3 eskadra wywiadowcza
3 eskadra wywiadowcza to jednostka lotnictwa rozpoznawczego Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
Pododdział został utworzony w 1918 roku jako „eskadra warszawska”. Jako 3 eskadra wywiadowcza brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej oraz polsko-bolszewickiej. W 1921 roku włączono ją do formującego się 1 pułku lotniczego, a w 1925 roku została przemianowana na 13 eskadrę lotniczą.
Godło eskadry przedstawia biały kościotrup z czerwoną szarfą, który gra na skrzypcach.
Formowanie, zmiany organizacyjne i walki
Eskadra została zorganizowana 30 grudnia 1918 roku na podstawie rozkazu Dowództwa Wojsk Lotniczych nr 22, na lotnisku mokotowskim w Warszawie jako „eskadra warszawska”. Następnie została przekształcona w 3 eskadrę wywiadowczą.
Na początku swojego istnienia jednostka dysponowała czterema samolotami: DFW C.V, Albatros C.VII, LVG C.V oraz LVG C.VI.
Działania na froncie ukraińskim
24 stycznia 1919 roku eskadra została przetransportowana koleją do Lublina.
15 lutego rozpoczęła działania w terenie, wspierając Grupę gen. Majewskiego, która operowała w rejonie Włodzimierza Wołyńskiego.
W kolejnych dniach działała z lotniska w Kowlu dla grup operacyjnych generałów Śmigłego-Rydza, Karnickiego i Hallera.
W czerwcu 1919 roku eskadra została wycofana do Ciechanowa, gdzie weszła w skład IV Grupy Lotniczej.
W październiku 1919 roku przeniesiono ją do Krakowa i wyposażono w samoloty Breguet XIV.
Na przełomie 1919 i 1920 roku eskadra została włączona do nowo tworzonej V Grupy Lotniczej. W okresie względnego spokoju na froncie, jesienią i zimą, prowadziła szkolenie personelu lotniczego oraz uzupełniała stany. Na dzień 1 lutego 1920 roku eskadra miała 8 pilotów, 4 obserwatorów oraz 9 samolotów.
W kwietniu 1920 roku jednostka została podporządkowana dowódcy V dywizjonu lotniczego i przeniesiona do Starokonstantynowa, skąd wykonywała loty zwiadowcze na rzecz Naczelnego Dowództwa.
W tamtym czasie personel eskadry składał się z 6 pilotów, 3 obserwatorów i 3 strzelców pokładowych.
14 kwietnia dwa samoloty przeprowadziły oblot strefy frontowej.
19 kwietnia załogi pod dowództwem mjr. Jerzego Kossowskiego i por. Stanisława Daszewskiego oraz ppor. Józefa Krzyczkowskiego i por. Jerzego Tereszczenko zbombardowały cele w Kijowie, a kolejna załoga, por. Tadeusz Prauss i por. Aleksander Łaguna, zbombardowała sowieckie koszary w Berdyczowie oraz ostrzelała transport wojskowy na dworcu w Koziatyniu.
Na początku maja eskadra stacjonowała w Żytomierzu, a następnie przeniosła się do Stawiszcza.
Od 3 maja samoloty eskadry atakowały sowieckie okręty rzeczne w rejonie Rżyszewa.
8 maja eskadra przeprowadziła kilka ataków bombowych na Browary i Demirki, wykonując 9 lotów bojowych, podczas których zrzucono 400 kg bomb. Tego dnia część eskadry wraz z dowództwem V dywizjonu przeniosła się do Kijowa na lotnisko Post Wołyński, gdzie przez kilka następnych dni prowadziła działania przeciwko nieprzyjacielowi w regionie miasta.
19 maja eskadra zbombardowała stację kolejową Demirki, w której znajdowały się transporty wojskowe i pociągi pancerne. W akcji uczestniczyły cztery załogi, a łącznie zrzucono około 160 kg bomb.
Silna obrona przeciwlotnicza stacji ograniczyła manewry samolotów, a podczas ataku uszkodzono samolot ppor. Józefa Krzyczkowskiego. Następnego dnia osiągnięto taktyczny sukces: podczas pierwszego nalotu dwa samoloty zrzucone 90 kg bomb, a w kolejnym locie cztery maszyny zrzuciły 200 kg bomb, uszkadzając pociąg pancerny „Lenin”. W trakcie walki zestrzelono samolot z załogą ppor. Prauss i por. Ratomski.
20 maja do Kijowa przybyła reszta 3 eskadry, a działania rozpoczęto w rejonie Rżyszewa, gdzie samoloty atakowały sowieckie przeprawy przez Dniepr.
24 maja cztery samoloty eskadry uczestniczyły w bombardowaniu Rżyszczewa, ostrzeliwując bolszewickie okręty na Dnieprze, zrzucając 150 kg bomb.
Od 26 maja eskadra podlegała bezpośrednio sztabowi 3 Armii pod dowództwem gen. Rydza-Śmigłego.
28 i 30 maja, w składzie V dywizjonu, eskadra ponownie atakowała sowieckie jednostki na Dnieprze, zatapiając jeden okręt nieprzyjaciela oraz uszkadzając trzy inne. Zatopioną jednostkę zaliczono mechanikowi 3 eskadry, szer. Bogdanowiczowi.
Na koniec maja eskadra przeprowadziła kilka lotów wywiadowczych w kierunku Perejesławia, jednocześnie bombardując oddziały nieprzyjaciela w Taraszczy, Piatigorze i Złotonoszy.
Walki odwrotowe na Ukrainie
W czerwcu i lipcu polskie oddziały prowadziły walki obronne, a 1 Armia Konna Siemiona Budionnego stała się groźnym przeciwnikiem, udoskonalając metody walki z lotnictwem. Sowieccy kawalerzyści zaczęli powszechnie wykorzystywać sprzężone karabiny maszynowe na taczankach, organizując zasadzki z niewielkimi pododdziałami kawalerii.
Od 3 czerwca eskadra została skierowana do walk w rejonie Okuninowa, gdzie przeprowadzała działania nękające, skutecznie powstrzymując bolszewików. W tym czasie eskadra dysponowała czterema samolotami. Wspólnie z 16 eskadrą wywiadowczą przeprowadziła 23 loty szturmowe, zrzucając 1500 kg bomb. Skuteczność ataków zmusiła dowództwo sowieckie do zabezpieczenia rejonu trzema myśliwcami.
5 czerwca samolot sowiecki zaatakował Bregueta mjr. Jerzego Kossowskiego, raniąc jego obserwatora, por. Stanisława Daszewskiego (z 3 eskadry).
Po odwrocie z Kijowa, który rozpoczął się 10 czerwca, eskadra przeniosła się na lotnisko w Zwiahlu. Tam dowódca dywizjonu, mjr Jerzy Kossowski, postanowił, że 16 eskadra przekaże swój ostatni samolot 3 eskadrze.
W kolejnych dniach eskadra prowadziła intensywne walki odwrotowe z jazdą nieprzyjaciela, szczególnie intensywnie atakując bolszewików w rejonie Fastowa, Koziatynia i Chodorkowa. Eskadra realizowała również loty wywiadowcze w kierunku Czarnobyla i Malina.
10 czerwca przeprowadzono kilka ataków na jazdę Budionnego pod Żytomierzem. 13 czerwca część eskadry opuściła lotniska w Zwiahlu i przeniosła się do Szepietówki.
Na lotnisku w Zwiahlu pozostały dwa niesprawne Breguety oraz ich piloci z grupą mechaników, którzy przez trzy dni próbowali je naprawić.
Podczas startu 16 czerwca por. Stanisław Sułkowski rozbił swój samolot, a tylko por. Tadeusz Prauss dotarł do Szepietówki. Tam dowódca eskadry, kpt. Donat Makijonek, polecił mu przetransportować Bregueta do Łucka na gruntowną naprawę. W trakcie lotu samolot jednak musiał przymusowo lądować i rozbił się.
Z powodu braku samolotów 3 eskadra została wycofana z frontu i przemieszczała się przez Łuck do Lublina.
W Lublinie zatrzymała się na majątku Felin, gdzie od końca czerwca do 7 lipca odpoczywała i prowadziła uzupełnienia.
Eskadrę zasilili nowi piloci: por. Żochowski oraz sierż. Toluściak, a także obserwatorzy: ppor. Sieczkowski i pchor. Włodzimierz Bula.
9 lipca eskadra przeniosła się pod Chełm na lotnisko Czulczyce, skąd wznowiła intensywne loty bojowe w kierunku Włodzimierza Wołyńskiego, Hrubieszowa i Lwowa. W drugiej dekadzie lipca nadeszło polecenie przeniesienia 3 eskadry do Kowla.
Jednak sytuacja na froncie spowodowała zmianę rozkazu i pododdział wrócił do Czułczyc.
15 lipca nad Czułczycami przeszła gwałtowna burza, która zniszczyła trzy Breguety oraz jednego Oeffaga D.3 mjr. Jerzego Kossowskiego. Po burzy eskadra pozostała tylko z dwoma samolotami, co znacznie ograniczyło jej działalność w drugiej połowie lipca i na początku sierpnia.
W pierwszych dniach sierpnia eskadra przeniosła się do Konopnicy. 9 sierpnia załoga por. Mariana Romeyko i ppor. Sieczkowskiego nawiązała łączność z 3 Dywizją Piechoty Legionów.
Ogółem od 10 czerwca do 10 sierpnia 1920 roku 3 eskadra wywiadowcza wykonała ponad 20 lotów rozpoznawczych oraz kilkanaście lotów łącznościowych.
Działania w bitwie warszawskiej
W ramach przygotowań do operacji znad Wieprza, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego zarządziło koncentrację eskadr polskiego lotnictwa wojskowego w dwóch lokalizacjach: lotnictwo 1. i 5 Armii na lotniskach warszawskich (Mokotów i Siekierki) oraz lotnictwo 2., 3. i 4 Armii w Radomiu, Dęblinie, Puławach i Lublinie.
3 eskadra wywiadowcza od 15 sierpnia stacjonowała na lotnisku Klikawa koło Puław. Z powodu braku benzyny nie mogła jednak rozpocząć działań. Dopiero 17 sierpnia przystąpiła do walki, działając na rzecz Kwatery Głównej Naczelnego Wodza, który w pierwszych dniach przeciwuderzenia przebywał w Puławach. W dniach 17-19 sierpnia, wspólnie z 10 eskadrą wywiadowczą, prowadziła rozpoznanie obszarów: Maciejowice – Garwolin – Żelechów oraz Stoczek Łukowski – Międzyrzec – Siedlce – Łuków i Węgrów – Sokołów – Drohiczyn.
19 sierpnia eskadra otrzymała polecenie przeniesienia się na lotnisko pod Mińskiem Mazowieckim.
Przelot do Mińska nastąpił następnego dnia. Działalność eskadry z tego lotniska nie trwała jednak długo, ponieważ już 22 sierpnia, po rozbiciu ostatnich dwóch samolotów, eskadra została wycofana do Warszawy na uzupełnienie.
25 sierpnia zakończyły się działania pościgowe za rozbitymi oddziałami sowieckimi. Na kilka tygodni nastąpiła stabilizacja linii frontu, a jednostki Wojska Polskiego, w tym lotnicze, przeszły kolejną reorganizację. Wycofano eskadry najbardziej wyczerpane intensywnymi walkami, w tym 2., 8. i 21. eskadrę. Na tyłach przebywały również inne jednostki, w tym 3., 11., 14., 17., 18. oraz (4.) eskadra toruńska.
Udział w bitwie nad Niemnem
Po reorganizacji, ugrupowanie wojsk polskich na północnym odcinku frontu składało się z 2. i 4 Armii. Zmienił się także przydział lotnictwa do poszczególnych związków operacyjnych. W skład lotnictwa 2 Armii wchodziły: 1., 12. i 16. eskadra wywiadowcza oraz 13. eskadra myśliwska. Eskadry 1. i 13. stacjonowały w Dojlidach, a 12. i 16. w Markowszczyznie.
W tym czasie w skład lotnictwa 4 Armii wchodziły jedynie 10. i 17. eskadra wywiadowcza. We wrześniu dołączyła 3 eskadra wywiadowcza oraz 19. eskadra myśliwska.
Podczas przemieszczania się z Warszawy do Białegostoku, 3 eskadra straciła trzy Breguety, w tym samolot por. Stanisława Sułkowskiego, który został całkowicie zniszczony.
Eskadra, bazując w Białymstoku, przeprowadziła także kilka lotów wywiadowczych dla 2 Armii. 24 września ppor. Sieczkowski zaatakował sowieckie oddziały znajdujące się między Różanką a Zaniemańskiem.
27 września walki objęły rejon Lidy, gdzie eskadra wykonywała loty bojowe z lotniska Miedziejski pod Wołkowyskiem.
Na koniec września eskadra przeniosła się do Baranowicz. Podczas transportu wyposażenia kolejowego wybuchł pożar, który zniszczył znaczną część sprzętu.
Ostatni lot bojowy eskadra wykonała 15 października.
Rozejm zastał eskadrę w Baranowiczach.
W czasie walk o granice w latach 1918–1920 3 eskadra wykonała 469 lotów bojowych, spędzając łącznie 1280 godzin nad terenami nieprzyjaciela. To najwyższa liczba godzin lotów bojowych wśród wszystkich eskadr biorących udział w wojnie. W trakcie walk eskadra straciła 3 lotników.
Eskadra w okresie pokoju
Na mocy rozkazu z 18 stycznia 1921 roku eskadra stacjonowała w Warszawie, a w maju tegoż roku weszła w skład IV dywizjonu wywiadowczego 1 pułku lotniczego.
W wyniku braku pomieszczeń na lotnisku Mokotów oraz z powodów politycznych, 3 eskadra wywiadowcza została przeniesiona na lotnisko Porubanek.
Wiosną 1922 roku jednostka powróciła do Warszawy i została podporządkowana dowódcy I dywizjonu wywiadowczego. W tym czasie wyposażenie jednostki stanowiły samoloty Breguet XIV i Ansaldo 300.
W lutym 1925 roku, na mocy rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 2300/org., rozpoczęto reorganizację lotnictwa wojskowego, polegającą między innymi na przekształceniu eskadr wywiadowczych na „lotnicze” oraz zmianie ich numeracji. Pierwsza cyfra oznaczała numer pułku, a druga kolejność eskadry w pułku.
W maju 1925 roku jednostka została przemianowana na 13 eskadrę lotniczą i weszła w skład II dywizjonu lotniczego, razem z 14 eskadrą lotniczą.
W maju następnego roku pododdział zmienił nazwę na 13 eskadrę niszczycielską nocną.
W sierpniu 1928 roku eskadra została podporządkowana dowódcy I dywizjonu, a rok później przemianowana na 13 eskadrę liniową.
1 lutego 1934 roku eskadra została rozformowana, a jej personel przeszedł do nowo utworzonej 13 eskadry towarzyszącej, a samoloty Breguet XIX przekazano dla powstającej 24 eskadry liniowej.
Żołnierze eskadry
== Wypadki lotnicze ==
15 września 1921 roku, sierż. pil. Sikorski oraz sierż. mech. Waszkiewicz w czasie powrotu z Centralnych Warsztatów Lotniczych w Warszawie na samolocie Breguet XIV ulegli wypadkowi. Z nieznanych przyczyn samolot zapalił się i spadł na ziemię. Sierż. Sikorski zmarł w szpitalu, natomiast sierż. Waszkiewicz zginął na miejscu.
8 listopada 1924 roku por. pil. Jan Poteć, oddelegowany na pilota oblatywacza do Centralnych Warsztatów Lotniczych, zginął wraz z majstrem wojskowym Wirgiliuszem Muchą na samolocie Ansaldo 300.
Samoloty eskadry
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Ryszard Bartel, Jan Chojnacki, Tadeusz Królikiewicz, Adam Kurowski: Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). Walka i demobilizacja. T. II. Oświęcim: Wydawnictwo NapoleonV, 2017. ISBN 978-83-65746-74-0.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4. OCLC 69601095.
Jerzy Pawlak: Pamięci lotników polskich 1918–1945. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 1998. ISBN 83-11-08786-5.
Tadeusz Prauss. Z lotów bojowych 3-ej eskadry. „Przegląd Lotniczy. Wiadomości techniczne lotnictwa”. 12, 1934. Warszawa: Departament Aeronautyki Ministerstwa Spraw Wojskowych.
Tadeusz Prauss. Z lotów bojowych 3-ej eskadry. „Przegląd Lotniczy. Wiadomości techniczne lotnictwa”. 1, 1935. Warszawa: Departament Aeronautyki Ministerstwa Spraw Wojskowych.
Tadeusz Prauss. Z lotów bojowych 3-ej eskadry. „Przegląd Lotniczy. Wiadomości techniczne lotnictwa”. 2, 1935. Warszawa: Departament Aeronautyki Ministerstwa Spraw Wojskowych.
Marian Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0985-2. OCLC 69498511.
Wiesław Wróblewski (red.): Lotnictwo polskie w okresie międzywojennym. Materiały z sesji popularnonaukowej. Suwałki: Wojewódzki Ośrodek Metodyczny w Suwałkach, 1993.