3 pułk artylerii ciężkiej (3 pac)
3 pułk artylerii ciężkiej (3 pac) był jednostką artylerii ciężkiej Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej, która działała podczas wojny polsko-bolszewickiej.
Na wiosnę 1919 roku rozpoczęto tworzenie brygad artylerii dla dywizji piechoty. Każda brygada składała się z dowództwa, pułku artylerii polowej oraz pułku artylerii ciężkiej, który miał formę dywizjonu trzybateryjnego. Drugi dywizjon pułku artylerii ciężkiej był przeznaczony do rezerwy artylerii Naczelnego Dowództwa.
Dekretem Naczelnego Wodza Wojska Polskiego z 1 września 1919 roku, wyznaczeni zostali dowódcy wszystkich ośmiu istniejących wówczas pułków artylerii ciężkiej. Na czoło 3 pułku artylerii ciężkiej stanął mjr Stanisław Miller. Latem 1920 roku jego bateria zapasowa stacjonowała w Zamościu.
Powstanie i działania I dywizjonu
W listopadzie 1918 roku rozpoczęto formowanie w Krakowie 1 pułku artylerii pod dowództwem płk. Ledóchowskiego. W trakcie walk, 1 pułk artylerii krakowskiej zmienił nazwę dwukrotnie; najpierw na 1 pułk artylerii ciężkiej, a następnie na 3 pułk artylerii ciężkiej z powodu zdublowania numeru. Walczący dywizjon stał się I/3 pac.
Działania na froncie ukraińskim i przeciwczeskim
Samodzielne działania baterii I/1 krakowskiego pac
20 grudnia 1918 roku, 3 bateria pod dowództwem por. Łopatkiewicza została przetransportowana koleją do Lwowa. Pododdział ten do końca kwietnia 1919 roku uczestniczył w obronie miasta, operując pod kryptonimem „Bereta”. W trakcie walk skutecznie wspierał piechotę ogniem, a także brał udział w wypadach na podlwowskie miejscowości. Pod koniec kwietnia bateria przeniesiona została do Chyrowa, gdzie połączyła się z 2 baterią.
10 stycznia 1919 roku, na front wyruszyła 2 bateria pod dowództwem por. Ferbera i do 22 lutego walczyła w rejonie Chyrowa, Żurawicy, Przemyśla oraz Sądowej Wiszni. W trakcie walk o Gródek Jagielloński, przyczyniła się do odblokowania linii kolejowej do Lwowa. Na koniec marca bateria została skierowana do Chyrowa.
Również w styczniu, dowództwo dywizjonu oraz 1 bateria pod dowództwem por. Kostrzewskiego wyruszyły na front. Dowódca dywizjonu kpt. Stanisław Miller został mianowany dowódcą całej artylerii polskiej operującej na Śląsku Cieszyńskim. 25 stycznia bateria prowadziła ostrzał z Dębowca w kierunku oddziałów czeskich, które zajęły Cieszyn. Następnego dnia skutecznie powstrzymała ataki na Skoczów. Po zawieszeniu broni, bateria z dowództwem I dywizjonu przeszła do rejonu Rawy Ruskiej. Od 4 lutego do końca kwietnia walczyła w Bełzie, Magierowie i Obroszynie. Na początku maja, 1 bateria wspierała piechotę w starciach pod Dobromilem, skąd następnie przemaszerowała do Chyrowa, gdzie połączyła się z pozostałymi bateriami dywizjonu.
Walki I/3 pac
Od 14 maja I dywizjon walczył w Małopolsce Wschodniej. Baterie 1. i 2. z pozycji w pobliżu szosy Chyrów – Dobromil, powstrzymały ataki wojsk ukraińskich, a 3 bateria zniszczyła ukraiński pociąg pancerny, wspierając piechotę w walce o wzgórze 620. 16 maja rozpoczął się pościg za rozbitym wojskiem ukraińskim. Dywizjon dotarł do Stanisławowa, a 10 czerwca został skierowany do Lwowa, gdzie baterie znowu zostały rozdzielone na różne kierunki.
14 czerwca 3 bateria walczyła o stację kolejową Potutory. Wiozący ją eszelon został zatrzymany ogniem ukraińskiego oddziału. Bateria, na rozkaz kpt. Chmurowicza, zajęła stanowiska ogniowe i ostrzelała sztab ukraińskiego oddziału. Mimo to, nieprzyjaciel kontynuował ataki. Artylerzystom pomogła II/9 pułku piechoty Legionów. Kilka dni później „uratowana” bateria wspierała 9 pp Leg. w walkach o górę Łysoń pod Brzeżanami, a następnie w rejonie Rohatyna i Buczacza.
W tym samym okresie 1 bateria wspierała 30 pułk piechoty w rejonie Przemyślan, a jej głównym zadaniem była obrona przepraw na Narajówce. 2 bateria brała udział w walkach pod Tarnopolem, Zborowem i Złoczowem.
W ostatnich dniach czerwca, baterie połączyły się w Brzeżanach, skąd wyruszyły w pościg za rozbitym wojskiem ukraińskim. 17 lipca dywizjon dotarł do Husiatyna.
Walki na froncie polsko-bolszewickim
Na koniec sierpnia 1919 roku, dywizjon został przerzucony do rejonu Wilna, a następnie pod Dyneburg. Walki w tym obszarze trwały do końca grudnia, a 2 bateria uczestniczyła w operacji wyzwalania Dyneburga i Inflant Polskich. Pozostałe baterie pozostawały w odwodzie w okolicach Krasławki.
Od 14 maja, dywizjon walczył nad Berezyną, wspierając pułki 3 Dywizji Piechoty Legionów.
Walki na Ukrainie
W połowie czerwca I/3 pac został przerzucony na Ukrainę, gdzie brał udział w walkach z kawalerią Siemiona Budionnego. Działał między Słuczem a Horyniem, pod Równem i nad Styrem. Oddział, kilkakrotnie pozostawiany bez wsparcia piechoty, samodzielnie przebijał się przez otaczające go oddziały bolszewickie. Przez dwa dni bronił Włodzimierza Wołyńskiego, a następnie walczył o Torczyn. Po czym wycofał się do Tyszowiec. W trakcie odwrotu poniósł tak duże straty, że 1 bateria została przekształcona w kolumnę amunicyjną, a 3 bateria, z powodu całkowitego braku amunicji, została wycofana z frontu. W tym czasie I/3 pac został przemianowany na 3 dywizjon artylerii ciężkiej.
13 sierpnia na froncie pozostała tylko 2 bateria, która walczyła między innymi pod Masłomęczą, przyczyniając się do rozbicia pułku czerwonej kawalerii.
Dywizjon w ofensywie
2 bateria wspierała piechotę 3 DPLeg. w ramach ofensywy znad Wieprza. W rejonie Ossowa, dzięki ostrzałowi na wprost, przyczyniła się do rozbicia dwóch pułków piechoty oraz pułku sowieckiej kawalerii.
Pod koniec sierpnia, dowództwo 3 dac z 2 baterią przeniosło się do Brześcia. Tu dotarły także pozostałe baterie, które były przegrupowane i uzbrojone w 75 mm armaty. W dniach od 3 do 8 września dywizjon walczył w rejonie Czeremcha – Makówka. Następnie brał udział w walkach pod Juszkowem, Banderami, Bachurami, Brzostowicą, Ignatowiczami oraz Zebrami.
Na koniec września, dywizjon walczył jeszcze pod Smorgoniami, kończąc swój szlak bojowy w rejonie Nowoświęciany – Dukszty.
9 października 3 dywizjon artylerii ciężkiej został załadowany na transport kolejowy i przeniósł się do stałego miejsca dyslokacji. 18 października dotarł do Chełma Lubelskiego i wkrótce został przemianowany na I dywizjon „pokojowy” 2 pułku artylerii ciężkiej. Zgodnie z rozkazem DOGen. Lublin L.dz. 1713/Org., bateria zapasowa 3 dac stała się podstawą dowództwa pułku, kadrze baterii zapasowej 2 pac oraz kadrze pododdziału łączności pułku.
Powstanie i działania II dywizjonu
W październiku 1919 roku, bateria zapasowa 3 pułku artylerii ciężkiej z Lublina sformowała 4 baterię, uzbrojoną w cztery francuskie 155 mm haubice. Na koniec marca 1920 roku bateria została przemianowana na 2 baterię 16 pułku artylerii ciężkiej. Dowództwo objął por. Mikucki, a bateria została przetransportowana do Torunia.
Baterie II dywizjonu 3 pułku artylerii ciężkiej formowały się w okresie najcięższych walk na froncie wojny polsko-bolszewickiej. Pod koniec lipca 1920 roku w Zamościu zorganizowano 4 baterię, a w Zajezierzu 5 baterię. 1 sierpnia utworzono we Lwowie baterię alarmową 12 pac, która później stała się 6 baterią 3 pac.
Walki odosobnionych baterii
11 sierpnia 4 i 5 baterie zostały przetransportowane do Warszawy, a już 13 sierpnia brały udział w walkach w rejonie stacji kolejowej Pustelnik. W ciągu następnych trzech dni, obie baterie skutecznie wspierały piechotę na kierunku radzymińskim. Po zakończeniu walk na przedmościu warszawskim, 4 i 5 baterie zostały skierowane na odcinek Serock – Zegrze, gdzie stacjonowały do połowy września. W czasie bitwy niemeńskiej, 4 bateria została przydzielona do 3 Dywizji Piechoty Legionów, a 5 bateria do Dywizji Górskiej. Ostatnia z nich walczyła o Kuźnicę, a następnie wzięła udział w zdobywaniu Grodna. 4 bateria wspierała piechotę w walkach o Brzostowice i Horbacze, a 26 września osłaniała przeprawę piechoty przez Niemen w rejonie Mostów. Po zakończeniu bitwy niemeńskiej, obie baterie wzięły udział w pościgu za wojskami polskimi. Rozejm zast zastał 4 baterię w rejonie Nowo-Święcian, a 5 baterię w Olkiewiczach. 6 bateria pozostała we Lwowie.
1 litewsko-białoruski dywizjon artylerii ciężkiej
W związku z „buntem gen. Żeligowskiego” oraz odzyskaniem Wilna, w listopadzie 1919 roku skierowano tam 4 baterię, a 26 grudnia cały II dywizjon został przemianowany na 1 litewsko-białoruski dywizjon artylerii ciężkiej. Dywizjon wszedł w skład Wojsk Litwy Środkowej. Później 1 litewsko-białoruski dac został przemianowany na 19 dywizjon artylerii ciężkiej. Z niego to, 31 października 1921 roku utworzono II dywizjon „pokojowy” 3 pułku artylerii ciężkiej.
Żołnierze pułku
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Józef Baran: Zarys historii wojennej 8-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Jan Gintel: Zarys historji wojennej 2-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918–1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
Piotr Zarzycki: 3 Pułk Artylerii Ciężkiej im. Króla Stefana Batorego. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt nr 28. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1993. ISBN 83-85621-25-3.
Piotr Zarzycki: 2 Pułk Artylerii Ciężkiej Ziemi Chełmskiej im. Hetmana Jana Zamoyskiego. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 111. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1999. ISBN 83-87103-97-7.