3 Karpacki Pułk Artylerii Lekkiej (3 pal) – jednostka artylerii lekkiej Polskich Sił Zbrojnych.
Oddział został utworzony 21 stycznia 1942 roku w Ługowaja w ZSRR jako 10 Pułk Artylerii Lekkiej. 1 kwietnia pułk, razem z 10 Dywizją Piechoty, dotarł do portu Pahlevi w Iranie w ramach pierwszej ewakuacji. 10 pal (10 DP) został włączony do 3 Dywizji Strzelców Karpackich. Zgodnie z zarządzeniem L.dz.2130/I/Tjn./42 dowódcy Wojsk Polskich na Bliskim Wschodzie, 6 maja 1942 roku, 10 pal został przekształcony w 3 Karpacki Pułk Artylerii Lekkiej. Po zakończeniu działań bojowych jednostka pełniła służbę wartowniczą we Włoszech.
== Formowanie i zmiany organizacyjne ==
Intensywne szkolenie rozpoczęło się 13 maja. W czerwcu pułk otrzymał pełne wyposażenie bojowe. Kolejne wizytacje dowódców miały na celu ocenę gotowości bojowej jednostki. Na początku września zakończono szkolenie w Palestynie. Rozkaz nr 115 z 19 września nakazywał pułkowi przemieszczenie się do Iraku. Część jednostki przetransportowano drogą morską przez Suez, Morze Czerwone, Morze Arabskie, Ocean Indyjski oraz Zatokę Perską do portu Basra w Iraku, a reszta pułku przemaszerowała drogą lądową.
21 września pułk zaokrętowano na holenderski statek, który po kilku dniach dotarł do portu Basra. Następnie część pułku udała się koleją przez Bagdad do miejscowości Jaluala, gdzie zorganizowano nowe miejsce postoju. Wkrótce po tym pozostała część pułku przybyła transportem kołowym. W Iraku kontynuowano szkolenie. Do Ośrodka Wyszkolenia Artylerii w Habbaniyi oddelegowano oficerów i podchorążych do przeszkolenia. Szkolono również łącznościowców i kierowców. W połowie grudnia pułk został przeniesiony w okolice Mosulu w celu ochrony rurociągów przed dywersją. W tym czasie jeden z dywizjonów prowadził szkolenie w Centrum Wyszkolenia Artylerii w Khanaqin. W styczniu 1943 roku żołnierze zostali oddelegowani do Szkoły Podoficerów Artylerii. Pułk ponownie zmienił miejsce postoju, rozbijając oboz nad rzeką Mały Zab w rejonie Altun Kopru. Latem zawieszono szkolenie dzienne z powodu wysokich temperatur, które sięgały 60 °C w cieniu, co skutkowało częstymi przypadkami udaru słonecznego.
Podczas pobytu na Środkowym Wschodzie dywizję odwiedził gen. Władysław Sikorski, co było dużym przeżyciem dla żołnierzy. W związku z planowanym udziałem pułku w działaniach bojowych, pierwsza grupa kwaterunkowa opuściła Irak 29 lipca 1943 roku. W połowie września pułk otrzymał rozkaz wymarszu. Marszem kołowym dotarł do Palestyny, gdzie zajął oboz w rejonie miejscowości El Khassa. W listopadzie część żołnierzy wzięła udział w ćwiczeniach górskich w Libanie i Syrii. W tym okresie z pułku zdezerterowało 27 żołnierzy narodowości żydowskiej. Pomiędzy 23 a 27 listopada 1943 roku pułk został przetransportowany do obozu wojskowego w Qassasin w Egipcie. 12 grudnia stan osobowy pułku został załadowany w Suezie na statki i poprzez Port Said 16 grudnia wyruszył do Włoch, osiągając 22 grudnia port Taranto. Pojazdy i działa w tym czasie były załadowane w porcie w Aleksandrii, celem przetransportowania do Włoch.
== Działania bojowe ==
Stan osobowy pułku został zakwaterowany w obozie wojskowym Massa Caselle, a od 26 grudnia w kolejnym obozie w Massa di Tesco. Po otrzymaniu sprzętu transportowego, w połowie stycznia 1944 roku pułk został przesunięty do Canosa di Puglie. W tym okresie prowadzono aklimatyzację do warunków panujących we Włoszech oraz szkolono w zakresie wykrywania, rozbrajania i usuwania min. Pod koniec stycznia dotarła reszta uzbrojenia i wyposażenia, w tym działa pułku.
Obrona nad rzeką Sangro
W chwili rozpoczęcia działań pułk liczył 48 oficerów oraz 625 szeregowych, był wyposażony w 24 działa 25-funtowe i 167 pojazdów. 2 lutego 3 Karpacki pułk arytlerii lekkiej wyruszył na odcinek bojowy nad rzeką Sangro. Tego dnia zastąpił brytyjski 76 pułk artylerii ciężkiej, zajmując stanowiska ogniowe w rejonie miejscowości Acquaviva i Vastogirardi. Pułk stanowił artyleryjską grupę ogólnego wsparcia „Rionero”, a II dywizjon był częścią grupy wsparcia bezpośredniego 2 Brygady Strzelców Karpackich. W dniach 16–18 lutego pułk, korzystając z I i II dywizjonu, brał udział w przygotowaniach do operacji „Tytus” (działania mające na celu odwrócenie uwagi od natarcia amerykańskiej 34 DP na system obrony w miasteczku Cassino i pobliskie wzgórza). I dywizjon zajął stanowiska ogniowe w Montenero, a II dywizjon w rejonie Rionero. Po próbnym ostrzale w rejonie Alfedena, Punkt Obserwacyjny dowódcy pułku oraz oba PO dywizjonów zostały ostrzelane przez wrogie moździerze. 17 lutego II dywizjon prowadził ogień zaporowy w obronie placówki 2 bsk w rejonie stacji kolejowej Alfedena, a oba dywizjony 3 Karpackiego pal oraz II dywizjon 1 Karpackiego pal przyczyniły się do odparcia dwóch silnych kontrataków na pozycje placówki 2 bsk. Od 20 lutego II dywizjon wspierał 2 Brygadę Strzelców Karpackich, zajmując stanowiska ogniowe w rejonie miejscowości Roccasicura. I i III dywizjony nadal wspierały 1 BSK na odcinku Rionero. 24 lutego lotnictwo nieprzyjaciela zbombardowało stanowiska ogniowe II dywizjonu. W okresie od lutego do marca dywizjony wykonywały ognie nękające i nawały ogniowe na wykryte stanowiska nieprzyjaciela oraz rejony dróg zaopatrzenia. Dodatkowo, na żądanie piechoty, prowadziły ognie wspierające oraz wystrzeliwały pociski propagandowe z ulotkami. 15 kwietnia 3 Kpal, bez III dywizjonu, przeszedł do dyspozycji dowódcy brytyjskiego 23 pal, natomiast III dywizjon od 14 kwietnia został wyznaczony do wsparcia 15 pułku ułanów Poznańskich na odcinku Capracotta. 21 kwietnia dowódca pułku płk K. Stafiej uległ poważnemu wypadkowi komunikacyjnemu. 25 kwietnia pułk opuścił stanowiska nad rzeką Sangro.
Bitwa o Monte Cassino
Pomiędzy 26 a 28 kwietnia 1944 roku 3 pułk zajął stanowiska ogniowe w rejonie S. Michele w masywie Monte Cassino. Zorganizowano punkty obserwacyjne, główny na wzgórzu 580, oraz wybudowano sieć połączeń telefonicznych między PO a stanowiskami ogniowymi. Od godziny „G” 11 maja do godziny 8:00 12 maja pułk uczestniczył w przygotowaniu ogniowym natarcia oraz prowadził ognie na żądanie 1 i 2 bsk na wskazane przez nich cele, wystrzeliwując 8300 pocisków. Przez cały dzień 12 maja, na żądanie piechoty, prowadził ostrzał pozycji niemieckich i likwidował niemieckie kontrataki na pozycje 1 BSK, wystrzeliwując do godziny 20:00 5700 pocisków. 13 maja, na żądanie 3 bsk oraz prowadząc ognie obserwowane z mapy, pułk wystrzelił następne 4700 pocisków. 14 i 15 maja pułk prowadził ognie zaporowe oraz toczył pojedynki z artylerią niemiecką, będąc pod ostrzałem. 16 maja pułk prowadził ognie nękające poza liniami nieprzyjaciela i wystrzeliwał pociski propagandowe. 17 maja, od godziny 8:30, pułk wspierał ogniem natarcie 4 bsk na wzg. 593 oraz 6 bsk na „Gardziel” i folwark Mass Albaneta. W trakcie walk o wzg. 593 poległ zastępca dowódcy pułku mjr Józef Stojewski-Rybczyński, który towarzyszył dowódcy 4 bsk jako wysunięty obserwator artyleryjski. Pod koniec maja 3 Karpacki pal zszedł ze stanowisk ogniowych i udał się na odpoczynek w okolice Morcone. Na apel dowództwa o wstępowanie ochotnicze do piechoty zgłosiło się 9 szeregowych z pułku.
Bitwa o Ankonę
Od 12 czerwca pułk został ponownie przesunięty w rejon działań bojowych, docierając do miejscowości Capella sul Tavo. Następnie przystąpił do pościgu, docierając do miejscowości Fermo. 26 czerwca zajął stanowiska ogniowe w rejonie Granaro. Od 28 czerwca 3 Kpal prowadził ostrzał pozycji nieprzyjaciela oraz jego kolumn podczas odwrotu znad rzeki Chienti. Od 1 lipca 1944 roku I dywizjon wspierał Pułk Ułanów Karpackich w pozorowanym natarciu na Ankonę, między brzegiem morza a drogą nr 16. 2 lipca reszta pułku zajęła stanowiska ogniowe w rejonie miasta Recanati, a I dywizjon prowadził ostrzał wrogich pozycji na linii rzeki Musone. 3 lipca, bez I dywizjonu, pułk zajął SO na północ od Loreto. 9 lipca I dywizjon współdziałał w opanowaniu wzg. Monte Freddo przez 2 kompanię komandosów (111 kompanię ochrony mostów), a następnie wspierał obronę tego wzgórza przed niemieckimi kontratakami. 18 lipca pułk wkraczał do Ankony razem z PUK i 2 kompanią komandosów. Reszta pułku, w ramach Artylerii Dywizyjnej 3 DSK, prowadziła ognie wspierające z SO w rejonie Osimo i Ankony. 19 lipca pułk zajął SO na południe od miasta Polombino. 20 lipca I dywizjon, wraz z PUK, przeszedł do pościgu. 3 Kpal od nocy 20/21 lipca wspierał 4 pułk pancerny i 1 bsk z pozycji w M. Marciano. Działania te pułk wykonywał w ramach grupy „CIS”, dowodzonej przez dowódcę pułku płk dypl. K. Stafiej. I dywizjon wspierał ogniem natarcie czołgów i piechoty na S. Silvestro.
Od Ancony do Linii Gotów
24 lipca 3 pułk wszedł w skład zgrupowania dowódcy 2 BSK, a II dywizjon bezpośrednio współdziałał z 5 bsk. Stanowiska dywizjonu znalazły się pod ogniem artylerii niemieckiej, w wyniku czego poległo dwóch żołnierzy. Tego samego dnia PO III dywizjonu został ostrzelany, w wyniku czego poległ jeden z żołnierzy. W dniach 24 i 25 lipca III dywizjon skutecznie wspierał piechotę 6 bsk w obronie wcześniej zdobytych pozycji, w trakcie walk poległ kolejny żołnierz tego dywizjonu. 28 lipca pułk zajął stanowiska w rejonie miasta Senigalia, z których w kolejnych dniach II i III dywizjony wspierały 5 bsk w walce o miejscowość Scapezzano. I dywizjon nadal współdziałał z PUK. 6 sierpnia podczas ostrzału przez wrogie moździerze PO tego dywizjonu poległo dwóch żołnierzy, a jeden został ranny. Tego samego dnia doszło do wypadku motocyklowego dowódcy I dywizjonu. W trakcie walk o miejscowości Scapezzano i S. Lucia w dniach 9–10 sierpnia cały pułk wspierał natarcie 2 BSK, wystrzeliwując ponad 5000 pocisków. Działania te przyczyniły się do opanowania obiektów natarcia i wypchnięcia nieprzyjaciela za rzekę Cesano. W trakcie zmiany stanowisk obserwacyjnych 11 sierpnia 1944 roku na minie wyleciał na minie samochód Willys, w którym poległo dwóch żołnierzy, a dwóch zostało rannych. Od 18 do 21 sierpnia pułk wspierał 2 BSK w walkach nad rzeką Metauro o miejscowości Constanzo i Mondolfo, wystrzeliwując 2900 pocisków. Po wykonaniu zadania, od 23 sierpnia pułk zajął nowe stanowiska ogniowe w rejonie S. Constanzo i został podporządkowany 5 Kresowej Dywizji Piechoty, wspierając jej oddziały w walkach w kierunku rzeki Foglia. Od 31 sierpnia pułk powrócił do macierzystej 3 DSK i od 1 września brał udział w wsparciu walk 1 BSK oraz 1 pułku ułanów Krechowieckich, mających na celu przełamanie „Linii Gotów”. Po przełamaniu obrony wroga, wspólnie z I Korpusem Kanadyjskim na Linii Gotów, 2 Korpus Polski przeszedł do odwodu i został skierowany na odpoczynek. 3 Karpacki pułk artylerii lekkiej został skierowany do Porto Civitanowa, gdzie od 8 września zajmował kwatery wypoczynkowe. Żołnierze wyjeżdżali na urlopy, przyznawano odznaczenia i awanse, przybywały uzupełnienia osobowe, a także prowadzono naprawę uzbrojenia i sprzętu.
Walki w Apeninach Emiliańskich
20 października 1944 roku 3 Kpal został dyslokowany do miejscowości Giovi w pobliżu Arezzo. 5 listopada pułk udał się marszem na SO Rocca S. Casciano. 6 listopada, po zajęciu PO w liniach piechoty 1 BSK, pułk wspierał natarcie 1 bsk. Tego dnia ranny został dowódca pułku płk dypl. K. Stafiej podczas rozpoznania linii obrony nieprzyjaciela. Od 7 listopada, przez tydzień, I dywizjon pułku współdziałał z 12 pułkiem ułanów Podolskich. Pułk wspierał natarcie ułanów na miejscowość S. Ruffilo oraz piechotę 1 BSK na wzg. Trebbio. Od 8 listopada III dywizjon wspierał 5 bsk. Zajęto stanowiska w rejonie na południowy zachód od Dovadola w dniach 12–13 listopada 1944 roku. W trakcie walk 5 bsk zdobył Monte Casole, a 12 pułk wzg. 454. Po zdobyciu nakazanych obiektów terenowych ułani przeszli do odwodu, a I dywizjon dołączył do macierzystego pułku. 16 listopada całość pułku wspierała ogniem artyleryjskim natarcie na Monte Fortino. Od 20 listopada I dywizjon wspierał bezpośrednio 5 bsk w natarciu na Campo Rotondo, Romana i Monte Piano, podczas gdy reszta pułku zajęła SO w rejonie Castrocaro. Dwudniowe walki pułku poskutkowały zużyciem 3300 wystrzelonych pocisków. 23 listopada pułk, w pełnym składzie, przeprowadził kilka ześrodkowań ogniowych na rzecz nacierającej piechoty. Tego dnia dowództwo pułku objął mjr Wojciech Biliński. 30 listopada pułk zajął SO w rejonie Scavignano. 4 grudnia pułk przeprowadził 50-minutowe przygotowanie artyleryjskie dla piechoty, która zdobyła wzg. Bago, 3 bsk wzg. M.S. Rinaldo, a 2 bsk Montecchio i C.di Gallo. Od 6 do 17 grudnia 1944 roku pułk wspierał 1 bsk. Doskonałe współdziałanie pułku z piechotą 1 bsk w dniach 14 i 15 grudnia doprowadziło do opanowania wzg. Besdone i Casette di Sopra. Po zluzowaniu 3 DSK przez 5 KDP, artyleria karpacka pozostała w linii i współdziałała z 6 Lwowską Brygadą Piechoty. 3 pułk karpacki wspierał 18 lwowski batalion strzelców, a III dywizjon współdziałał z włoską Brygadą „Maiella”. 31 grudnia 1944 roku prowadził ognie nękające i obserwowane. Podobne działania prowadził do 5 stycznia 1945 roku. W grudniu i styczniu z pułku odeszło kilkunastu oficerów do nowo organizowanych jednostek artylerii, tj. w 1 Korpusie Polskim w Wielkiej Brytanii, 2 Korpusie (12, 13 pac, 8 pal) oraz do szkół i jednostek szkolno-zapasowych. 5 stycznia pułk odszedł na odpoczynek do Mercato Saraceno.
Obrona nad rzeką Senio
Od 20 stycznia pułk powrócił na linię frontu i zajął SO w rejonie miejscowości Brizighelli. Od 9 lutego pułk zajmował rejon bezpośrednio nad rzeką Senio, wspierając 2 BSK, a od 10 lutego aktywnie wspierał obronę piechoty, prowadząc ogni nękające na wykryte punkty oporu nieprzyjaciela. 4 marca pułk przeprowadził ognie zaporowe, które odparły atak nieprzyjaciela na rzekę Senio, przynosząc straty w wysokości 16 nieprzyjacielskich żołnierzy. Pułk wspierał bataliony 2 BSK w obronie nad Senio do chwili rozpoczęcia operacji „Buckland”.
Bitwa o Bolonię
9 kwietnia 1945 roku 3 Kpal miał za zadanie wspierać bezpośrednio 5 bsk w natarciu przez rzekę Senio. W trakcie lotniczego przygotowania natarcia, część lotnictwa bombowego przypadkowo zbombardowała stanowiska 5 bsk oraz PO III dywizjonu, w wyniku czego poległ 1 żołnierz, a 4 zostało rannych. 5 bsk, przy wsparciu artylerii, zrealizował swoje zadanie. Od 10 do 12 kwietnia I dywizjon współdziałał z 4 bsk w walkach o Bagnara di Romagna oraz o zdobycie przyczółka na rzece Santerno. Od 18 kwietnia pułk wspierał natarcie 2 Brygady Pancernej, będącej główną siłą grupy „Rak”. 3 Karpacki pułk współdziałał z 13 wileńskim batalionem strzelców „Rysie” oraz 4 pułkiem pancernym. 19 kwietnia pułk przeprowadził „walec ogniowy” o kryptonimie „Baraż” dla 13 wbs „Rysie” podczas forsowania rzeki Gaiana, a następnego dnia podczas dojścia do rzeki Idice i jej forsowania. Tego samego dnia, w godzinach wieczornych, na PO II dywizjonu, nieprzyjaciel przeprowadził nawałę ogniową moździerzy „Nebelwerferów”, w wyniku czego z ciężkich ran umiera 2 żołnierzy, a 3 kolejnych odnosi ciężkie rany. Nocą 20/21 pułk oddał ostatnie salwy w wojnie. W trakcie walk na froncie z pułku poległo i zmarło z ran odniesionych na polu walki 15 żołnierzy.
Artylerzyści 3 Karpackiego pułku artylerii lekkiej po wojnie
Po zakończeniu walk 3 pułk artylerii lekkiej przez kilka tygodni stacjonował w rejonie Bolonii. W połowie czerwca 1945 roku został zgrupowany w rejonie Ascoli Piceno, gdzie przebywał do jesieni 1945 roku. W późniejszym czasie pułk pełnił służbę wartowniczą w różnych częściach Półwyspu Apenińskiego. W połowie sierpnia 1946 roku pułk opuścił Włochy, a następnie został przetransportowany do Wielkiej Brytanii, gdzie na przełomie 1946/1947 roku wszedł w skład PKPiR.
== Organizacja i obsada personalna ==
Dowódcy pułku
ppłk Stefan Swinarski – (od III 1942 do 23 V 1942)
ppłk/płk dypl. inż. Kazimierz Stafiej – od 23 V 1942, 21 IV 1944 r. (ranny w wypadku samochodowym w szpitalu)
mjr Józef Stojewski-Rybczyński (p.o. 21 IV – 7 V 1944)
płk dypl. inż. Kazimierz Stafiej do 6 XI 1944 (ranny w Apeninie Emiliańskim, odesłany do szpitala)
mjr Zdzisław Tułodziecki p.o. d-cy pułku – (od 6 XI do 23 XI 1944)
mjr / ppłk Wojciech Biliński – (od 23 XI 1944 do rozformowania pułku)
Zastępcy dowódcy pułku
mjr Józef Stojewski-Rybczyński (23 V 1942 – +17 V 1944)
mjr Jerzy Janasiewicz (od 15 VI- 20 X 1944)
mjr Zdzisław Tułodziecki (20 X – 6 XI 1944)
kpt. Bohdan Więckowski (p.o. 6-23 XI 1944)
mjr Zdzisław Tułodziecki (od 23 XI 1944)
Obsada pułku:
dowódca – ppłk Kazimierz Stafiej
zastępca – mjr Józef Stojewski-Rybczyński
Dowódcy I dywizjonu
mjr Zdzisław Tułodziecki (do 7 VIII 1944)
kpt. Władysław Łuczyński (7 VIII 1944 – 1947)
por. / kpt. Jan Łojko (p.o. 30 I – 3 IV 1945)
Zastępcy dowódcy I dywizjonu
por. / kpt. Władysław Łuczyński
por. / kpt. Jan Łojko
bateria dowodzenia
por. Zdzisław Martyszus
ppor. Zbigniew Śmietana
1 bateria
por. Jerzy Wycisk
por. Jerzy Trzebiński
por. Władysław Bogusz
2 bateria
por. Jan Uklejski
por. Eugeniusz Rudzki
p.o. ppor. Roman Płoszczański
por. Stefan Ankiewicz
Dowódcy II dywizjonu
mjr Jerzy Janasiewicz
kpt. Tadeusz Bober
kpt. Józef Olszewski (od 15 XII 1944)
Zastępcy dowódcy II dywizjonu
kpt. Tadeusz Bober
por. / kpt. Józef Olszewski
por. Adam Kornafel
Dowódcy baterii dowodzenia
por. Józef Czachorowski
ppor. Stefan Gędźba
Dowódcy 3 baterii
por. Eugeniusz Kupiec
por. Konrad Hykiel
Dowódcy 4 baterii
por. Józef Olszewski
por. Teodor Sołtyszewski
ppor./por. Edward Sadowski (do +20 IV 1945)
ppor./por. Zbigniew Adam Wizimirski (od 21 IV 1945)
Dowódcy III dywizjonu
kpt. Bohdan Więckowski
kpt. Zbigniew Godon (od 25 XI 1944)
Zastępcy dowódcy dywizjonu
kpt. Józef Brzeziński
por. Eugeniusz Kupiec
Dowódcy baterii dowodzenia
ppor. / por. Józef Śledziewski
ppor. Kazimierz Grzegorzek
Dowódcy 5 baterii
por. Jan Łojko
por. Bronisław Wacław Limanowski
ppor. Andrzej Kobiela
Dowódcy 6 baterii
por. Feliks Ruszała
por. Adam Władysław Kornafel
por. Zdzisław Styczyński
Obsada pułku (rozkaz pułkowy nr 116 z 31 grudnia 1944)
dowódca – mjr Wojciech Biliński
zastępca – mjr Zdzisław Tułodziecki
adiutant – por. Jan Wadowski
dowódca I dywizjonu – kpt. Władysław Filip Łuczyński
1 bateria – por. Jerzy Trzebiński
2 bateria – por. Eugeniusz Maciej Rudzki
dowódca II dywizjonu – kpt. Józef Franciszek Olszewski
3 bateria – por. Konrad Hykiel
4 bateria – por. Edward Sadowski †20 IV 1945
dowódca III dywizjonu – kpt. Zbigniew Jerzy Godon
5 bateria – por. Andrzej Kobiela
6 bateria – por. Zdzisław Styczyński
Ponadto służbę w pułku pełnili:
por. Stefan Bakinowski,
ppor. Edward Cierach,
ppor. Tadeusz Czerkawski,
ppor. Jan Figiel,
plut. Adam Maślaniec,
kpr. pchor. Gustaw Herling-Grudziński
bomb. Czesław Dzimidzik.
Każdy dywizjon składał się z dwóch baterii artylerii, każda z 4 haubicoarmat 25-funtowych.
Pułk liczył (etatowo):
oficerów – 50
podoficerów i kanonierów – 679
25-funtowych armat – 24
== Symbole pułkowe ==
Proporzec:
Pułk posiadał proporzec w kształcie trójkąta równobocznego w barwach zielono-czarnych, na drzewcu zakończonym głowicą w kształcie odznaki 3 DSK. Napis na proporcu brzmiał – „3 Karp. P.A.L.”
Odznaka pamiątkowa:
Żołnierze i oficerowie nosili odznakę 3 DSK na kołnierzach zielono-czarnych korpusówek.
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Wykaz poległych i zmarłych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na obczyźnie w latach 1939–1946. Londyn: Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego, 1952.
Władysław Łuczyński, Tadeusz Czerkawski, Ryszard Plesner: Monografia 3. Karpackiego Pułku Artylerii Lekkiej. Londyn: Koło 3. Karpackiego Pułku Artylerii Lekkiej 3 DSK, 1990.
Mieczysław Młotek (red.): 3 Dywizja Strzelców Karpackich 1942-1947. Londyn: Zarząd Główny Związku Karpatczyków, 1978.
Spis i fotografie żołnierzy 3 Dywizji Strzelców Karpackich. W: Trzecia Dywizja Strzelców Karpackich 1942–1987. Władysław Maciejczyk (red.). T. 2. Londyn: Zarząd Główny Związku Karpatczyków 3 DSK, 1991.
Maciej Szczurowski: Artyleria Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w II wojnie światowej. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2001. ISBN 83-7174-918-X.
Piotr Żaroń: Armia Polska w ZSRR, na Bliskim Wschodzie i Środkowym Wschodzie. Warszawa 1981: KAW RSW „Prasa- Książka – Ruch, 1981.
Józef Smoliński: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie: 1939-1945. Warszawa: Egros, 1997. ISBN 83-86268-66-2.
Aleksander Blum, Maciej Przedrzymirski, Jerzy Wisz, Jan Paśnicki: Artyleria polska Bitwa o Bolonię 1945. Materiały do Księgi Pamiątkowej Artylerii Polskiej na Zachodzie 1940-1945. Londyn: Koło Oficerów Artylerii, 1990.
Zbigniew Dunin-Wilczyński: Wojsko polskie w Iraku: 1942-1943. Warszawa: Muzeum Niepodległości, 1993. ISBN 83-900727-2-6.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2003. ISBN 83-7188-691-8.
Jakub Żak: Nie walczyli dla siebie. Powojenna odyseja 2 Korpusu Polskiego. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2014. ISBN 978-83-7399-621-2.
Michał M. Polak Michał M., Grot – Zeszyty Historyczne nr 18/19 2004. „Obsada dowództw Armii Polskiej na Wschodzie według stanu na 1 stycznia 1943 r.”, Leszno: Wydawnictwo Instytutu im. gen. Stefana „Grota” Roweckiego w Lesznie, 2004, ISSN 1509-9792.
== Linki zewnętrzne ==
Spis żołnierzy 3 PAL na stronie stankiewicze.com