w II bitwie pod Tomaszowem Lubelskim.
Działania bojowe II/3 pac
W obronie Warszawy
Od 30 sierpnia do 3 września, na bazie pokojowego 30 dywizjonu artylerii ciężkiej, przy wsparciu 30 pułku artylerii lekkiej w Brześciu nad Bugiem, zmobilizowano w ramach I rzutu mobilizacji powszechnej II dywizjon 3 pułku artylerii ciężkiej. W trakcie mobilizacji dywizjon był bombardowany przez lotnictwo niemieckie. 3 września broń maszynowa 6 baterii zestrzeliła niemiecki samolot obserwacyjny. Nocą 4/5 września dywizjon został załadowany do transportu kolejowego i, przez Łuków, Siedlce oraz Warszawę, dotarł do Skierniewic. Transport był dwukrotnie atakowany przez lotnictwo niemieckie 5 września, co spowodowało straty w ludziach oraz wśród koni. Z powodu zatoru na trasie w rejonie Skierniewic, nastąpił rozładunek dywizjonu, a na rozkaz przywieziony z Warszawy, dywizjon w dniach 7 i 8 września wykonał marsz do stolicy. Baterie po dotarciu do Warszawy zajęły stanowiska: 4 w Ogrodzie Saskim, 5 w Łazienkach, 6 w Parku Paderewskiego, z punktami obserwacyjnymi i kierunkiem strzelania na zachodnie przedmieścia stolicy.
8 września w stanowiska ogniowe 4 baterii haubic trafiło kilka salw niemieckiej artylerii, co wywołało panikę w baterii, a duża część obsługi i zaprzęgów w panice zbiegła w kierunku Garwolina, pozostawiając haubice na miejscu. W nocy 8/9 września 6 bateria oddała pierwsze strzały w kierunku nieprzyjaciela. Nocą z 8 na 9 września 6 bateria, zajmująca stanowiska ogniowe w ogrodzie zoologicznym, poniosła dotkliwe straty. 9 września 6 bateria, dzięki dobrze usytuowanemu punktowi obserwacyjnemu, skutecznie ostrzeliwała rozwijające się do natarcia oddziały niemieckiej 4 Dywizji Pancernej. Zniszczyła czołgi, samochody oraz piechotę wroga, wystrzeliwując łącznie około 150 pocisków. 5 bateria również brała udział w walce, jednak z powodu braku łączności jej wsparcie było mniej efektywne. W wyniku rozpoznania przez lotnictwo wroga stanowisk 6 baterii, 10 września była ona ostrzeliwana przez artylerię niemiecką oraz atakowana przez lotnictwo. W związku z tym, nocą 10/11 września zajęła nowe stanowiska na prawym brzegu Wisły na Saskiej Kępie. 12 września do dywizjonu dołączyła 4 bateria, której obsługi zostały uzupełnione, a haubice naprawiono. Przez następne dni dywizjon prowadził głównie ognie nękające, z uwagi na ograniczoną ilość amunicji. 18 i 19 września dywizjon II/3 pac ostrzeliwał cele przed odcinkiem praskim polskiej obrony w rejonie Kawęczyna, Gocławia, Gocławka oraz Anina. 22 września 6 bateria prowadziła ogień nękający w kierunku wroga w Zbarze oraz zniszczyła zbiornik paliwa na Szczęśliwicach, pierwszym pociskiem podczas tankowania niemieckich pojazdów. Brak łączności i amunicji ograniczał możliwości prowadzenia ognia przez dywizjon. 25 oraz rano 27 września dywizjon ostrzelał ostatnimi pociskami baterie i stanowiska niemieckie w rejonie Okęcia. Rano 29 września zniszczono sprzęt optyczny i uszkodzono działa. Podczas zbiórki 30 września dowódca dywizjonu II/3 pac odczytał rozkaz o kapitulacji stolicy. W trakcie walk poległo 5 żołnierzy, wielu było rannych, a 4 haubice uległy uszkodzeniu.
Oddział Zbierania Nadwyżek 3 pac
Oddział Zbierania Nadwyżek 3 pac, pod dowództwem kpt. Giedroycia, bez broni i wyposażenia, został załadowany 7 września w Wilnie do transportu kolejowego i 9 września dotarł do Ośrodka Zapasowego Artylerii Ciężkiej nr 1 w Chełmie Lubelskim. Z powodu braku wyposażenia i broni w ośrodku, 12 września OZN 3 pac wraz z całością ośrodka zapasowego wyruszył marszem pieszym do Hrubieszowa, a następnie do Kowla. 17 września z całego ośrodka pozostał jedynie uzbrojony w broń ręczną oddział liczący 350 żołnierzy pod dowództwem kpt. Jaworowskiego. Nocą 18/19 września oddział dotarł do Kowla, gdzie ustalono, iż na dworcu stoi transport z fabryki broni. Załadowano do tego transportu oddział artylerzystów i pod przymusem zabrano pociąg w kierunku Brześcia nad Bugiem. Po drodze, w wyniku zatoru w Małorycie, wyładowano transport, dzieląc broń maszynową i formując baterię armat z odnalezionych armat kal. 75 mm. Po marszu pieszym we Włodawie, część żołnierzy 3 pac z ośrodka zapasowego weszła w skład Dywizji „Brzoza”. Utworzyła dla niej baterię armat oraz kompanię piechoty, składającą się z artylerzystów. Te pododdziały wzięły udział w bitwie pod Kockiem i Wolą Gułowską, kapitulując 6 października 1939 roku wraz z SGO „Polesie”.
Symbole pułkowe
Sztandar
24 listopada 1937 roku Prezydent RP, Ignacy Mościcki, zatwierdził wzór sztandaru 3 pac. 3 lipca 1938 roku w Wilnie marszałek Edward Śmigły-Rydz wręczył dowódcy pułku sztandar ufundowany przez społeczeństwo Wilna i ziem północno-wschodnich Rzeczypospolitej.
Na lewej stronie płatu sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego, znajdował się wieniec taki sam jak po stronie prawej, a w wieńcu znajdował się trzywierszowy napis „HONOR I OJCZYZNA”. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach, umieszczono na tarczach:
- w prawym górnym rogu – wizerunek Matki Boskiej Ostrobramskiej
- w lewym górnym rogu – wizerunek Świętej Barbary
- w prawym dolnym rogu – herb ziemi wileńskiej
- w lewym dolnym rogu – odznaka 3 pac.
Na ramionach amarantowego krzyża kawalerskiego znajdowały się nazwy i daty:
- na górnym ramieniu – Mołodeczno 3 XII 1920
- na dolnym – Browary 12–28 V 1920
- na lewym – Radzymin 14 VIII 1920
- na prawym – Dyneburg 3 I 1920.
W centrum krzyża, w wieńcu laurowym, umieszczono napis: Honor i Ojczyzna. Na prawym płacie amarantowego krzyża znajdował się wyhaftowany orzeł w wieńcu laurowym, a na białych polach, pomiędzy ramionami krzyża, umieszczono w wieńcach laurowych cyfry „3”.
Odznaka pamiątkowa
31 sierpnia 1931 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 3 pułku artylerii ciężkiej. Odznaka o wymiarach 42×39 mm przedstawia dwie skrzyżowane lufy armatnie, z których wydobywają się płomienie, na które nałożony jest złocony inicjał „SB” pod królewską koroną zamkniętą. Pod inicjałami znajduje się złota cyfra oraz inicjały pułku „3 PAC”. Odznaka była dwuczęściowa – oficerska, wykonana w srebrze. Na rewersie widniały próby srebra, inicjał grawera TF oraz numer.
Autorem projektu był kapitan artylerii Stefan Jan Strohmenger, a wykonawcą odznaki był Teodor Filipski z Wilna.
Wersje
Odznaka występowała w dwóch wersjach. W wersji pierwszej, skrzyżowane lufy armatnie były wykonane reliefowo z oksydowanego srebra, a z wylotów luf wznosiły się płomienie ze srebra nieoksydowanego. Z tylnych części luf wyłaniały się wieńce laurowe, również ze srebra nieoksydowanego. Pomiędzy płomieniami znajdowały się złote inicjały „S.B.” z koroną. Na lufach, w miejscu ich skrzyżowania, znajdowała się wykonana ze złota cyfra „3”, a pod nią stylizowane złote litery P.A.C.
W wersji drugiej odznaka była wykonana w całości z białego metalu, z wyjątkiem płomieni i półwieńców, które były w całości oksydowane.
Żołnierze pułku
Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku
Żołnierze 3 pułku artylerii ciężkiej – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Upamiętnienie
Z dniem 4 marca 2014 roku tradycje 3 pac przejął i z honorem kultywuje 3 dywizjon artylerii rakietowej 5 Lubuskiego pułku artylerii w Sulechowie.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932.
Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914–1939. Londyn: Koło Oficerów Artylerii Polskiej na Obczyźnie, 1975.
Tadeusz Jurga: Obrona Polski 1939. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1096-7.
Ryszard Kobendza: Zarys 80-letniej działalności Polskiego Związku Towarzystw Wioślarskich. Warszawa: Komisja Historyczna PZTW, 2001.
Wiesław Bolesław Łach: 3 Grupa Artylerii Wilno w systemie obronnym Polski w latach 1921–1939. W: Artyleria polska. Historia – teraźniejszość – przyszłość (myśl wojskowa, szkolnictwo artyleryjskie, technika i uzbrojenie). Materiały pokonferencyjne, Toruń, 18–19 września 2007.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Rudolf Sieradzki, Henryk Wielecki: Wojsko Polskie 1921–1939. Organizacja i odznaki artylerii. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1994. ISBN 83-85621-44-X.
Władysław Zaufal: Zarys historji wojennej 3-go pułku artylerii ciężkiej im. Króla Stefana Batorego. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Piotr Zarzycki: 3 Pułk Artylerii Ciężkiej im. Króla Stefana Batorego. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 28. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1993. ISBN 83-85621-25-3.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.